درگاه هاي کتابخانه اي

ابزاري براي دسترسي يکپارچه به منابع دانش
 

سخن آغازين
 

کنسرسيوم هاي محتوايي با هدف به اشتراک گذاري دانش مجموعه هاي محتوايي خاصي از يک منطقه جغرافيايي خاص، بافت موضوعي خاص، و يا دامنه اي ديگر فعاليت مي کنند. اين امر موجب افزايش دسترس پذيري به منابع دانش گرديده (طاهري، 1389)، با برقراري ارتباط ميان منابع (اشياي محتوايي) قابل دسترس، منجر به توليد ارزش افزوده مي شود. از سوي ديگر، به دليل تنوع جوامع کاربري مربوط به هر يک از اعضاي کنسرسيوم محتواي ملي، و تغيير نيازهاي کاربري در مواجهه با دسترسي به حجم گسترده اي از اطلاعات، ارائه خدمات ويژه به کاربران و امکان شخصي سازي اين خدمات، بديهي به نظر مي رسد، از اين رو، به منظور تحقق قابليت ها و ويژگي هاي ياد شده، نياز به بستر و ابزارهايي مناسب است که بتواند در جهت نيل به اهداف کنسرسيوم هاي محتوايي مورد استفاده قرار گيرد. درگاه هاي کتابخانه اي در همين راستا گسترش يافته اند. در ادامه، ضمن تبيين مفهوم اصطلاح درگاه و انواع آن، و تفاوت آن با ديگر رسانه ها و فناوري ها در بافت مديريت اطلاعات و فناوري اطلاعات، به درگاه هاي کتابخانه اي و جايگاه آن ها در کنسرسيوم هاي محتوايي پرداخته مي شود.

درگاه چيست؟
 

براي اصطلاح درگاه تعاريف گوناگوني در بافت هاي مختلف ارائه شده است. واژه درگاه صرف نظر از بافتي که در آن مطرح مي شود، به معناي ورودي (1)، مدخل، دروازه(2)، يا در (3) معنا شده است (2006, Patel and Zala). در بافت مديريت اطلاعات و فناوري اطلاعات، اصطلاح درگاه به سخت افزاري که به عنوان نقطه ورودي براي دسترسي به ديگر سخت افزارها، عمل مي نمايد (مانند Hub)، تا رسانه هاي فراهم کننده دسترسي به محتوا و خدمات شبکه اينترنت، اطلاق مي شود.
اما بر اساس مفهوم خاصي که در بافت ياد شده مد نظر است، درگاه عبارت است از رسانه اي براي دسترسي به محتوا و خدمات ارائه شده بر روي محيط ها يا منابع اطلاعاتي مختلف به روشي يکپارچه، بدون نياز به مراجعه مستقيم به آن محيط ها يا منابع (2011, Wikipedia: 2006, Patel and Zala). به عبارت ديگر، درگاه ها همانند سرپوشي بر روي منابع و سامانه هاي زير پوشش خود قرار گرفته، و دسترسي به محتوا و خدمات آن ها را به صورت هم زمان و واحد امکان پذير مي سازند.
بنابراين هدف اصلي درگاه فراهم کردن امکان دسترسي يکپارچه به محتوا و خدمات است. بر اين اساس، شبکه جهاني وب، به عنوان بزرگ ترين و مهم ترين محيط ذخيره و بازيابي اطلاعات، بهترين بستر براي طراحي، ايجاد و استقرار درگاه هاست. به درگاه هايي که در محيط وب ايجاد مي شوند، درگاه هاي وبي (4) گويند. تاريخچه درگاه هاي وبي به اواخر دهه 1990 باز مي گردد. در اين دوره بسياري از سازمان ها و شرکت ها به ايجاد اين نوع از درگاه ها تمايل نشان دادند. (2011,Wikipedia). درگاه ها از لحاظ کارکرد، نوع خدمات، نوع محتوايي که دسترس پذير مي سازند، و معيارهاي ديگر به انواع مختلفي تقسيم بندي مي شوند. ازجمله مي توان - بدون در نظر گرفتن معيار خاصي- به درگاه هاي شخصي (5)، خبري (6)، دولتي(7)، آموزشي (8)، کاوش (9)، و... اشاره نمود. اما به طور کلي به دو گروه: « درگاه هاي افقي» و «درگاه هاي عمودي» تقسيم مي شوند. در گروه اول که به درگاه هاي عمومي (10)، يا مصرف کنندگان (11) نيز شهرت دارند، درگاه هايي جاي مي گيرند که طيف وسيعي از نواحي (12) را زير پوشش قرار داده، و خدمات و محتواي متنوعي را براي کاربران عمومي قابل دسترس مي سازد (مانند درگاه my Yahoo). گروه دوم، درگاه هايي هستند که به نواحي خاص (حوزه موضوعي خاص، جامعه کاربري خاص، منطقه اي خاص، و جز آن) اختصاص دارند (2011, Wikipedia:2006, Patel and Zala) به اين نوع از درگاه ها، درگاه هاي اطلاعات سازماني (13) يا اشتراکي (14) نيز مي گويند: (2006, Patel and Zala).
به عبارت ديگر، در نوع دوم درگاه ها، خدمات و محتوايي خاص در زمينه موضوعي يا منطقه جغرافيايي خاص به گروه مشخصي از کاربران ارائه مي گردد.

