چشم، چشم، دو ابرو

نگاهي به کتاب «زيبايي شناسي نقاشي کودکان»
 

در سالهاي اخير، تلاش خلاقانه و پيگيرانه هنرمندان و پژوهشگران ايراني در زمينه تصويرگري کتاب هاي کودکان و به طور کلي نقاشي براي کودکان مشهود و ستودني بوده است؛ چنان که فضاي تصويرگري کتاب هاي جدي حوزه کودک و نوجوان به طور کلي دگرگون شده و بيشتر کساني که اين روزها در اين عرصه فعالند، روز به روز با ايده هاي تازه تر به حفظ تکاپوي موجود در اين زمينه کمک مي کنند؛ حتي تعداد کلاس هاي آموزشي و کتب و مقالات تحليلي که در زمينه تصويرگري منتشر مي شود هم قابل توجه است. اما آنچه در اين سال ها کمتر مورد تجزيه و تحليل قرار گرفته «نقاشي کودک» بوده است؛ تصاويري که بچه ها به محض در دست گرفتن قلم بر جاي مي گذارند خط خطي هاي به ظاهر بي معني و بي سر و شکلي که کم کم بعد پيدا مي کنند و شکل مي گيرند. از چشم، چشم، دو ابرو شروع مي شوند تا برسند به خانه و کوه و درخت و... يکي از راه هاي پرورش استعداد و خلاقيت کودکان، نقاشي است که امروز نقش مهمي در کلاس هاي آموزش هنر کودکان در سراسر جهان براي آن تعريف شده است؛ به همين دليل، مربي هنر بايد با عناصر تصويري نقاشي کودک از جنبه زيبايي شناسي و روان شناسي آشنايي لازم را داشته باشد تا بتواند اهداف آموزشي درس هنر را به وجهي بهتر و مطلوب تر تحقق بخشد. همچنين خانواده ها بايد بتوانند با مشاهده نقاشي هاي کودکشان و با درک صحيح از دوره و مرحله نقاشي اش، او را در حد سن و انديشه تصويري اش در مراحل بعدي ياري رسانند؛ چرا که علاوه بر ضرورت پرورش استعداد هاي کودک در اين زمينه، آشنايي با دوره ها و مراحل نقاشي کودکان مي تواند خانواده ها را از رشد ذهني کودکشان آگاه کند.
اما شايد مهم ترين دليل خلأ موجود در زمينه منابع تحليل نقاشي کودک اين باشد که اساسا نقاشي کودک، حوزه اي بين رشته اي محسوب مي شود که مي توان آن را هم به عنوان يک شاخه از هنر نقاشي و هم در رشته روان شناسي کودک مورد بررسي قرار داد؛ بنابراين پرداختن به آن بايد با نگاهي تحليلي اما خلاق صورت گيرد و البته براي دست يافتن تحليل کامل بايد از زواياي گوناگون به آن نگريسته شود.
از آنجا که در کشور ما کمتر کتابي درباره نقاشي کودکان منتشر شده که در آن از منظر زيبايي شناسي و روند تکامل فرم (شکل و ساختار) به نقاشي کودکان نگريسته شده باشد و در بيشتر منابع و مطالب از ديدگاه روان شناسانه با تاکيد بر هوش و رفتار کودک به موضوع پرداخته شده است، چنين مجموعه اي مي تواند مفيد باشد؛ به خصوص با توجه به اينکه در برخي موارد، تفکيک دو جنبه زيبايي شناسي و روان شناسي ناممکن مي نمايد و به اجبار در مواردي بايد به هر دو جنبه پرداخته شود.
