استانداردها

دکتراي کتابداري و اطلاع رساني و عضو هيأت علمي سازمان اسناد و کتابخانه ملي ايران

اشاره:
 

استفاده از استانداردها در جهان امروز که پر از اطلاعات و محصولات متنوع هستند، ضروري است. اطمينان ما از محصولات انتخاب شده و يا حتي وجود زبان و معيار مشترک براي توليد و ذخيره سازي اطلاعات متنوع، مديون وجود استانداردها است. به همين دليل در اين مقاله قصد داريم ابتدا با استاندارد و تاريخچه آن آشنا شويم.

استانداردها
 

استاندارد واژه اي انگليسي به معناي پرچم و عَلَم است، و از کمله Stand به معني ايستادن، ماندن و قرار گرفتن اخذ شده است. استاندارد در اصطلاح متداول امروزي به معناي مقياسي براي اندازه گيري، مدل و نمونه اشياء، تعيين کميت و کيفيت و آن چه داراي مشخصات رسمي است به کار مي رود (اکبر حقيقي، ص. 3 ؛ علامه حائري، 1348، ص 7؛ مجيدي، 1368، ص 45- 46).
استانداردها مدارکي دربرگيرنده قواعد و رهنمودها يا ويژگي هايي براي فعاليت ها يا نتايج آنها هستند که به منظور استفاده مکرر عمومي، ايجاد هماهنگي و وحدت، توسعه تفاهم، تسهيل ارتباطات، صرفه جويي در اقتصاد و وحدت، توسعه تفاهم، تسهيل ارتباطات، صرفه جويي در اقتصاد ملي، حفظ سلامت و ايمني عمومي، و گسترش مبادلات بازرگاني داخلي و خارجي فراهم آمده و توسط سازمان معتبري تصويب شده باشند (آشنايي با مديريت...، 1371، ص 1؛ يگانه، 1378، ص 13).
طبق تعريف سازمان بين المللي استاندارد (ايزو)(1)، هر استاندارد، نتيجه تلاش خاصي است که براي هماهنگ کردن جريان يا محصول معين پديد آمده و به تصويب مقام صالحي رسيده باشد که ممکن است به يکي از شکل هاي زير باشد:
الف) نوشته اي حاوي يک سلسله شرايط لازم ؛
ب) واحدي اساسي يا کميتي ثابت مانند آمپر، صفر مطلق و جز آن؛
ج) ابزاري مادي براي سنجش، مانند متر (اکبري حقيقي، ص 4 - 5؛ علامه حائري، 1348، ص 14).