قابليت ها و ويژگي هاي درگاه ها:
 

درگاه ها داراي قابليت ها و ويژگي هاي متنوع و متعددي هستند که از مهم ترين آن ها به موارد زير اشاره مي گردد. لازم به ذکر است اين ويژگي ها بيشتر در درگاه هاي گروه دوم موجود است:
- امکان شخصي سازي محتوا و خدمات (15)؛
- امکان سفارشي سازي محتوا و خدمات (16)؛
- زمينه سازي و بستر سازي انجام کار گروهي؛
- قابليت جستجو و مرور و يکپارچه محتواي دسترس پذير شده از طريق درگاه؛
- امکان ارتباط با ديگر محيط ها و منابع اطلاعاتي؛
- تسهيل و تسريع دسترسي به محتوا و اطلاعات؛
- امکان مديريت محتواي قابل دسترس؛
- امکان به اشتراک گذاري دانش کاربران نهايي؛
- فراهم کردن نقطه دسترسي واحد و يکپارچه(خالوئي، 1385 ؛ 2006, Patel and Zala).

تفاوت درگاه با وب سايت و موتورهاي کاوش
 

با توجه به آن چه گفته شد، ميان درگاه ها و ديگر وب سايت ها و نيز موتورهاي کاوش تفاوت هايي چند وجود دارد. اين تفاوت ها عبارتند از:
- درگاه ورودي واحدي است که از طريق آن مي توان به محتواي مرتبط دست يافت؛
- درگاه ها بر جنبه هاي کاربر- مداري تاکيد بيشتري دارند (خالوئي، 1385)؛
- درگاه ها خود فاقد محتوا هستند، و محتواي ديگر سامانه و منابع را دسترس پذير مي نمايند( 2003, Walker and Sadeh). به عبارت ديگر، درگاه ها، محتواي ديگر مجموعه ها را سازماندهي نموده و نمايش مي دهند (آباقري، 1390).
- در درگاه سطوح دسترسي به محتوا و خدمات هر يک از مجموعه هاي زير پوشش بر اساس خط مشي هاي هر مراجعه تنظيم مي گردد؛

درگاه هاي کتابخانه اي
 

درگاه هاي کتابخانه اي، از گروه درگاه هاي عمودي محسوب مي شوند که محتوا و خدمات مجموعه اي از کتابخانه ها، و ديگر مراکز و سامانه هاي اطلاعاتي را با هدف تأمين نيازهاي پژوهشي و آموزشي و پژوهشگران و کاربران نهايي به صورت يکپارچه دسترس پذير مي سازند. دراين نوع از درگاه ها، محتواي دسترس پذير شده، توسط متخصصان موضوعي و اطلاعاتي، انتخاب، گردآوري، سازماندهي، منشتر و قابل بازيابي مي شود. درگاه هاي کتابخانه اي درصدد آن هستند که محتوا و خدمات هر يک از سامانه هاي زير پوشش را به کاربران ديگر سامانه ها نيز ارائه نمايند. علاوه بر قابليت هاي درگاه هاي عمودي، تسريع و تسهيل دسترسي به محتوا از طريق مکانيزم هاي خاص، تضمين کيفيت و وثوق محتواي ارائه شده، ارائه ساختارمند محتوا، دسترسي به محتواي سامانه هاي ناهمگن، و برقراري ارتباط ميان محتواي ارائه شده در سامانه هاي زير پوشش از مهم ترين ويژگي هاي درگاه هاي کتابخانه اي محسوب مي شوند.
طيف گسترده اي از اشياي محتوايي (داده و فراداده)، از جمله اشياي فيزيکي و ديجيتالي با تنوع موضوعي وسيع در درگاه هاي کتابخانه اي دسترس پذيرند، و خدماتي از جمله: خدمات جستجو و مرور، خدمات تعامل ميان کاربران (پست الکترونيکي، گفتگو، گروه هاي بحث، اشتراک دانش، و. . )، خدمات مرجع الکترونيکي، خدمات آگاهي رساني جاري (CAS)، خدمات اشاعه اطلاعات گزيده (SDI)، و جز آن توسط آن ها فراهم مي شوند. درگاه هاي کتابخانه اي علاوه بر فراهم نمودن امکان دسترسي يکپارچه به سامانه هاي زير پوشش خود، محتوا و خدمات ديگر محيط ها و منابع اطلاعاتي را با استفاده از فناوري هاي خاص قابل دسترس مي کنند.
امروزه درگاه هاي کتابخانه اي به عنوان ابزاري کارآمد براي دسترسي به وب نامرئي (بخشي از وب که توسط موتورهاي کاوش وب نمايه سازي نمي شوند) مطرح شده اند. دسترسي به محتواي معتبر و با کيفيت بالا، و ارائه خدمات کاملا کاربر - مدار از طريق محيط رابط کاربري واحد و قابل تنظيم در اين درگاه ها ميسر است.

