قاري نخستين

نگاهي به زندگي و سبک تلاوت استاد محمد رفعت
 

آيا تاکنون به اين فکر کرده ايد که اولين قاري قرآن کريم پس از پيدايش ميکروفن و وسايل ضبط صدا، چه کسي بوده است؟ اين مسأله جالبي است که به دنبال آن سوالات ديگري هم مطرح مي شود. آيا تلاوت قرآن با پيدايش ميکروفن تفاوتي کرده است؟ خصوصيات قاريان و تلاوت هايشان در زماني که وسايل تقويت کننده صدا نبوده، چگونه بوده است؟ اما براي پاسخ به اين سوالات بايد قاري آن دوران را شناخت که بلاشک مهم ترين قاري آن زمان کسي نبود جز استاد محمد رفعت. کسي که بدون وسايل صوتي تلاوت کردن را آموخت و پس از پيدايش تکنولوژي ذخيره صدا، تلاوت هاي خود را جاودانه کرد.
اينجا قاره آفريقا، کشور مصر و شهر قاهره است. اکنون 1300 سال پس از هجرت رسول اکرم(ص) مي گذرد. هنوز تکنولوژي آن قدر پيشرفت نکرده است که بتوان صدا يا تصوير کسي را ذخيره کرد يا وسيله اي نيامده تا صداي افراد را تقويت کند. هنوز نه خبري از دستگاه ضبط صوت است و نه خبر از ميکروفون و بلندگو. اما اينجا يک چيزي هست که در هيچ کجاي جهان يافت نمي شود. اينجا مردماني دارد که به قدري از نعمت صدا برخوردارند که بدون استفاده از هيچ دستگاهي، هزاران نفر مي توانند صدايشان را بشنوند و در راستاي همين نعمت خدادادي، چنان در علم و هنر موسيقايي متبحر شده اند که چندين سال بايد بگذرد تا کسي بتواند از ديار ديگري از آنها پيشي بگيرد.
اما جداي اينها، مردمان اين سرزمين مسلمان اند. مصريان به پروردگار يگانه و رسولش ايمان دارند و کلام خداوند را با جان و دل خريدار. پس بهترين کاري که از دستشان برمي آيد اين است که نعمت صدا را در جهت نشر قرآن به کار ببندند.
احتمالاً تلاوت قرآن کريم بيش از هزار سال در مصر قدمت دارد. اما آنچه مي دانيم اين است که پس از ورود ميکروفون در کشور مصر، جواني به نام محمد، از خانواده رفعت ها به مانند ستاره اي در آسمان تلاوت مصر مي درخشيد و چه خوش موقعي بود که صداي آسماني محمد رفعت، براي هميشه ماندگار شود تا ميلياردها مسلمان و غيرمسلمان در طول نسل هاي مختلف از صدايش، بهره مند شوند.
درست است که رفعت نابينا بود اما چشم بصيرتي که خداوند به او عطا کرده بود، باعث شده بود تا با توجه به معاني، قرآن را از دل بخواند و به دل ديگران بنشاند. او دو سال بيشتر نداشت که به واسطه بيماري شديدي نابينا شد. تمسک به قرآن اما نه نيازي به ديدن، بلکه نياز به نديدن دارد! نديدن خود و هرچه وابسته به خود است! همين شد که او در سن نه سالگي قرآن را حفظ کرد و در 30 سالگي به اوج شهرت رسيد.
به حق، اهالي مصر و جامعه قرآني آن زمان استاد محمد رفعت را اميرالقراء خطاب کردند تا نشان دهند بالاتر از او در تلاوت قرآن زاييده نشده است. البته استاد رفعت به غير از اميرالقراء القاب ديگري هم داشت. لقب هايي چون المعجزه، قيثاره السماء، الروحاني، الرباني، القرآني، کروان الإذاعه، الصوت الذهبي، الصوت الملائکي، صوت عابد، صوط عذاب و صوت رحمه همگي از القاب استاد محمد رفعت هستند.
خبرنگاري مصري به نام ابوبثينه که توفيق همنشيني با محمد رفعت را پيدا کرده بود در خاطرات خود چنين مي گويد: « محمد رفعت سبکي منحصر به فرد را در تلاوت قرآن براي خود برگزيد که البته کمتر کسي مي تواند از اين سبک تقليد کند. وي تلاوت هاي نابي را از خود براي جهان اسلام به يادگار گذاشت و در آن زمان به وجود نبود ميکروفن، صداي استاد رفعت چنان فضاي سنگيني را بر مسجد حکمفرما مي کرد که حاضران نفس هاي خود را در سينه حبس مي کردند تا مبادا حتي لحظه اي از ضرباهنگ صداي زيبا و با صلابت اين استاد را از دست بدهند. صدايي که تا عمق دل و جان مستمعان نفوذ مي کرد و فضايي از خشوع و معنويت را در دل هايشان متبلور مي کرد.»
نشريات مکتوب بسياري نيز از محمد رفعت نوشته اند. به گفته مجله کل شي استاد محمد رفعت قرآن را آنچنان تلاوت مي کرد که معاني قرآن بر دل مستمعين مي نشست. به نحوي که هنکام تلاوت، مسجد جاي سوزن انداختن نبود و حتي خيابان ها و محلات شهري خالي از سکنه مي شد تا مردم صداي اين قاري بزرگ را از طريق پخش زنده راديو استماع کنند. چرا که به نظر آنها اين قاري قرآن با صوت زيبايش توانسته بود مردم را به سوي قرآن جذب کرده و به آنان حياتي دوباره ببخشد.
راديوي انگليس هم تلاوت سوره هود استاد رفعت را مدت سه روز ضبط کرد تا افتخاري براي موزه بزرگ انگليس باشد. نقل است که پس از ضبط اين تلاوت، افسري کانادايي از مدير راديو انگليس درخواست مي کند تا زمينه ملاقات او با شيخ محمد رفعت را فراهم آورد. او با شنيدن تلاوت استاد، مجذوب دين اسلام شده بود تا جايي که مدتي را کنار استاد زندگي کرد و پس از آن در خاطرات خود نوشت که رفعت، اولين و تنها قاري قرآني است که تعداد بيشماري از غيرمسلمانان شيفته قرائت هاي زيباي او شدند.
نکته جالبي که درباره ضبط تلاوت هاي وي وجود دارد اين است که با توجه به دو دقيقه و 45 ثانيه بودن مدت زمان گنجايش صفحات گرامافون، وي به نحوي تلاوت مي کرد که به هنگام تعويض اين صفحات هيچ فرازي از استاد از دست نرود.
استاد رفعت، اين ستاره درخشان آسمان تلاوت، پس از 69 سال زندگي دنيوي، به ديدار معبود شتافت. مورخان بزرگي چون خيرالدين زرگلي، نام او را در تاريخ ثبت کردند. زرگلي در کتاب الاعلام خود چنين نوشته است: « محمد بن رفعت از مشهورترين قاريان عصر حاضر و آگاه ترين آنان به مواقع وقف و ابتداء در آيات قرآن کريم است. او در قاهره ولادت يافت و در همان جا به رحمت خداوند پيوست.» مفتي سوريه نيز پس از وفات وي در وصفش گفت: « اسلام با وجود او جواني و نشاط را از سر گرفت.»
نقل است که محمد عبدالوهاب، يکي از مشهورترين موسيقي دانان جهان عرب در قرن بيستم، سبک موسيقي خود را از سبک تلاوت مرحوم رفعت تقليد کرده است. اين بهره مندي شامل طريقه اختلاس نفس، تجزيه انواع و اشکال مختلف ادايي، سبک خاص او در قفله ها، امتداد صوتي و شيوه حرکت به سمت جواب ها و سپس نزول به قرارها و سرانجام شناخت چگونگي مکث ها و حرکت ها در مواضع مناسب مي شود.

