وظایف زن ومرد

حقوقی که برای زن و شوهر می‌توان نام برد در یک تقسیم بندی به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند. اول: حقوق مذکوره در دین اسلام، دوم: حقوقی که درمنابع غیردینی اعم از روان شناسی و جامعه شناسی های مکاتب مختلف ذکر شده‌اند. حقوق یاد شده در دین بنابر شیوه اوامر دینی به دو دسته واجب و غیرواجب هستند. ما در این مقاله درصدد بیان مقداری از حقوق غیرواجب هستیم که عبارتند از وظایف اختصاصی زن و شوهر. از جمله وظایف مرد می‌توان «تعلیم وتربیت همسر» و «توسعه وگشاده دستی برای خانواده» رانام برد و از جمله وظایف زن می‌توان «حفظ حیاء و عفت و حجاب»، «امانت داری» و «خانه داری» را نام برد که بر زوجین لازم است آن‌ها را مراعات کنند.
واژگان کلیدی: خداوند– پیامبر- انسان- همسر- شوهر
مقدمه
با نام و یاد خداوند تبارک و تعالی و سلام و درود بر پیغمبر راستین اش و خاندان پاک و مطهر او. دین مبین اسلام به مقتضای اینکه دین خاتم و کامل‌ترین دین است در مسائل و موضوعات مختلف، احکام داشته و بیان موضع فرموده است مانند شیوه ارتباط انسان با خالقش، ارتباط انسان با دوستان و اقوام، چگونگی اداره زندگی و تامین معاش خانواده، نحوه اداره اجتماعات بزرگ و جامعه، بیان دستورالعمل‌ها برای سلامت جسم و روح و... از جمله مسائل بنیادی برای حفظ جامعه و تامین سعادت انسانی، خانواده می‌باشد که در بدو امر از زن و شوهر تشکیل می‌یابد و چنانچه این اجتماع دو نفره رابطه سالم و صحیحی داشته باشند موجب تربیت فرزندان صالح و مفیدی خواهند بود که در نتیجه منجر به ایجاد جامعه‌ای سالم، صالح، سازنده و مترقی می‌شود. نکته شایان به ذکر این است که خانواده مهم‌ترین و موثرترین تشکل اجتماعی است و بیشترین تاثیر را در سعادت یا انحراف جامعه دارد. لذاست که اسلام برای این نظام و اجتماع کوچک دستورات سازنده‌ای جهت، انتخاب همسر، شیوه ارتباط زن و شوهر، نحوه تربیت فرزند و چگونگی ارتباط فرزندان با والدین دارد. موضوعی که در این مقاله مورد تحقیق و بررسی قرار می‌گیرد در مورد وظایف اختصاصی زن و مرد در قبال یکدیگر می‌باشد که در دو فصل بیان می‌شوند که در ذیل هر بحثی بعضی از روایات (به صورت نقل به مضمون) آورده خواهد شد:
فصل اول: وظایف مرد
فصل دوم: وظایف زن
وظایف مرد:
تعلیم و تربیت همسر (رشد دادن زن)، آراستن برای همسر، توسعه و گشاده دستی برای خانواده
با توجه به روحیه زن و انعطاف پذیری و الگو گیری زیادی که در زن وجود دارد زن از حیث اخلاق و رفتار و اعتقادات شبیه شوهرش می‌شود و شوهرش در او تاثیر زیادی خواهد گذاشت. از طرفی هم زن تحت تسلط شوهر بوده و در روابط و ارتباطات بیشتر تابع شوهر است و بعلاوه در دین اسلام به زن سفارش شده است که در محیط بیرون از خانه کمتر رفت و آمد داشته باشد. با این اوصاف می‌توان گفت بهترین کسی که می‌تواند مسئولیت تعلیم و تربیت و رشد زن را بر عهده بگیرد شوهرش است و می‌بینیم که از این جهت در دین به مرد سفارشاتی شده است. «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَأَهْلِیکُمْ نَارًا» (1) ای کسانی که ایمان آورده‌اید خود و خانواده‌تان را از آتش حفظ کنید. باتوجه به آیه شریفه بالا وظیفه هر کسی این است که خانواده‌اش را از اسباب آتش و جهنم پرهیز دهد و راه درست را به آن‌ها نشان دهد و در روایات کیفیت انجام این وظیفه آمده است. امام صادق (ع): چون این آیه نازل شد «ای کسانی که ایمان آورده‌اید خود و خانواده اتان را از آتش حفظ کیند.» مردی از مسلمانان نشست و گریه کرد و گفت: من از [حفظ] خودم ناتوانم اکنون مسئولیت خانواده‌ام نیز بر عهده‌ام نهاده شد. پیامبر خدا (ص) فرمود: برای تو همین کافی است که به آنچه خودت را بدان فرمان می‌دهی آنان را نیز فرمان دهی و از آنچه خودت را نهی می‌کنی آنان را نیز از آن نهی کنی. (2) به نقل از زید بن اسلم- پیامبر خدا (ص) این آیه را تلاوت کرد. «خود و خانواده اتان را از آتش حفظ کنید.» اصحاب گفتند: ای پیامبر خدا (ص) چگونه خانواده‌مان را از آتش حفظ کنیم؟ فرمود: آنان را به آنچه خدا دوست می‌دارد بخوانید و از آنچه خدا ناخوش می‌دارد نهی اشان کنید. (3) امام علی (ع):- درباره این گفتار خدای تعالی «خود و خانواده اتان را از آتش حفظ کنید» -: به آنان علم و ادب بیاموزید. (4) امام علی (ع):- درباره این گفتار خدای تعالی «خود و خانواده اتان را آتش حفظ کنید» -: به خود و خانواده اتان خوبی‌ها را بیاموزید. (5) به نقل از ابوبصیر- از امام صادق (ع) درباره این فرموده خدای تعالی «خود و خانواده اتان را از آتش در امان بدارید» -گفت: چگونه خانواده امان را حفظ کنیم؟ فرمود: آنان را امر [به معروف] و نهی [ازمنکر] کنید. (6) از امام صادق (ع) در باره این فرموده خداوند: «خود و خانواده اتان را از آتش حفظ کنید» سئوال شد چگونه آنان را حفظ کنیم؟ فرمودند: آنان ر ا امر و نهی کنید. گفتند: آنان را امر و نهی می‌کنیم ولی نمی‌پذیرند. (7) فرمود: هرگاه آنان را امر و نهی کردید دیگر وظیفه خود را انجام داده‌اید. به نقل از سلیمان بن خالد- به امام صادق (ع) گفتم: خانواده‌ای دارم که از من حرف‌شنوی دارند پس آیا آن‌ها را به این کار (ایمان) فرا خوانم؟ فرمود: آری. خداوند در کتابش می‌فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید خود و خانواده‌تان را از آتشی که سوخت آن مردمان و سنگ‌هایند حفظ کنید.»(8) امام صادق (ع): مردی نزد پدرم آمد و گفت: رحمت خدا بر تو باد آیا برای خانواده‌ام حدیث بگویم؟ فرمود: آری خداوند می‌فرماید «ای کسانی که ایمان آورده‌اید خود و خانواده اتان را از آتشی که سوخت آن مردمان و سنگ‌هایند حفظ کنید» و فرموده است «خانواده خود را به خواندن نماز فرمان ده و خود در آن پای فشار.»(9) «وَأْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلَاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَیْهَا لَا نَسْأَلُکَ رِزْقًا نَحْنُ نَرْزُقُک وَالْعَاقِبَةُ لِلتَّقْوَی» (10) «خانواده خود را به خواندن نماز فرمان ده و خود بر آن پای فشار از تو روزی نمی‌خواهیم ما به تو روزی می‌دهیم و فرجام [نیک] از آن پرهیزگاران است.» «واذکر فی الکتاب اسمعیل انه کان صادق الوعد و کان رسولاً نبیاً (ص) و کان یامر اهله بالصلوه و الزکوه و کان عند ربه مرضیاً» (11) «و در این کتاب از اسماعیل یاد کن زیرا او درست وعده و فرستاده‌ای پیامبر بود و خاندان خود را به نماز خواندن و زکات دادن فرمان می‌داد و همواره نزد پررودگارش پسندیده [رفتار] بود.»امام علی (ع): پیامبر خدا (ص) پس از آنکه از جانب پروردگارش به او نوید بهشت داده شده بود، باز [در نماز و عبادت] خود را به رنج می‌افکند چرا که خداوند به او فرموده بود: خانواده خود را به نماز فرمان ده و خود بر آن پای فشار. از این رو پیامبر (ص) خانواده‌اش را به نماز خواندن فرمان می‌داد و خود نیز بر آن پا فشاری می‌کرد. (12) پیامبر خدا (ص): نزد خانواده‌هایتان باز گردید پس در میانشان بمانید و به آنان علم بیاموزید و فرمانشان دهید ... و همانگونه که من نماز می‌خوانم و شما دیده‌اید نماز بخوانید. چون وقت نماز شد یکی از شما اذان بگوید و مسن‌ترین‌تان پیش‌نماز شود. (13) پیامبر خدا (ص): هر کس شب بیدار شود و همسرش را بیدار کند و هر دو با هم دو رکعت نماز بگذارند، در شمار مردان و زنانی نوشته می‌شوند که خداوند را بسیار یاد می‌کنند. (14) پیامبر خدا (ص): رحمت خدا بر آن مردی که نیمه‌شب برخیزد و نماز بخواند! سپس خانواده‌اش را بیدار کند و آن‌ها نیز نماز بخوانند. رحمت خداوندی بر آن زنی که نیمه‌شب برخیزد و نماز بخواند! سپس شوهرش را بیدار کند و او نیز نماز بخواند. (15) امام صادق (ع): در پاسخ به پرسش یعقوب ابن سالم از مردی که آخر شب برمی‌خیزد و صدایش را به قرآن خواندن بلند می‌کند، فرمود: شایسته است که مرد هرگاه نماز شب می‌خواند صدایش را به گوش خانواده‌اش برساند تا آن که اهل نماز شب است برخیزد و آن که نیست تکانی به خود بدهد. (16) مکارم الاخلاق: پیامبر خدا (ص) هرگاه خانواده‌اش دچار فقر و گرسنگی می‌شدند خطاب به آنان صدا می‌زد: «ای کسان من نماز بخوانید، نماز بخوانید».(17) امام صادق (ع): پدرم هرگاه دچار غم و غصه و اندوهی می‌شد، زنان و کودکان را گرد می‌آورد و دعا می‌کرد و آن‌ها آمین می‌گفتند. (18) امام علی (ع): به کمیل بن زیاد- ای کمیل! به خانواده‌ات فرمان بده که روزها در پی کسب خصلت‌های والای انسانی بروند و شبانگاهان در پی رفع نیازهای خفتگان. (19) امام علی (ع): ادب بهترین میراث است. (20) امام صادق (ع): بنده مومن پیوسته برای خانواده‌اش دانش و تربیت نیکو به ارث می‌نهد تا اینکه همه آن‌ها را وارد بهشت کند به طوری که کوچک و بزرگ و خدمتکار و همسایه را در بهشت می‌یابد. [اما] بنده گنهکار همواره برای خانواده خود تربیت بد به ارث می‌نهد تا اینکه همه آن‌ها را وارد دوزخ می‌کند به طوری که کوچک و بزرگ از خانواده‌اش و خدمتکار و همسایه را در آنجا می‌بیند. (21)
همسر علامه مرتضی مطهری (ره) می‌گوید:
«سیزده ساله بودم و در کلاس هفتم درس می‌خواندم که آقای مطهری چون با پدرم آشنایی داشتند برای خواستگاری به خانه ما آمدند. بعد از ازدواج وقتی در قم بودیم من مقداری عربی پیش ایشان یاد گرفتم چون خیلی اصرار در تحصیل من داشتند. بعد که به تهران آمدیم می‌گفتم که شما نگذارید که من علم جدید بخوانم و دیپلم بگیرم. ایشان می‌گفتند بخوان و به طور متفرقه و با حجاب اسلامی برو امتحان بده من با حفظ حجاب و عفاف کامل درسم را ادامه دادم تا دیپلم گرفتم.»(22)
همانگونه که مردان دوست دارند همسرشان آراسته و با نظافت و زیبا باشند؛ همچنین زنان هم مایلند که شوهرشان تمیز و مرتب و آراسته باشند. این کار مرد از دو جهت مطلوب همسرش می‌باشد؛ از طرفی میل جنسی و غریزی زن را ارضاء می‌کند، و از طرفی زن به خاطر اینکه شوهرش به او ارج نهاده و برای خرسندی‌اش خودش را آراسته، خوشحال می‌شود زیرا این عمل، نوعی توجه و اهمیت دادن عملی است و زن نیز بسیار طالب محبوب بودن و مورد توجه بودن است؛ لذا یکی از وظایف مرد را می‌توان آراستن برای همسرش ذکر کرد. پیامبر خدا (ص): مرد در برابر زنش همان وظیفه ای را دارد که زنش در برابر او دارد. یعنی خود را برای او بیاراید همچنان که زنش خود را برای او می‌آراید ولی نباید به گناه بیفتد. (23) پیامبر خدا (ص): لباس‌های خود را بشویید، موهایتان را اصلاح کنید، مسواک بزنید، خود را آراسته سازید و نظافت کنید چرا که بنی اسراییل این کارها را نمی‌کردند در نتیجه زنانشان به زنا دادن افتادند. (24) امام کاظم (ع): آراسته بودن مرد برای زن از عواملی است که بر پاکدامنی زن می‌افزاید. (25) به نقل از حسن بن جهم- ابوالحسن (ع) را دیدم که خضاب کرده بود. گفتم: قربانت گردم: خضاب کرده‌اید؟ فرمود: آری آراسته بودن از عواملی است که بر پاکدامنی زن می‌افزاید. زنان از آن رو ترک پاکدامنی می‌کنند که شوهرانشان آراسته بودن را ترک می‌کنند. سپس فرمود: آیا تو دوست داری که همسرت را مانند خودت ناآراسته ببینی؟ گفتم: نه. فرمود: او نیز همینطور. آنگاه افزود: پاکیزگی خوش بو بودن، اصلاح کردن مو و کثرت آمیزش از صفات پیامبران است. (26) به نقل از ذروان مدائنی: نزد امام رضا (ع) رفتم دیدم که ایشان خضاب کرده است. گفتم: فدایت شوم خضاب کرده‌اید؟ فرمود: بله خضاب کردن پاداش دارد آیا نمی‌دانی که سر و وضع مرتب داشتن بر پاکدامنی زن می‌افزاید. آیا تو دوست داری که وقتی با سر و وضع نامرتب نزد همسرت می‌روی او را نیز مانند خودت بینی. گفتم: نه. فرمود: او نیز همین طور. (27)
در مقاله حقوق واجب زوجین از حق نفقه بحث کردیم و مقدار واجب از خرج کردن مرد برای همسرش را بیان کردیم لیکن در روایات علاوه بر دادن مقدار واجب نفقه اضافه تر خرج کردن و خوشحال کردن آن‌ها از این طریق هم سفارش شده است. پیامبر خدا (ص): خداوند را در زیر عرشش فرشتگانی هستند که به آنان دستور می‌دهد روزی دو مرتبه یکی پیش از طلوع خورشید و دیگری پس از غروب خورشید بانگ زنند که: آگاه باشید، هر کس با خانواده و همسایگانش گشاده دستی کند خداوند در دنیا او را در گشایش قرار می‌دهد آگاه باشیدکه هر کس تنگ گیرد خداوند قبرش را بر او تنگ می‌گرداند. آگاه باشید خداوند برای هر درهمی که خرج خانواده اتان می گنید هفتاد قنطار به شما عطا می‌کند که هر قنطار به وزن کوه احد است. (28) امام علی (ع): نیک خویی (حسن الخلق) در سه چیز است: دوری کردن از حرام‌ها، طلب حلال و گشاده دستی بر خانواده. (29) امام سجاد (ع): خوشنودترین شما نزد خداوند کسی است که خانواده خود را بیشتر در رفاه قرار بدهد. (30) امام کاظم (ع): خانواده مرد اسیران اویند پس هر که خداوند به او نعمتی داد باید اسیرانش را در گشایش قرار دهد زیرا اگر چنین نکند به زودی آن نعمت از کف او می‌رود. (31) امام رضا (ع): شخص برخوردار از نعمت باید خانواده‌اش را در رفاه قرار بدهد. (32) در مورد حقوق زن بحث ما به پایان رسید البته در ذیل حقوق مشترک بین زن و مرد (در مقاله باید های زندگی) بعضی از مواردی که آوردیم بیشتر جنبه‌ی مراعات حق زن را داشت و حتی روایات در آن موارد به مردان دستور انجام آن عمل را می‌داد مانند هدیه دادن، همنشینی با خانواده، خوشحال کردن خانواده، لکن چون این افعال مراعاتش از جانب زن و شوهر پسندیده بود در حقوق مشترک آوردیم؛ و چه بسا بتوان آن‌ها را از حقوق زن دانست که مرد موظف به رعایت آن‌هاست. به مناسبت بحث اخیر (یعنی توسعه بر خانواده) شایسته دیدیم که در موضوع اقتصاد در خانه و مباحث پیرامون آن از دیدگاه روایات اشاره ای داشته باشیم.