تاريخچه
 

استاندارد از ديرباز در زندگي بشر وجود داشته و مانند بسياري از پديده هاي طبيعي، شناخت و برداشت انسان از محيط بوده که از آغاز به صورت ناخودآگاه تحقق يافته است. گسترش فن و تجارت در ادوار گذشته انسان را واداشته است تا در برخي زمينه ها، به ويژه در اندازه گيري هاي يکسان و نيز شناخت وسايل و لوازم، استانداردهايي را تعيين کند. وجود ظروف سفالين يک شکل، کشتي هايي با طرح و شکل يکسان، ابعاد ثابت و مشخص آجرها و حتي قطعات سنگ در بناي اهرام مصر، نشانه هايي از استاندارد در عهد باستان محسوب مي شود.
در ايران، در زمان داريوش اول هخامنشي، وزنه هاي استاندارد شده اي بر اساس واحدي به نام کرشه ساخته مي شد که معادل 83/3 گرم بود. در انگلستان زمان پادشاهي جان، در منشور کبير استانداردهايي درباره اوزان و مقياس ها در امر تجارت تعريف شده است. اما پس از عصر رنسانس، با توجه به تحول بنيادي در طرز تفکر اجتماعي و رشد اختراعات و توليدات صنعتي (انقلاب صنعتي)، استانداردهاي صنعتي نيز پديد آمد. با رشد فن آوري و افزايش کارخانه ها، استانداردهاي ديگري از قبيل فنون کنترل کيفيت، توصيف ويژگي ها، و جز آن به ثبت رسيد (يگانه، 1378، ص 14- 15).
به کارگيري اين استانداردها توسط توليدکنندگان و محققان مستلزم آن بود که به شکل مکتوب در آيند و در کتابخانه ها و مراکز استاندارد نگهداري و سازماندهي شوند. به همين سبب، تدوين استانداردهاي بين المللي در زمينه ها و سطوح مختلف توسط سازمان بين الملي استاندارد (ايزو) انجام گرفت و به صورت جزوه هايي منتشر شد و به کليه کشورهاي عضو سازمان ارسال گرديد.
در ايران، نخستين حرکت مدون استاندارد نويسي با تصويب قانون اوزان و مقياس ها در سال 1304 آغاز گرديد و در سال 1332 به لحاظ ضرورت تعيين ويژگي هاي کالاها و جلب توجه توليدکنندگان و واردکنندگان به اهميت کالاهاي استاندارد شده، تشکيلاتي جهت تهيه وتدوين استانداردهاي ملي در وزارت بازرگاني ايجاد شد. در سال 1339، با تصويب قانون تأسيس مؤسسه استاندارد ايران، کار رسمي اين مؤسسه در چارچوب اهداف و مسئوليت هاي تعيين شده در اين قانون ادامه يافت و در سال 1343 به مؤسسه استاندارد تحقيقات صنعتي ايران تغيير نام داد. مؤسسه استاندارد از سال 1340 به عضويت ايزو و از سال 1344 به عضويت کميسيون بين المللي الکتروتکنيک درآمد.
نخستين استانداردهاي تهيه شده به ويژگي و درجه بندي کالاهاي صادراتي (عموماً محصولات کشاورزي) اختصاص داشت و به صورت آزمايشي تدوين شد. تا سال 1343 هفده استاندارد به صورت آزمايشي تهيه گرديد که عموماً مربوط به کالاهاي سنتي و به منظور کمک به بهبود صادرات بود، ولي بعدها تصميم گرفته شد که در همه زمينه ها استانداردهاي لازم تدوين شود و تهيه استانداردها از حالت آزمايشي به صورت قطعي تغيير يابد. در سال 1345 براي نخستين بار علامت استاندارد ايران بر روي کالاهاي ايراني مشاهده شد.
با پيروزي انقلاب اسلامي، ضرورت دگرگوني در ساختار اقتصادي کشور و توجه جدي به امر کيفيت منجر به تدوين استانداردهاي ملي گرديد و مؤسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي ايران به تهيه و تدوين و نشر استانداردهاي ملي ايران در زمينه هاي مختلف مواد، مصالح و فرآيندها پرداخت (يگانه، 1378، ص 1-2).
تدوين استانداردهاي ملي با مشارکت دانشگاه ها و مراکز آموزش عالي، نمايندگاني از سازمان ها و وزارتخانه هاي مرتبط، صاحبان صنايع، نماينده هاي انجمن هاي صنفي مربوط، و جز آن انجام مي شود. در اين فعاليت، کارشناسان مؤسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي ايران و ادارات کل تابعه به عنوان دبير تدوين فعاليت دارند. اين مؤسسه در حاشيه کار اصلي خود، يعني تدوين فعاليت دارند. اين مؤسسه در حاشيه کار اصلي خود، يعني تهيه استانداردها، وظيفه گردآوري و سازماندهي استانداردهاي ساير کشورها و نيز هماهنگي و ارتباط با سازمان جهاني استانداردها (ايزو) را عهده دار است. کتابخانه مؤسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي ايران بسياري از استانداردهاي جهاني و خارجي را در مجموعه خود دارد، که به لحاظ صرفه جويي هاي ارزي و اقتصادي، کتابخانه هاي تخصصي مي توانند به اين مؤسسه مراجعه کنند (روشن بين، 1378، ص 28، 51).

* انواع استاندارد
 

استانداردها را مي توان به گروه هاي زير تقسيم کرد:
1. استاندارد کارخانه اي: اين نوع استاندارد با مشارکت کليه بخش هاي مختلف يک واحد توليدي از قبيل بخش طراحي، بخش توليد، بخش کنترل، بخش تدارکات و مانند آن به منظور هماهنگ کردن مواد اوليه، قطعات، قابليت تعويض پذيري، شيوه ارتباط، روش توليد، روش کنترل، روش بازرسي، طراحي و مهندسي، روش آزمون، روش تعيين کيفيت، روش نمونه گيري و جز آن در سطح کارخانه تهيه و تدوين مي شود.
2. استاندارد ملي: اين نوع استاندارد به منظور حفظ و افزايش سطح فن آوري، با نظر کليه دست اندرکاران، صاحب نظران و متخصصان، از جمله توليد کنندگان، مصرف کنندگان و مسئولان توسط مؤسسه استاندارد کشورها در سطح کشور تدوين و منتشر مي شود (آشنايي با مديريت...، 1371، ص 1- 2، يگانه 1378،ص 34- 36). استانداردهاي ملي از نظر اجرايي به دو دسته استاندارد اجباري و استاندارد تشويقي تقسيم بندي مي گردد: الف) استاندارد اجباري که در رابطه مستقيم با ايمني و بهداشت، محيط زيست، يا تجارت خارجي است و قانوناً از نظر اجرا اجباري اعلام مي شود. ب) استاندارد تشويقي که توليد کننده با توجه به توان بالاي توليد و نيز علاقه مندي و موافقت خود داوطلبانه تمايل به اجراي آن دارد (موسسه استاندارد...، 1378، ص 7؛ يگانه، 1378، ص 36).
3. استاندارد منطقه اي: اين نوع استاندارد توسط تعدادي از کشورهاي همجوار يا داراي داد و ستد تجاري، به منظور سهولت در مبادلات اقتصادي و کاهش هزينه هاي بازرسي، تهيه و تدوين مي شود و به عنوان شاخص در منطقه اي از جهان مورد استناد و استفاده قرار مي گيرد.
4. استاندارد بين المللي. اين نوع استاندارد توسط سازمان هاي بين المللي از قبيل کميسيون بين المللي الکتروتکنيک و سازمان بين المللي استاندارد (ايزو) بر اساس نيازهاي بين المللي توسط کميته هاي فني گوناگون به صورت پيش نويس تهيه و تدوين شده و پس از ارسال براي کليه کشورهاي عضو سازمان و بررسي و تأييد آن ها، به صورت استاندارد بين المللي منتشر مي شود. (آشنايي با مديريت...، 1371، ص 1- 2؛ اکبري حقيقي، ص 28؛ مجيدي، 1368، ص 70- 72؛ يگانه، 1378، ص 38- 39).