جايگاه درگاه هاي کتابخانه اي در کنسرسيوم هاي محتوايي
 

همان طور که پيش تر اشاره شد، کنسرسيوم هاي محتوايي براي نيل به اهداف خود، نياز به بستر و ابزار مناسب دارند. هدف اصلي کنسرسيوم هاي محتوايي، اشتراک محتوا (دانش) ميان اجتماعي از کتابخانه ها و مراکز اطلاعاتي است (طاهري، 1389).
اين مهم با دسترسي يکپارچه به محتواي مورد نظر معنا مي يابد. درگاه هاي کتابخانه اي با ايجاد دسترسي يکپارچه به محتوا و خدمات مجموعه هاي زير پوشش، امکان اشتراک دانش ميان آن مجموعه ها را فراهم مي کنند. اهدافي که درگاه هاي کتابخانه اي دنبال مي نمايند دقيقا منطبق بر اهداف کنسرسيوم هاي محتوايي است. به تعبير بهتر، درگاه هاي کتابخانه اي بستر شکل گيري کنسرسيوم هاي محتوايي هستند. استفاده تمامي کنسرسيوم هاي محتوايي از ابزاري به نام درگاه کتابخانه اي، گواهي بر اين مطلب است.

سخن پاياني
 

بررسي نگرش ها و ديدگاه هاي خاص، و فناوري و استانداردهاي ويژه اي که در طراحي و توليد درگاه هاي کتابخانه اي لحاظ مي شود، بيانگر آن است که اين درگاه ها در جهت تحقق نسلهاي جديد وب (وب معنايي و وب 2) و سامانه هاي هستي شناسانه (17) گام برداشته اند. ماهيت محتواي موجود در کتابخانه ها و مراکز اطلاع رساني زير پوشش درگاه هاي کتابخانه اي، و ساختارمندي و استفاده از فراداده براي توصيف، شناسايي، کشف، و مديريت آن محتوا از يک سو، و وجود استانداردهاي مناسب کشف و ثبت روابط ميان اشياي محتوايي، زمينه را براي تشکيل شبکه هاي مفهومي و معنايي هموار ساخته است. زماني که ارتباطات ميان اشياي محتوايي دسترس پذير از طريق درگاه هاي کتابخانه اي برقرار گردد، درگاه هاي مذکور به جاي ارائه اطلاعات صرف، به توليد و ارائه دانش خواهند پرداخت. اين رويکرد و جهت دانش مدارانه درگاه هاي کتابخانه اي را نشان مي دهد. اين قابليت خاص، ارزش هاي افزوده فراواني را براي کتابخانه ها و مراکز اطلاع رساني زير پوشش درگاه به ارمغان مي آورد. بديهي است سازمان هاي صاحب محتواي عضو کنسرسيوم محتواي ملي نيز از اين ارزش ها بهره مند خواهند شد.

- آباقري، محمد(1390). پورتال کتابخانه ديجيتالي. تهران: سبزان.
- خالوئي، مرضيه ( 1385)، «درگاه هاي کتابخانه اي». فصلنامه علوم و فناوري اطلاعات، دوره 21، شماره 4. [پيوسته]، دسترس پذير:
jist. irandoc. ac. ir
[بازديد 22 بهمن 1389]
- طاهري، مهدي (1389). «کنسرسيوم ها و اشتراک دانش ».
ماهنامه اطلاع رساني کنسرسيوم محتواي ملي، شماره دوم.
Sadeh, Tamar: Walker,Jenny(2003). "Librery portals" towards the semantic Web"[online]. avaliable at:http://www. exlibrisgroup. com/files/publication. Library-portals _toward_the_semantic_ Web. pdf[14 Agu. 2010].
Wikipedia (2011). "Web portal". [online], available at:http://en. wikipedia. org/wiki/web_prtal. html. [5Feb. 2011].
,Zala,Lavij N. ;Patel, Niraj R. (2006). LIBRARYPORTAL: AGATE_WAY OF INFORMATION. [online], availabe at http://ir,infilbnet. ac. in/dxml/bitstream/handle/1944/1153/74. pdf?sequence=1. [05 Feb. 2011].

پي نوشت ها :
 

1. Entrance
2. Gateway
3. Door
4. Web portal
5. Personal Portal
6. News Portal
7. Govermment Portal
8. Education Portal
9. Search Portal
10. Pubilc Portal
11. Consumer Portal
12. Area
13. Enterprise Portal
14. Corporate Portal
15. Personalization
16. Customization
17. ontological Systems
 

منبع: نشريه محتواي ملي شماره 3