الف فضیلت تامین نیاز مالی خانواده
ب شروع انفاق از خانواده
ج میانه روی در خرج کردن.
پیامبر خدا (ص): نخستین چیزی که ترازوی [اعمال] بنده گذاشته می‌شود نفقه او بر خانواده‌اش است. (33) پیامبر خدا (ص): هرگاه بنده ای برای [تامین] نیاز خانواده‌اش بیرون برود خداوند برای هر قدمی که بر می‌دارد یک درجه [در بهشت] برایش می‌نویسد و اگر نیاز آن‌ها را تامین کند او را می‌آمرزد. (34) به نقل از جعفر بن محمد از پدرش: پیامبر خدا (ص): خود به بازار می‌رفت و نیازهای خانواده‌اش را خریداری می‌کرد در این باره از ایشان سوال شد. پس فرمود: جبرییل مرا خبر داد و فرمود که هر کس برای خانواده‌اش کار کند تا آن‌ها را از مردم بی‌نیاز گرداند او در راه خداست. (35) پیامبر خدا (ص): هیچ بنده ای نیست که در آمدی به دست آورد و آن را خرج خانواده‌اش کند مگر آنکه خداوند برای هر درهمی که خرج خانواده‌اش می‌کند هفتصد برابر به او عطا فرماید. (36) پیامبر خدا (ص): برترین دیناری که مرد خرج می‌کند دیناری است که خرج خانواده‌اش می‌نماید. (37) پیامبر خدا (ص):- درباره جوان کوشایی که بره‌اش را می‌راند - اگر او برای پدر و مادرش یا یکی از آنها می‌کوشد در راه خدا گام بر می‌دارد و اگر برای تامین خانواده‌اش می‌کوشد در راه خداوند گام بر می‌دارد و اگر برای خودش هم می‌کوشد باز در راه خداوند گام بر می‌دارد. (38) پیامبر خدا (ص): هر کس در شهری از شهرها برای خانواده‌اش تلاش کند خواه در تنگ دستی به سر ببرد یا در گشایش روز قیامت با پیامبران می‌آید آگاه باشید نمی‌گویم در کنار آنان راه می‌رود بلکه در مقام و منزلت آنان است. (39) به نقل از انس- هنگامی که پیامبر خدا (ص) از جنگ تبوک بازگشت سعد انصاری به استقبال ایشان آمد و پیامبر خدا - (ص) - با او دست داد سپس به او گفت: چرا دستانت پینه بسته. گفت: ای پیامبر خدا طناب می‌کشم و بیل می‌زنم تا خرجی خانواده‌ام را فراهم آورم. پیامبر خدا (ص) دست او را بوسید و فرمود: این دستی است که آتش به آن نمی‌رسد. (40) امام زین العابدین (ع): این که با چند درهم به بازار بروم تا با آن‌ها برای خانواده‌ام گوشت بخرم نزد من محبوب‌تر از آنست که بنده ای را آزاد کنم. (41) روایاتی که هزینه کردن برای خانواده را صدقه می‌داند پیامبر خدا (ص): هرگاه مسلمان به خاطر خشنودی خدا چیزی خرج خانواده‌اش بکند آن چیز برای او صدقه محسوب می‌شود. (42) پیامبر خدا (ص): نفقه مرد بر خانواده‌اش صدقه است. (43) پیامبر خدا (ص): بخشیدن از اموالت صدقه است. هزینه کردن برای خانواده‌ات صدقه است و آنچه همسرت از اموال تو می‌خورد نیز صدقه است. (44) امام علی (ع): آنچه برای خودت و خانواده‌ات هزینه کنی در صورتی که با اسراف و تبذیر همراه نباشد آن، از آن توست و آنچه برای خودنمایی و شهرت طلبی صدقه دهی، آن بهره شیطان است. (45) امام صادق (ع): امام زین العابدین صبح که می‌شد در طلب روزی بیرون می‌رفت به ایشان گفته شد: ای پسر پیامبر خدا کجا می‌روید؟ فرمود: می‌روم برای خانواده‌ام صدقه بیاورم. گفته شد: آیا شما نیز صدقه می‌گیرید؟ فرمود: هر که در طلب روزی حلال بر آید آن روزی، صدقه ای است از جانب خداوند به او. (46) روایاتی که تامین هزینه زندگی را مانند مجاهدت در راه خدا می‌دانند پیامبر خدا (ص): کسی که برای تامین هزینه خانواده‌اش و پدر و مادرش تلاش کند همانند مجاهد در راه خداست. (47) امام علی (ع): رهسپار شدن هر یک از شما در راه خداوند [جهاد] بهتر از رفتنش در پی کسب معاش برای فرزندان و خانواده‌اش نیست. (48) امام رضا (ع): کسی که برای تامین زندگی خانواده‌اش در طلب فضل خداوند بر می‌آید اجرش بیشتر از مجاهد در راه خداوند است. (49) امام صادق (ع): نورانیت چهره را طلب کردم، پس آن را در نماز شب یافتم. ثواب جهاد را طلب کردم؛ پس آن را در کار کردن برای خانواده یافتم. دوستی خداوند را طلب کردم پس آن را در نفرت از اهل گناه یافتم. (50)