استانداردها در کتابخانه ها
 

در کتابخانه هاي علوم و فن آوري، از جمله کتابخانه هاي مهندسي، استانداردها از اهميت ويژه اي برخوردارند. استانداردها هم به صورت تک نگاشتها و هم به صورت مجلداتي از همان تک نگاشت ها منتشر مي شوند و از نظر فهرست توصيفي تفاوت چنداني با ساير انواع مدارک کتابي ندارند. هنگامي که استانداردها به صورت مجلد منتشر و به متقاضيان ارائه مي گردند. درواقع مجموعه اي را تشکيل مي دهند که مي توانند در مجموعه کتب جايي را براي خود باز کنند. اما استانداردهاي تک برگي يا چند برگي معمولاً بهتر است به صورت سري نگهداري شوند.
استانداردهاي چاپ شده کتابي معمولاً داراي نمايه هاي جامعي هستند و به عنوان مرجع در کتابهاي تخصصي نگهداري مي شوند. فهرست مندرجات اين گونه منابع معمولاً از رده بندي خاصي (مانند دهدهي جهاني) پيروي مي کند و نظام رده بندي به کار گرفته شده نيز بر حسب شماره سريال «استاندارد» سازماندهي مي شود. هر يک از مجلدات استاندارد داراي نمايه موضوعي است که ارجاعات مربوط به شماره هاي مورد نظر را فراهم مي کند.
براي انتخاب استانداردها در کتابخانه هاي تخصصي، ابزارهاي خاصي چون سالنامه ها و نمايه نامه ها مورد استفاده قرار مي گيرند. مدارک استاندارد ملي ايران در چهار مقوله: آيين کار، ويژگي، روش هاي آزمون و واژه نامه موضوعي تهيه مي شوند و به ترتيب الفبايي موضوعي و شماره رده در سالنامه ها به چاپ مي رسد. استفاده کننده با مراجعه به اين سالنامه ها، عنوان و شماره مدرک را بازيابي کرده و اصل مدرک را از مرکز فروش مؤسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي ايران تهيه مي کند يا در تالار مطالعه کتابخانه مؤسسه مورد استفاده قرار مي دهد (روشن بين، 1378، ص 28، 51، 63).

1) آشنايي با مديريت استاندارد و تحقيقات صنعتي استان تهران. تهران: سازمان مديريت استاندارد استان تهران، 1371، 24 ص [بروشور]؛
2) اکبري حقيقي، کريم. استاندارد چيست و استاندارد کردن براي چه هدفي است؟ تهران: مؤسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي ايران، [بي تا] (پلي کپي)؛
3) روشن بين، فروز. مديريت کتابخانه ها و مراکز اطلاع رساني تخصصي. تهران: صنم، 1378؛
4) علامه حائري، علي. استاندارد و مقررات آن در ايران. تهران؛ چاپخانه آذر، 1348.
5) مجيدي، نسرين. استاندارد چيست؟ کرج: مؤسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي ايران، 1368؛
6) مؤسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي ايران در يک نگاه. کرج: مؤسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي ايران، مديريت طرح و برنامه، 1378، 14 ص [بروشور]؛
7) يگانه، مهرداد. استاندارد و استاندارد کردن. کرج: مؤسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي ايران، 1378.
منبع: نشريه محتواي ملي شماره 3