مولفه اخلاقی مدیریت در نظام اسلامی(4)

مؤلّفه های اخلاقی موجود در انواع مدیریت[31]
مدیریت محدود:
 

صبر، کم‌حرفی و پرکاری، گذشت، تفکّر، حُسن خلق، دوری از غرور و خودباختگی، وقار و هیبت، دوری از خودستایی و خودخواهی، دوراندیشی و مراقبت، ترجیح رضایت الهی، عدم خود فریبی، بازگشت از خطاها، کم‌توقعی، مطالعه، تفریح سالم.

مدیریت گسترده:
 

آگاهی، ترجیح اهم بر مهم، واگذاری امور جزیی، طرح و برنامه‌ریزی، تقسیم امور، تنظیم اوقات، نظم، آگاهی ازعیوب، مفارقت همراه نیکی، کنترل اطرافیان، جلوگیری از تزلزل، تشویق زیردستان، دوری از اعتراض بیهوده، رسیدگی دایم، سدّ رخنه‌های کوچک، اهمیّت دادن به امور جزیی، مشورت، دوری از خشونت در اِعمال نظر، توجّه به قدرت بلیغ، اعتدال در خوش‌بینی و بدبینی، رعایت پاکیزگی.

مدیریت کلان:
 

تقوا، گذراندن مراحل قبلی، سیاست مُدُن، اطاعت، محبّت، ایثار و اخلاق نیکو، توجّه به کیفیّت، مشورت، وحدت، رهبری، کفایت، عدالت، نظارت.

ویژگی‌های مسایل اخلاقی در مدیریت
 

1- بیشتر تصمیمات اخلاقی، پیامدی گسترده و مدّت دار دارند. نتایج تصمیمات و اَعمال مدیریتی در نخستین سطح این پیامدها متوقف نمی شود، بلکه این نتایج به سراسر جامعه تسرّی پیدا می کند و همین گسترش و تسرّی عصاره ی بحث های اخلاقی می‌گردد. تصمیمات خارج ازکنترل بوده، و بنابراین، باید قبل از اخذ تصمیم نهایی، آن را به دقّت بررسی کرد.
2- بیشتر تصمیمات اخلاقی، جایگزین های گوناگون دارند. عموماً تصوّر می شود که مسایل اخلاقی مدیریت، در آغاز دارای دو جواب هستند: بلی یا خیر، و دیگر هیچ.
3- بیشتر تصمیمات اخلاقی دارای نتایج مرکّب هستند. عموماً تصوّر می‌شود که مسایل اخلاقی مدیریت، در تضاد با هزینه های اجتماعی و عواید مالی، مستقیماً مقابل این هزینه هایند.
4- بیشتر تصمیمات اخلاقی عواقبی نامعلوم دارند. عموماً تصوّر می شود که مسایل اخلاقی مدیریت، فارغ از شک یا خطر هستند و نتیجه ی هر راه حلّی کاملاً مشخّص است. هم چنین به هیچ وجه مشخّص نیست که پیامدهای عواقب پیروی از بسیاری انتخاب های اخلاقی چیست.
5- بیشتر تصمیمات اخلاقی، دارای مفاهیم شخصی هستند. عموماً تصوّر می شود که مسایل اخلاقی مدیریت، به‌طور عمده غیرشخصی بوده و ارتباطی به زندگی و موقعیت شغلی مدیران ندارد. بسیاری از مردم براین باورند که تصمیمات اخلاقی در نگاه اوّل و در یک عملیات خاص ممکن است سود شرکت را کاهش دهد، امّا بر حقوق مدیران یا فرصت های ارتقای مقام آنها بی‌اثر باشد. البته کنترل های مدیریتی به منظور ثبت آثار مالی عملیات است و نه کیفیّت اخلاقی تصمیماتی که به آن نتایج منجر می شود.