پیامبر خدا (ص): هرگاه خداوند به یکی از شما نعمتی داد باید از خود و خانواده‌اش آغاز کند. (51) پیامبر خدا (ص): دست بالا بهتر از دست زیرین است [دادن را] از خانواده‌ات شروع کن. (52) پیامبر خدا (ص): در صورتی که یکی از شما فقیر است نخست به خودش انفاق کند اگر اضافه آورد به خانواده‌اش و اگر اضافه تر آورد به نزدیکان یا خویشاوندانش و اگر اضافه آمد به این و آن انفاق نماید. (53) به نقل از انس: پیامبر خدا (ص) فرمود: آیا شما را خبر ندهم که از پنج دینار کدامیک بهتر و با ارزش‌تر است؟ گفتند: آری. فرمود: برترین پنج دینار آن دیناری است که خرج مادرت می‌کنی از چهار دینار باقیمانده برترینش آن دیناری است که خرج پدرت می‌کنی از سه دینار با قیمانده برترینش آن دیناری است که خرج خود و خانواده‌ات کنی از دو دینار باقیمانده برترینش آن دیناری است که خرج خویشاوندانت کنی و پست‌ترین و کم پاداش‌ترینش دیناری است که در راه خدا انفاق کنی. (54) امام رضا (ع): مردی دو دینار نزد پیامبر خدا (ص) آورد و گفت: ای پیامبر خدا! می‌خواهم این دو دینار را در راه خدا بپردازم. پیامبر خدا (ص) فرمود: آیا والدین تو یا یکی از آن دو زنده‌اند؟ گفت: آری. فرمود: برو و این دو دینار را خرج والدینت کن زیرا این کار برای تو بهتر از آن است که در راه خداوند انفاقش کنی. مرد بازگشت و چنین کرد. سپس دو دینار دیگر آورد و گفت: آن کار را کردم و اینک این دو دینار را می‌خواهم در راه خدا بدهم. پیامبر خدا (ص): فرمود: آیا فرزندی داری؟ گفت: آری. فرمود: برو آن‌ها را خرج فرزندت کن زیرا این کار برای تو بهتر از آن است که در راه خداوند انفاقش کنی. مرد بازگشت و چنین کرد. پس دگر بار دو دینار دیگر آورد و گفت: ای پیامبر خدا آن کار را کردم و این‌ها دو دینار دیگرند و می‌خواهم آن‌ها را در راه خداوند انفاق کنم. پیامبر خدا (ص) فرمود: آیا همسر داری؟ گفت: آری. فرمود: آن‌ها را خرج همسرت کن زیرا این کار برایت بهتر از آن است که در راه خداوند انفاقش نمایی. مرد برگشت و چنین کرد. پس باز دو دینار دیگر آورد و گفت: ای پیامبر خدا آن کار را کردم. واینها دو دینار دیگرند که می‌خواهم در راه خدا انفاق کنم. پیامبر خدا (ص) فرمود: آیا خدمتکار داری؟ گفت: آری. فرمود: این‌ها را خرج خدمتکارت بکن زیرا این کار برایت بهتر از آن است که در راه خدا انفاقش کنی. مرد چنان کرد. آنگاه دو دینار دیگر آورد و گفت: ای پیامبر خدا! این‌ها دو دینار دیگرند می‌خواهم در راه خدا بدهم. پیامبر خدا (ص) فرمود: بده و بدان که این دو دینار برترین دو دینار تو نیست. (55)
«وَلَا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلَی عُنُقِکَ وَلَا تَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا» (56) و دستت را به گردنت زنجیر مکن و بسیار هم گشاده دستی منمای تا ملامت شده و حسرت زده بنشینی. پیامبر خدا (ص): همانا مومن خوی خداوند را می‌گیرد. هرگاه خداوند به او گشایش می‌دهد او نیز گشاده دستی می‌کند و هرگاه از او باز می‌گیرد او هم دست نگه می‌دارد. (57) پیامبر خدا (ص): میانه روی در خرج کردن نصف معیشت است. دوستی کردن با مردم نصف خرد و خوب پرسیدن نصف دانش است (58) امام کاظم (ع): درباره این فرموده خدای تعالی: «و میان این دو و [روش] حد وسط را بر می‌گزینند» (59) حد وسط همان «پسندیده» است. [در این آیه شریفه] و آنان را به طور پسندیده به نوعی بهره مند کنید. توانگر را به اندازه [توان] خود و تنگ دست را به اندازه [وسع] خود که [این کار] شایسته نیکوکاران است. (60) یعنی به اندازه خانواده‌اش و خرجی آنان که درشان او و آنان است. «خداوند هیچ کس را جز قدر آنچه به او داده است تکلیف نمی‌کند. (61) »(62) به نقل از محمد بن عمرو بن سعید از یکی از یارانش: از عیاشی شنیدم که می‌گوید: از امام رضا (ع) درباره خرجی خانواده اجازه گرفتم. فرمود: حد وسط دو ناپسند. گفتم: قربانت گردم به خدا قسم که نمی‌دانم دو ناپسند چیست؟ فرمود: بله خدایت رحمت کند مگر نمی‌دانی که خداوند هم زیاده روی و هم تنگ گرفتن را ناپسند می‌دارد و فرموده است: «و کسانی که هرگاه هزینه کنند نه زیاده روی می‌کنند نه تنگ می‌گیرند و میان این دو حد را بر می‌گزینند. (63) »(64) به نقل از عبدالله بن ابان از امام کاظم (ع) درباره خرج کردن برای خانواده پرسیدم. فرمود: میانه روی دو ناخوشایند «ولخرجی» و «سختگیری».(65) پیامبر خدا (ص): مومن رفتار نیکو را از خداوند پاک و بلند مرتبه گرفته است. هرگاه خداوند به او گشایش دهد او نیز خود را در گشایش و رفاه قرار می‌دهد و هرگاه از او امساک ورزد او هم امساک می‌ورزد. (66) پیامبر خدا (ص): از ما نیست کسی که خداوند با این که به او گشایش داده است او بر خانواده‌اش تنگ بگیرد در حالی که خانواده‌اش بوی دیگ و سرخ کردنی را از همسایگان می‌یابند و می‌بینند که آن‌ها لباس‌های گوناگون می‌پوشند و اینان نمی‌پوشند. (67) امام زین العابدین (ع): از جمله صفات مومن است: خرج کردن به قدر تنگدستی و گشاده دستی به قدری که در گشایش است و انصاف داشتن با مردم و آغاز کردن به سلام بر آنان. (68)