ابعاد فني و هنري تلاوت ها
 

در مورد بررسي تخصصي ابعاد فني و هنري تلاوت هاي شيخ محمد رفعت همين بس که صاحب نظران اين حوزه اذعان دارند که استاد چنان قرآن را تلاوت مي کرد که دستگاه ها و مقامات موسيقيايي کاملاً بر معاني قرآن منطبق بوده و همان گونه که ائمه معصومين سفارش کردند، وي قرآن را خاشع تلاوت مي کرد.
شروع تلاوت هاي رفعت معمولاً با مقام بيات همراه با چاشني صبا و حجاز است. وي از روش صعود درجه به درجه صوت استفاده مي کند. در حالتي که پس از هربار صعود به درجه بالاتر، تمايل بازگشت به سمت قرار در تلاوت او به چشم مي خورد.
انتقال مکرر از مقام بيات به مقامات هم درجه اي چون صبا و حجاز، همچنين شاخه هاي فرعي بيات و سپس بازگشت به مقام بيات و استفاده نادر از جوابات (يا همان جواب جواب) با شيوه اي منحصر به فرد و انجام صعودها و نزول هايي که غالباً در يک رديف يا نغمه است از ديگر خصوصيات فني تلاوت هاي وي به شمار مي رود.
استادان فن مساحت طبيعي صداي او را حدود 2/5 اکتاو (ديوان) يا 18 درجه صوتي برآورد کرده اند که قادر است از طريق تصنعي، سه درجه ديگر نيز بر آن بيفزايد و به اين ترتيب به جواب جواب درجه La (حسيني) برسد.
شايد نتوان همانند طنين و زنگ صداي استاد محمد رفعت را در صداي ديگري يافت؛ صدايي با زنگ خاص که گوش انسان را به شدت تحت تأثير حزن ذاتي خود قرار داده و سرشار از تحريرهاي ريز و درشتي است که هر لحظه قادر است از درجه اي به درجه ديگر منتقل شود. وي از جمله قارياني است که ارتفاع صوتي افزون تري را در استخدام الحان قرآني درآورده است.
صاحب نظران عمر تلاوت استاد رفعت را به دو دوره تقسيم مي کنند. دوره نخست، پيش از سال 1932 ميلادي و ظهور ميکروفن است که وي با وجود هنرنمايي و اجراي ظرايف فني در تلاوت، به دليل کمبود قوت و رسايي صوت نتوانسته بود تمامي هنر و استعداد خود را بروز داده و مخاطبان فراواني را جذب کند و همواره در سايه قاريان بزرگ عصر خود، همچون علي محمود و عبدالفتاح شعشاعي که از قوت صداي بسيار بيشتري برخوردار بودند، قرار داشته است.
اما دوره دوم حيات استاد مربوط مي شود به پس از ظهور ميکروفن که به واسطه انتقال صداي وي به مسافت هاي بيشتر، ظرافت هاي تلاوت وي ظهور و بروز بيشتري يافت و به عنوان قاري اول مصر مطرح شد.
تلاوت هايي که اکنون به دست ما رسيده اند، غالباً تغيير يافته و کيفيت خود را از دست داده اند. ولي با اين وجود همان تلاوت ها از آن چنان قدرت و جذابيتي برخوردارند که ميراث گرانبهايي براي عاشقان قرآن کريم به شمار مي روند.