برگزیده‌ای از مسایل اخلاقی در مدیریت[32]
 

مشکلات اخلاقی مدیریت، به علّت پیامدهای گسترده، راه حل های گوناگون، نتایج مرکّب، رویدادهای نامطمئن و برداشت های شخصی، پیچیده و فراگیرند؛ زیرا مدیران تصمیماتی می گیرند واعمالی انجام می-دهند که بر مردم اثر می گذارد. اگر این تصمیات واعمال، دیگران را ناسازگارانه تحت تأثیر قرار دهد، و یا اگر به نحوی خارج از کنترل به دیگران آسیب یا ضرر برساند، در این صورت، ما با یک مشکل اخلاقی که نیازمند کمی تجزیه و تحلیل اخلاقی به همراه میزان بیشتری تجزیه و تحلیل اقتصادی است، سرو کار داریم. این مشکلات اخلاقی کدامند؟
استانداردهای اخلاقی بین افراد متفاوت است؛ زیرا طرز فکر اخلاقی آنها ارزش ها، اولویت ها و عقایدی که مردم آنها را واقعاً مهم می دانند و براساس آنها، استانداردهای اخلاقی خود را می سازند نیز تفاوت می کند. این اعتقادات به عوامل مختلفی وابسته است که از میان آنها می توان به زمینه و فرهنگ خانوادگی، میراث فرهنگی، تعلّقات مذهبی و تجارب آموزشی اشاره کرد.

تعریف فلسفه ی هنجاری
 

فلسفه، مطالعه ی فکر ور فتار است و فلسفه ی هنجاری مطالعه ی فکر و رفتار مناسب؛ یعنی این که چگونه باید رفتار کنیم. فلاسفه ی هنجاری حدود 2400 سال است که در مورد این مسایل فکر می کنند. آنان سعی کرده اند بر سیر تفکّر منطقی که اصل و اساس مسلّم اولیّه ی فلسفه ی هنجاری است آگاه شوند. بسیاری از مفاهیم و روش های آنها به اخلاق مدیریت مربوط می شود. اتخاذ تصمیمات پیچیده ی اخلاقی، در واقع، سازشی بین عملکرد اقتصادی و اجتماعی شرکت ها و نیازها و وظایف افراد به‌شمار می آید. اخلاقی بودن به استانداردهای رفتاری که توسط آنها مردم مورد قضاوت قرار می گیرند باز می گردد؛ به‌ویژه آن دسته از استانداردهای رفتاری که توسط آنها مردم مورد قضاوت قرار می گیرند باز می گردد. شخصی در میان یک بیابان، دور از هرکس دیگر، ممکن است به شیوه‌ای عمل کند که کودکانه، پست یا احمقانه به-نظر برسد، امّا واقعاً نمی توان گفت که او عملی غیراخلاقی انجام داده است؛ زیرا رفتارش تأثیری بر دیگران ندارد، مگر این که این شخص آب یا دیگر منابع مورد نیاز مسافران آینده (رهگذر از بیابان) را به هدر دهد. به‌عبارت دیگر، اخلاق، باورهای افراد را که ازیک نگرش ویژه حمایت می کنند در بر می گیرد. اگر عقیده ی من این باشدکه یک شخص نباید در یک اتاق شلوغ سیگار بکشد، به این دلیل است که من یافته های تحقیقات پزشکان را مبنی بر مضر بودن دود تنباکو پذیرفته ام. اخلاق، مجموعه رفتارهایی است که اکثر مردم آن را قبول دارند.