وظایف زن: آرایش برای شوهر، حفظ حیاء و عفت و حجاب، امانت داری، خانه داری، بدرقه و استقبال از شوهر
پیامبر خدا (ص): اگر زن خود را برای شوهرش نمی‌ساخت بی‌گمان در دل او جا نمی‌گرفت. (69) پیامبر خدا (ص): من از زنان سلتاء و مرهاء متنفرم سلتاء زنی است که خضاب نمی‌کند و مرهاء زنی است که سرمه نمی‌کشد. (70) امام علی (ع): زن مسلمان باید خود را برای شوهرش خوش بو کند. (71) امام باقر (ع): بر زن لازم است خود را خوشبو کند. بهترین لباس‌هایش را بپوشد به بهترین وجه زینت کند و با چنین وضعی صبح و شب با شوهرش ملاقات کند. (72) امام صادق (ع): زن نباید آرایش و زینت را ترک کند اگر چه به یک گلوبند باشد. نباید دستش را بدون خضاب بگذارد گرچه به کمی از حنا باشد حتی زن‌های پیر هم نباید زینت و آرایش را ترک نمایند. (73) نکته ای که قابل ذکر است اینکه زن نباید جلوی غیرمحارمش با آرایش بیاید و لذا در روایات از این کار نهی شده است. پیامبر خدا (ص): بهترین زنان شما زنی است که مطیع شوهر باشد برای او آرایش کند ولی زینتش را برای بیگانگان ظاهر نسازد و بدترین زنان شما زنی است که در غیاب شوهر زینت کند. (74) پیامبر خدا (ص): هر زنی که خودش راخوشبو کند و از منزل خارج شود تا به خانه برنگردد از رحمت خدا دور خواهد بود. (75)
حفظ حیاء و با حجاب بودن وظیفه ای است که هر زنی ولو شوهر نداشته باشد باید آن را مراعات کند. اما وجه اینکه این مورد را در حقوق مرد آوردیم این است که این کار سبب استحکام نظام خانواده و مراعات حال شوهر و غیرت اوست. چون که بی‌حیایی و بی‌حجابی باعث می‌شود افراد دیگر نسبت به همسر وی نگاه‌ها و چشم چرانی هایی بکنند که منجر به ناراحتی و خشم مرد می‌شود. البته اثر منفی این عمل همین مقدار نیست بلکه بی‌حیایی و بی‌حجابی از طرف زنان حتی باعث می‌شود که در روابط سایر زن و شوهرها تاثیر بگذارد و مردان را به خود متوجه کند و از همسرانشان دلسرد سازد و در نتیجه این عمل به نظام‌های خانواده در سطح اجتماع لطمه می‌زند. «وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ یَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لا یُبْدینَ زینَتَهُنَّ إِلاَّ ما ظَهَرَ مِنْها وَ لْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلی جُیُوبِهِنَّ وَ لا یُبْدینَ زینَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبائِهِنَّ أَوْ آباءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنائِهِنَّ أَوْ أَبْناءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَنی إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَنی أَخَواتِهِنَّ أَوْ نِسائِهِنَّ أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُنَّ أَوِ التَّابِعینَ غَیْرِ أُولِی الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذینَ لَمْ یَظْهَرُوا عَلی عَوْراتِ النِّساءِ وَ لا یَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ ما یُخْفینَ مِنْ زینَتِهِنَّ وَ تُوبُوا إِلَی اللَّهِ جَمیعاً أَیُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُون» (76) (و به زنان مومن بگو که چشم‌های خود را) از نگاه ناروا فرو بندند و فروج خود را محفوظ دارند و زینت خویش را جز آنچه (قهراً) پیدا می‌شود آشکار نسازند و اطراف روسری‌های خود را بر سینه خود اندازند و زینت خود را آشکار نسازند جز برای شوهرانشان یا پدران خود یا پدر شوهرانشان یا پسرانشان یا پسران شوهرانشنان یا برادرانشان یا پسران برادرانشان یا پسران خواهرانشان یا زنان [هم کیش] خود، یا کنیزانشنان یا افراد سفیه که رغبت به زن ندارند یا کودکانی که بر عورت‌های زنان آگاه نگشته‌اند و پاهای خود را (طوری بر زمین) نزند تا زینتهای پنهانی اشان معلوم شود. ای اهل ایمان همگی به درگاه خدا توبه کنید باشد که رستگار شوید. پیامبر خدا (ص): حیا لباسی است که هر کس آن را بپوشد عیب‌هایش از مردم پوشیده می‌ماند. (77) پیامبر خدا (ص): هر دینی برای خود خلقی دارد و خلق اسلام حیاء می‌باشد. (78) امام صادق (ع): حیاء نوری است که جوهره‌اش صدر ایمان است. (79) امام صادق (ع): بهترین زنان زنی است که چون با شوهرش خلوت کند لباس حیا از تن بکند و چون جامه بپوشد و از خانه بیرون رود لباسی از حیا و عفت بر تن کند که مانند سپر و زرهی برای او باشد. (80)