نويسنده «زيبايي شناسي نقاشي کودکان» با توجه به اينکه خود، نقاش، پژوهشگر، دانش آموخته نقاشي در سطح کارشناسي ارشد و مدرس اين رشته است و نيز با توجه به اينکه اين کتاب برونداد تجربه هدفمند عملي – نظري چندين ساله اوست، تلاش کرده که در بررسي روند تکامل تصويري نقاشي کودک به تک تک زوايايي که به آن اشاره شد توجه داشته باشد؛ چرا که نقاشي کودکان اگر چه داراي اصول کلي است اما در جزئيات، نسبت به مليت و فرهنگ هر جامعه تا حدودي متفاوت است و حتي با ريز بيني مي توان به شيوه نقاشي هر کودک نيز پي برد که چگونه نگاه و انديشه شخصي اش را در نقاشي به کار مي برد و نقاشي اش از نقاشي ديگر کودکان متمايز مي شود.
بنا به اشاره مولف در مقدمه، اين مجموعه در بر گيرنده تجربه اي 20ساله است که يک دهه آن به فعاليت در زمينه پرورش استعداد و خلاقيت کودکان و دهه اي ديگر به آموزش اندوخته ها به مربيان هنر گذشته و همچنين در بر گيرنده بخشي از تحقيقاتي است که در برخي مدارس ابتدايي انجام شده و نکته مهم تر اينکه براي بيان تمايز فرهنگي به ويژگي هاي نقاشي کودکان ارمني جلفاي اصفهان نيز اشاره شده است.
در اين کتاب ويژگي هاي زيبايي شناسي تصويري کودکان بر اساس روند دوره اي و مراحل تکامل شکل ها بررسي و به همين قياس در بخش هايي از کتاب به نظرات روان شناسان نيز اشاره شده است تا خانواده ها و مربيان بتوانند با شناخت عناصر تصويري و ويژگي هاي ترسيم نقش در هر دوره و مرحله، رشد ذهني کودک را رصد کنند.
در بخش «سير تکاملي در نقاشي کودک» ابتدا به زمينه هاي توجه روان شناسان به نقاشي کودکان اشاره شده است؛ سپس نگاه هنرمندان از جنبه زيبايي شناسي خط، شکل و ترکيب بندي به نقاشي کودکان و انگيزه هايي که از اين طريق ايجاد شده و به آثار آنها راه يافته مورد بررسي قرار گرفته است؛ هنرمندان مدرني که آگاهانه شيوه نقاشي کودکان را در آثارشان به نمايش گذاشته اند. در ادامه نيز به وجود اشتراک نقاشي کودکان با هنر نگاري ايراني پرداخته شده است.
مبحث مهم ديگري که در اين بخش مطرح شده اين است که «آيا نقاشي کودک اثر هنري است؟»؛ مبحثي که ضمن آن نظرات مختلف صاحب نظران ذکر شده است.
«طبقه بندي نقاشي کودکان از ديدگاه روان شناسان» سر فصل بعدي کتاب است که مخاطب ضمن آن با دسته بندي هاي مختلف آشنا مي شود؛ تقسيم بندي هايي که با توجه به روند تکاملي نقاشي ها از آغاز تا دوره نوجواني و براساس جنسيت و فرهنگ جامعه هدف صورت گرفته است.
يکي ديگر از محسنات کتاب نيز اين است که پايان هر بخش «خلاصه» اي از مفاهيم اصلي مطروحه آورده شده است.
از ديگر ويژگي هاي قابل توجه کتاب که مي تواند براي مخاطب معمولي – به خصوص خانواده ها – مفيد باشد، ارجاعات و پي نوشت هاي ساده و کاملي است که اطلاعات با ارزشي را در بر دارد و با حوصله و دقت در پايان هر بخش گرد آمده است.
بخش دوم کتاب به «دوره اول نقاشي کودکان» (از آغاز تا سه سالگي) اختصاص دارد که شامل خط خطي هاي اوليه، خط خطي به عنوان بازي، انواع خطوط و جايگيري خطوط در صفحه، روان شناسي خطوط، دايره اوليه، شکل گيري تصوير ماندالا، شکل گيري تصوير انسان – خورشيدي، اولين تصوير انساني، خانه و رنگ است.