فلسفه ی هنجاری، پایه‌ای برای انتخاب اخلاقی
 

پنج سیستم اخلاقیِ اصلی وجود دارد که در جدول، خلاصه شده است. این سیستم‌ها ظاهراً با هم تعارضی ندارند- یک عمل نظیر دروغ گفتن که در یک سیستم غیراخلاقی محسوب می شود، عموماً در تمام سیستم‌های دیگر نیز غیراخلاقی محسوب می شود- امّا آنها را نمی توان در یک کلِّ منطقاً پایدار، با یکدیگر آشتی داد؛ زیرا نهایتاً بر سر تقدّم اصول و ارزش های مختلف، درگیری روی خواهد داد. هر سیستم اخلاقی، بیانگر بخشی از حقیقت است و هواداران و مخالفانی دارد. پذیرش این نکته مهم است که هر سیستم به‌عنوان ابزارِ قضاوتِ مفهوم اخلاقی یا تصمیمات فردی، کامل یا کافی نمی باشد. این امر چه معنایی برای مدیران دارد؟ به نظر من، مدیران سازمان از این مطالب درسی بزرگ می گیرند؛ این‌که هیچ سیستم اخلاقی‌ای جامع و کامل نیست.
این درس بزرگ برای مدیران آن است که هیچ باور واحدی نمی‌تواند مدیران را به شکل کامل در اتخاذ تصمیمات اخلاقی هدایت کند. یک تصمیم اخلاقی عبارت است از تصمیمی که به‌شیوه هایی خارج از کنترل افراد بر آنها تأثیر می گذارد.
هیچ باور واحدی برای هدایت مدیران جهت دست‌یابی به تصمیمات اخلاقی دشوار وجود ندارد، امّا این امر به آن معنی نیست که همه ی ما ناگزیر باید متّکی به خود باشیم و درباره ی تصمیمات ورفتار مؤثّر بر دیگران، هرکاری که می خواهیم انجام بدهیم. بدیهی است که ما نسبت به دیگران تعهّداتی داریم و نمی-توانیم این تعهّدات را نادیده انگاریم. مشکل در تعیین تعهّدات ما و سپس در ارزیابی راه حل های مختلف است؛ زیرا مجموعه ی واحدی از استانداردهای اخلاقی برای هدایت ما وجود ندارد.
حال، چه باید کرد؟ به‌ جاي استفاده ازتنها یک سیستم اخلاقی، باید از هر پنج سیستم استفاده کنیم و پیامدهای اعمال خود را از زوایای مختلف مورد بررسی قرار دهیم:
- آیا یک تصمیم خاص، به کسب منافعی بیش از آسیب و ضرر برای جامعه منجر می شود؟
- آیا این تصمیم مفید است یا ما برآنیم که همه را مجبور به اتخاذ همان عمل به هنگام رویاوریی با آن شرایط کنیم؟
- ما نیاز به همکاری اجتماعی را درک می کنیم، آیا تصمیم ما بر میزان تمایل دیگران به مشارکت و همکاری می افزاید یا آن را کاهش می دهد؟
- ما به اهمیّت آزادی فردی آگاهیم، آیا تصمیم ما آزادی عمل دیگران را افزایش می دهد؟
- سرانجام، ما می دانیم که جهان بزرگ و بی نهایت است، در حالی که ما کوچک هستیم و زندگی و عمری کوتاه داریم، آیا اصلاحات شخصی ما که از اهمیّت برخوردار است در مقابل و در قیاس با بی کرانی آن مقیاس دیگر سنجیده می شود؟
ارایه ی دلیل اخلاقی در خصوص این مسأله با بهره گیری از هر پنج سیستم اخلاقی، آسان و ساده نیست، امّا راضی کننده است و جواب می‌دهد. این روش، به‌ویژه وقتی با تجزیه و تحلیل اقتصادی و حقوقی ترکیب می شود، به خوبی کار می کند.
خلاصه ی باورها و مشکلات در پنج سیستم عمده ی اخلاقی
سيستم اخلاقي ماهیّت باورهای اخلاقی مشکلات موجود در سیستم اخلاقی
قانون جاویدان استانداردهای اخلاقی در قالب یک قانون ابدی ارایه می شوند که در کتاب مقدّس یا ظاهراً در طبیعت آشکار می-شود و سپس به‌وسیله ی رهبران مذهبی یا فلاسفه تفسیر می گردد. عقیده بر این است که هر شخص باید مطابق این تفسیر عمل کند. تفسیرهای متعدّدی از قانون وجود دارد، امّا مراجعه به عقل آدمی تنها روش موجود است. عقل انسان نیازمند یک اصل یا ارزش مطابق، به‌عنوان پایه ای برای انتخاب است.

سودمندگرایی:
 

نظریّه ی فرجام گرایی اخلاقی بودن بستگی به نتیجه ی یک عمل یا تصمیم دارد. اصل آن است که هر شخص باید در جهت خلق منافع بیشتر برای بیشترین تعداد مردم عمل کند.آن دسته از اعمال غیر اخلاقی را که منافع قابل توجّه برای اکثریت مردم ایجاد می کنند می‌توان توجیه نمود. حتّی اگر هزینه های وارده بر اقلیت جامعه غیرقابل جبران باشند، باز هم به ارزش دیگری برای ایجاد تعادل میان هزینه‌ها نیاز داریم.

وظیفه‌گرایی:
 