امین بودن زن را می‌توان به دو قسمت ایمن بودن در اسرار و امین بودن در اموال تقسیم کرد. اما در مورد امین بودن در اسرار در بخش حقوق مشترک ذیل موضوع راز داری توضیحاتی داده شد و آنچه در اینجا مورد نظر است امین بودن زن در اموال شوهر می‌باشد. یکی از کارهایی که از نگاه روایات سزاوار است زن انجام دهد، اقتصاد و میانه روی در خرج کردن و مراعات کردن اوضاع اقتصادی شوهر است کما اینکه به مرد دستور داده شده در صورت استطاعت مالی و دارا بودن، خانواده و اهل و عیال خود را در توسعه و رفاه قرار بدهد. می‌توان گفت اینگونه دستورات حاکی از این است که در اسلام هماهنگی و وحدت زن و شوهر مطلوب می‌باشد زیرا که اقتضای وحدت زوجین این است که مرد وسعت مالی خودش را وسعت مالی خانواده‌اش بداند و آن‌ها را شریک خود کند، همچنین زن هم تنگدستی شوهرش را در تنگدستی خودش بداند و حتی الامکان میانه روی و صرفه جویی کند. «فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِلْغَیْبِ به ما حَفِظَ اللَّه» (81) زنان شایسته زنانی خاضع اند و در غیبت (مردان خود) اسرار و حقوق شوهران را که خدا برای او قرار داده حفظ می‌کنند. پیامبر خدا (ص): زن، نگهبان و امانت دار اموال شوهر است و در این باره مسئولیت دارد. (82) پیامبر خدا (ص): بهترین زنان شما زنی است که خودش را خوش بو نماید، غذای مطبوع تهیه کند، در خرج خانه اقتصاد را رعایت کند. چنین بانویی یکی از عمال و کارکنان خدا می‌باشد و کسی که برای خدا کار کند هرگز با شکست و پشیمانی روبه‌رو نخواهد شد. (83) پیامبر خدا (ص): بهترین زنان شما زنی است که کم خرج باشد. (84) پیامبر خدا (ص): مرد را بر همسرش این حق است که در خانه‌اش بنشیند و به او محبت و عشق و شفقت بورزد و از به خشم آورن او دوری کند و در پی به دست اوردن خوشنودی او باشد. به عهد و وعده‌اش با او وفا کند از عصبانیت او بپرهیزد، کسی را در فرزندانش با او شریک نگرداند به او اهانت نکند و رنجش ندهد. [و در اموالش و ناموسش ...] به او خیانت نکند... (85)
ابتداءاً متذکر می‌شویم که بر زن لازم نیست تا امور داخل منزل از قبیل پخت و پز و نظافت را انجام دهد لکن از بعض روایات چنین برداشت می‌شود که امثال این کارها برای زنان سزاوار و پسندیده بوده و از اعمال همسران شایسته می‌باشد. نکته قابل ذکر این است که کارهایی نظیر کار در خانه مناسب با روحیات و شخصیت زن و همچنین مناسب با حفظ عفت و حیای زن می‌باشد؛ چرا که زن‌ها توان کارهای سنگین و پرمشغله و پرمسئولیت را ندارند (مراد این نیست که اصلاً نمی‌توانند انجام دهند بلکه منظور این است که در اثر انجام این کارها به خاطر ضعف جسمانی اشان بسیار شکسته شده و از طینت و روحیات پرعاطفه و لطیف خود دور می‌شوند و خصلت‌های خشن و مردانه می‌گیرند که اولین ضربه آن هم به خودشان وارد می‌شود زیرا که آرامش داشتن و کم مسئولیتی و رسیدگی به خود و در مقام محبوب بودن از خواسته های درونی زنان است که غالباً با انجام کارهای بیرون منزل، این خواسته های درونی بی‌جواب و مطرود می‌ماند) پیامبر خدا (ص): وظیفه زن نسبت به شوهرش این است که چراغ خانه را روشن کند و غذای نیکو و شایسته تهیه کند. (86) پیامبر خدا (ص): خدمت هر یک از شما زنان در خانه – اگر خدا بخواهد- برابر جهاد مجاهدان است. (87) پیامبر خدا (ص): هر زنی در خانه شوهر به منظور زیباسازی چشم انداز چیزی را جابجا کند خداوند به او نظر رحمت اندازد و هر که مورد نظر رحمت باشد از عذاب در امان است. (88) امام صادق (ع): بهترین زنان شما زنی است که خوشبو، خوش پخت و پز باشد، به جا خرج کند و به جا امساک کند. (89) پیامبر خدا (ص): خطاب به حولاء: زنی که غذای خوشگوار برای شوهر آماده کند خداوند خوراک‌های گوناگون در بهشت برایش مهیا نماید و بگوید بخور، بنوش به پاداش زحماتی که در دنیا کشیدی. (90) امام باقر (ع): (حضرت) فاطمه (سلام الله علیها) کارِ خانه، پخت و پز نان و جارو کردن اتاق را برای علی (ع) تضمین کرد و علی (ع) کارهای بیرون از خانه مانند حمل هیزم و آوردن مواد خوراکی را برای او بر عهده گرفت. (91)