در اين بخش جدولي شامل 20 نوع خط که «کلوگ» آن را پس از بررسي 8 هزار نقاشي کودک تنظيم کرده و نيز نمونه هايي تصويري براي نشان دادن نحوه تجمع و جاي گيري خطوط در صفحه پيش روي مخاطب قرار گرفته است.
در «دوره دوم نقاشي کودکان» (چهار تا شش سالگي) ابتدا سه مرحله در نقاشي دوره دوم بررسي شده و سپس به مباحث زاويه ديد در ترسيم تصاوير، اغراق و تحريف در تصوير، اولين نشانه هاي بعد نمايي، بيان روان شناسانه تجمع تصاوير در صفحه، نمايش حرکت،رنگ، شفاف بيني، تصوير حروف و واژه ها، ايستايي تصوير، کلياتي از روان شناسي نقاشي کودکان، مرحله گذار (از آمادگي به کلاس اول دبستان)، تکرار شکل هاي يکسان و تصاوير خطي با بيان هيجاني پرداخته شده است.
ارتباط روايي تصاوير، تقسيم صفحه به سه بخش افقي، نمايش حرکت، تصاوير واژگونه، کودک احساسي - کودک عقلاني، تفاوت نقاشي دخترها و پسرها، تفاوت در شکل آدم ها (تفاوت در موضوع نقاشي ها، تفاوت در خط و رنگ) و امتناع کودک از کشيدن نقاشي، سر فصل هاي «دوره سوم نقاشي کودکان» (7 تا 9 سالگي) را تشکيل داده است؛ ضمن اينکه راهکارهايي براي بر طرف کردن مخالفت ورزي کودکان در برابر نقاشي پيشنهاد شده است.
در پنجمين بخش کتاب که به بررسي آخرين دوره نقاشي کودکان يعني دوره چهارم (20 تا 12 سالگي) اختصاص دارد، مباحثي به اين شرح مورد تحليل قرار گرفته است: توجه کودک به نقاشي واقع گرا و کاهش کميت و کيفيت نقاشي، تاثير نظام آموزشي، بيان کلامي – بيان تصويري و ويژگي هاي تصويري.
در بخش پاياني کتاب که عنوان آن «تفاوت فرهنگي نقاشي کودکان» است، به سرفصل هايي به اين شرح پرداخته شده است: ارمنيان از ارمنستان تا جلفاي نو، ويژگي هاي نقاشي کودکان ارمني جلفاي اصفهان، سال نو و درخت کاج تزئين شده، بابا نوئل، نقاشي از آدم به ويژه زنان، ترسيم کوه ها، رنگ بنفش و سياه و بخش رنگي.
فهرست کامل منابع نود گانه کتاب که پيش از بخش رنگي کتاب آمده است، مي تواند راهنماي کاملي باشد براي کساني که مي خواهند در زمينه نقاشي کودکان به مطالعات تحقيقي بپردازند. در بخش رنگي کتاب نيز آثار مورد اشاره در متن به نمايانگر زواياي کامل آثار مورد ارجاع باشد؛ آثاري که تعداد کمي از آنها مربوط به منابع ديگر است و بخش عمده آنها حاصل پژوهش هاي کارگاهي مولف هنگام آموزش به کودکان و مربيان آنهاست. قاعدتا مولف اين مجموعه مي توانسته با شموليت بيشتر به مباحث فراگير تري نيز بپردازد ولي با توجه به مشکلاتي که در مسير پژوهش هنري پيش روي هنرمندان و پژوهشگران ايراني قرار دارد و نيز محدوديت امکان نشر تصاوير، تدوين همين اثر نيز همت بلندي مي طلبيده است. باشد که با فراهم شدن زمينه پژوهش هاي فراگير گروهي، آثار جامع تري با همت و سرپرستي چنين پژوهشگراني در دسترس مخاطبان علاقه مند قرار گيرد.
منبع: نشريه همشهري خرد نامه (ويژه نامه کتاب) شماره 67