نظریّه ی آغازگرایی اخلاقی بودن بستگی به نتیجه ی یک عمل یا تصمیم دارد. اصل آن است که هر شخص باید طوری عمل کند که دیگران نیز همانند آن عمل می‌کند (در شرایط یکسان). اعمال غیراخلاقی توسط افرادی که مستعد خود فریبی یا خود بزرگ هستند توجیه می‌گردد و معیاری جهت قضاوت بین خواسته‌ها وجود ندارد. یک اصل یا ارزش دیگر، جهت پالایش مفهوم امر مطلق مورد نیاز است.
عدالت توزیعی معیارهای اخلاقی بودن براساس تقدّم یک ارزش واحد که همانا عدالت است بنا می شوند. هرکس باید طوری عمل کند که یک توزیعِ عادلانه‌ترِ منافع عملی گردد؛ زیرا این امر موجب افزایش عزّت نفس می‌شود که برای همکاری اجتماعی ضروری است. تقدّم ارزش عدالت به پذیرش این نکته که توزیع عادلانه ی منافع، همکاری اجتماعی را تضمین می کند وابسته است.
آزادی فردی معیارهای اخلاقی بودن براساس تقدّم یک ارزش واحد که شامل آزادی فردی است بنا می شوند. همه باید برای آزادی بیشتر فعالیّت کنند؛ زیرا موجب افزایش تبادل بازار می گردد که برای بهره‌وری اجتماعی ضروری است. تقدّم ارزش آزادی به پذیرش این نکته که آزادی فردی، بهره‌وری اجتماعی را تضمین می کند وابسته است.

نتیجه
 

سطرها پرکردیم تا شاید ذره ای از بحر عمیق «اخلاق در مدیریت» را بیان کنیم، حال ‌آن که، اخلاق، و مدیریت – هر دو- نیز موضوعی گسترده‌اند. اگر دو موضوع گسترده در كنار هم قرار گيرند، مقوله ای بسیار گسترده می شوند و چگونه می توان در چند صفحه این مقوله را به خوبي بیان کرد.
آنچه شایان ذکر است این که، برخی مسایل ذکر شده در این تحقیق از نوشته های نویسندگان غربی اخذ شده است. صرف نام بردن نظریّات و عقاید این نویسندگان، به‌معنی تأیید درستی مطلب آنها نیست، بلکه اخلاقی بودن مدیریت از دیدگاه آنها مورد توجّه است.
مدیریت مقوله ای عمیق و پرپیچ و خم است و در جامعه ی ما بسیار مهم است، و مهم تر این که مدیریت در کشور ما با اسلام ناب محمّدی 9پیوند خورده است، و البته مهم تر این که لازم است این مدیریت رنگی از اخلاق به خود بگیرد.
مدیران، که در رأس اداره، مؤسّسه یا نهادی هستند، باید تمامی ارکان اخلاقی موجود در حیطه ی وظایفشان را به خوبی اِعمال کنند و چه خوب است در این زمینه از رهنمودها، فرمایشات و احادیث ائمّه و پیشوایان معصوم هم مدد جویند.

پي نوشت ها :
 

[31]- حبیبی تبار، جواد، گام به‌گام با روش های نوین مدیریت.
[32] ال تی، هس مر، اخلاق در مدیریت، ترجمه: اعرابی، سیّد محمّد و ایزدی، داود.
 

1. قرآن کریم.
2. نهج‌البلاغه.
3. نهج‌الفصاحه– ترجمه: پاینده، ابوالقاسم، انتشارات بدرقه ی جاویدان.
4. حکیمی، محمّدرضا و دیگران، الحیات، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ پنجم 1409ق.
5. لوئیس، معلوف، المنجد فی الغت و الاعلام، بیروت: دارالمشرق، 1960ق.
6. ال تی– هس مر- اخلاق در مدیریت، ترجمه: اعرابی، سیّد محمّد، و ایزدی، داود، تهران: دفتر پژوهش-های فرهنگی، 1382ش.
7. واثقی، قاسم، اخلاق مدیریت، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات سازمان اسلامی، چاپ دوم ، 1373ش.
8. محمّد باقر، مجلسی، بحارالانوار، بیروت: دارالاحیاء التّراث العربی، الثالثة، 1403ق.
9. روزنامه ی جمهوری اسلامی، شماره ی 2098.
10. الشیخ الصّدوق (ابوجعفر محمّد بن علی بن الحسین بن موسی بن بابویه القمی) علل الشّرایع، 2ج، النجف الاشرف: المکتبة الحیدریة، 1386ق.
11. الآمدی، غررالحکم و درر الکلم، بیروت: مؤسّسة الاعلمی للمطبوعات، 1407ق.
12. حبیی‌تبار، جواد، گام به گام با روش های نوین مدیریت، انتشارات گام.
13. طریحی، فخرالدّین، مجمع البحرین و مطلع النیرین، چاپ سنگی، تهران: 1284ق.
حرالعاملی، شیخ محمّد حسن، وسائل الشّیعه، بیروت: نشر الثراث العربی، بی تا.
منبع:ماهنامه اخلاق شماره 18