نظر استادان ايراني درباره استاد رفعت
 

امير قاريان بود
 

از آنجا که تلاوت هاي استاد رفعت تأثير بسزايي بر فن تلاوت قرآن در کشورمان گذاشته است، خواندن نظر استادان فن، قدرت و تاثيرگذاري اين استاد گرانقدر را بيش از پيش نشان مي دهد:

استاد غلامرضا شاه ميوه
 

استاد برجسته صوت و لحن و داور بين المللي
 

مرحوم رفعت به طور کلي صداي ممتازي داشت که در تقسيم بندي اصوات قرآني جزء اصوات خاشع به حساب مي آمد. صوت خاشع يعني صوتي که بر شنونده تأثير مي گذارد و در او حالت خشوع به وجود مي آورد؛ صوتي که حزن را به شنونده انتقال مي دهد.

استاد مهدي دغاغله
 

مدرس برجسته صوت و لحن قرآنم کريم
 

يکي از دلايلي که تقليد از سبک استاد رفعت را سخت مي کند، تحريرها و صداي فوق العاده وي است که قابل تقليد نيست. در واقع لحن و آهنگ تلاوت محمد رفعت با صداي اين استاد زيباست و با صداي ديگري زيبا جلوه نمي کند.

استاد احمد ليايي
 

مدير باشگاه قرآني راديو قرآن
 

نقل مي کنند سفير انگلستان در مصر با وجود اينکه مسلمان نبوده، بسيار به تلاوت هاي استاد رفعت علاقه مند بوده و با دستگاه گرامافوني که در اختيار داشته تلاوت اين استاد را ضبط کرده است.

استاد مهدي قره شيخلو
 

رئيس سازمان دارالقرآن الکريم
 

ايشان با توجه به معني و مفهوم قرآن بسيار قابل توجه تکنيک هاي صوتي را اجرا مي کند و تکنيک هاي لحني که دارد همه نکاتي است که قاريان مي توانند با تمرين اين تکنيک هاي سخت، آنها را تجربه کرده و با آنها مأنوس شوند تا خود نيز توانايي پياده کردن آن را پيدا کنند.

استاد محمدرضا پورزرگري
 

نفر اول مسابقات بين المللي قرآن کريم
 

در مورد نغمات مورد استفاده استاد بايد گفت رفعت وقتي شروع به تلاوت در مقام بيات مي کند، چاشني صبا را نيز در قرائت بيات اعمال مي کند، وي صعود درجه به درجه صوت را در تلاوت خود جاي مي دهد. انتقال مکرر به مقامات بيات، حجاز و صبا در تلاوت رفعت به چشم مي خورد. وي همچنين از شاخه هاي فرعي مقام بيات نيز استفاده مي کرده است.

نسل اول قاريان
 

با ورود ميکروفن به عرصه تلاوت قرآن، هنر تلاوت به عنوان يک علم شناخته شد و قاريان آن موقع را نسل اولي هاي تلاوت قرآن کريم ناميدند. به غير از رفعت، علي محمود، محمد عکاشه، عبدالفتاح شعشاعي، احمد نداء، احمد السيسي و چند تن ديگر هم به عنوان قاريان نسل اول مصر شناخته شدند اما آنچه مسلم بود، صداي آسماني رفعت بود که او را در درجه بالاتري از هم نسلان خود قرار مي داد. اين مسأله براي ديگران مهم بود اما نه براي رفعت. کسي که غير از حافظ و قاري قرآن بودن، عامل به آن هم بود. خاشع بود و متواضع، غرور به خود راه نمي داد ولي آنچنان اعتماد به نفسي داشت که همانند يک انسان بينا تلاش مي کرد و شکر نعمت.

بانگاهي به:
 

- «پژوهشي در جلوه هاي موسيقيايي هنر تلاوت»، نوشته غلامرضا شاه ميوه.
- «الزمن الجميل» نوشته سيد امين ميرزايي
- ايکا، مرکز فعاليت هاي قرآني جوانان کشور
- ايکنا، خبرگزاري قرآني جمهوري اسلامي ايران
- وبلاگ امام القراء مرحوم محمد رفعت.
منبع: نشريه همشهري قرآن (آيه) شماره2