یکی از مصادیق برخورد خوش با شوهر، بدرقه نیکوی او هنگام خارج شدن از منزل و استقبال خوب از وی در وقت آمدن به خانه است. بدرقه نیکو سبب می‌شود که مرد در طول روز به امید بازگشت به خانه و سپری کردن اوقات خوش در کنار همسرش کار خود را به خوبی انجام دهد و همچنین از لحاظ عاطفی تامین باشد. استقبال خوب نیز سبب می‌شود که خستگی‌های طول روز با مهربانی و شیرین زبانی همسرش فراموش شوند و نشاط و شادابی دوباره به مرد بازگردد و فشارهای روحی حاصل از مشکلات اجتماع و محیط کار بر طرف شوند. پیامبر خدا (ص): شایسته است که زن چراغ خانه را روشن کند و خوراک را آماده سازد و چون شوهرش به خانه آمد تا نزدیک در خانه از او استقبال کند و به او خوش آمد بگوید و با آوردن آب و حوله، به شوهر خود در شستشوی دستش کمک کند و بدون جهت از انجام خواسته های او امتناع ننماید. (92) مردی خدمت رسول خدا (ص) آمد و عرض کرد همسری دارم که هرگاه وارد خانه می‌شوم به استقبالم می‌آید و چون خارج می‌شوم بدرقه‌ام می‌کند و زمانی که مرا اندوهگین می‌بیند می‌گوید اگر برای روزی (مخارج زندگی) غصه می‌خوری بدان که دیگری (خداوند متعال) آن را به عهده گرفته است و اگر برای آخرت غصه می‌خوری خدا اندوهت را زیادتر کند. رسول خدا (ص) فرمودند: برای خدا عمالی است و این زن از عمال حق است و برای او نصف اجر شهید است. (93)
آنچه در نتیجه گیری از این مقاله می‌توان گفت این است که دین اسلام برای هر یک از زوجین علاوه بر واجباتشان دستورات و تاکیدات غیر واجبی هم دارد که برای استقرار نظام خانواده مفید می‌باشد این سفارشات با توجه به خلقت آن‌ها و توانایی هاو استعداد های آنها می‌باشد و با بررسی این وظایف می‌بینیم کارهایی که بیشتر مستلزم خشونت و دارای سختی‌های جسمانی است غالباً بر عهده‌ی مرد گذاشته شده است و کارهایی که مستلزم عاطفه خرج کردن می‌باشد بر عهده زن گذاشته می‌شود. نکته دیگری که بایستی توجه شود این است که پاداش‌ها و ثواب‌های الهی صرفاً در عبادات مصطلح و اعمالی که به عنوان عبادت شناخته می‌شود نیست بلکه دایره اعمال عبادی و مقرب وسیع بوده و شامل رفتارهای اجتماعی هم می‌شود و ثواب‌های عظیمی برای رعایت حال دیگران وعده داده شده است که البته منحصر به محیط خانواده نیست و در تمام شئون زندگی، انسان می‌تواند طبق فرامین الهی عمل نموده و با تمام رفتارهای خود به سوی خدای متعال تقرب بجوید که خود دلیل محکمی برای جامع بودن دستورات و احکام دین اسلام است.

پي نوشت ها :
 

1. التحریم/ 6.
2. کافی/ج 5/ ص 62.
3. درالمنثور/ ج 8/ ص 225.
4. کنزالعمال/ج 2/ص 539.
5. همان/ ج 2/ ص 539.
6. کافی/ج 5/ ص 62.
7. من لا یحضرالفقیه/ج 3/ ص 442.
8. کافی/ج 2/ ص 211.
9. بحارالانوار/ج 2. ص 25.
10. طه/ 132.
11. مریم/ 54 و 55.
12. کنزالعمال/ ج 7/ ص 281.
13. بحارالانوار/ج 87/ ص 158.
14. کنزاعمال/ ج 7/ ص 793.
15. تهذیب الاحکام/ج 2/ ص 124.
16. نهج البلاغه/ خطبه 199.
17. مکارم الاخلاق/ج 2/ ص 124.
18. کافی/ ج 2/ ص 487.
19. نهج البلاغه/ حکمت 257.
20. تحف العقول/ ص 89.
21. مستدرک الوسایل/ ج 12/ ص 201.
22. هنر همسرداری/ ص 53.
23. الفردوس/ ج 5/ ص 521.
24. کنزالعمال/ ج 6/ ص 640.
25. بحارالانوار/ ج 79/ ص 307.
26. کافی/ ج 5/ ص 307.
27. بحارالانوار/ ج 76/ ص 100.
28. الفردوس/ ج 1/ ص 185.
29. بحارالانوار/ ج 71/ ص 394.
30. کافی/ج 4/ ص 11.
31. بحارالانوار/ ج 78/ 208.
32. کافی/ ج 4/ ص 11.
33. کنزالعمال/ ج 16/ ص 276.
34. الفردوس/ ج 1/ ص 292.
35. تنبیه الغافلین/ ص 453.
36. مکارم الاخلاق/ ج 1/ ص 468.
37. کنزالعمال / ج 6/ ص 428.
38. همان/ ج 4/ ص 10.
39. همان/ ج 16/ ص 282.
40. اسدالغابه / ج 2/ ص 420.
41. کافی / ج 4/ ص 12.
42. بحارالانوار/ ج 104/ ص 70.
43. عوالی اللئالی/ ج 2/ ص 229.
44. کنزالعمال/ ج 4/ ص 9.
45. شعب الایمان/ ج 5/ ص 251.
46. کافی/ ج 4/ص 12.
47. مستدرک الوسایل/ ج 13/ ص 55.
48. مستدرک الوسایل/ ج 13/ ص 54.
49. کافی/ ج 5/ ص 88.
50. مستدرک الوسایل/ ج 13/ ص 173.
51. بحارالانوار/ ج 36/ ص 362.
52. من لا یحضرالفقیه/ ج 2 / ص 56.
53. کنزالعمال / ج 6/ ص 428.
54. مستدرک الوسایل/ ج 7/ ص 241.
55. وسایل الشیعه/ ج 11/ ص 110.
56. الاسراء/ 29.
57. کافی/ ج 4/ ص 12.
58. المعجم الاوسط/ ج 7/ ص 25.
59. فرقان/ 67.
60. بقره/ 236.
61. طلاق/ 7.
62. کافی/ ج 4/ص 56.
63. فرقان/ 67.
64. الخصال/ ص 54.
65. کافی/ج 4/ ص 55.
66. کنزالعمال/ ج 6/ ص 348.
67. همان/ ج 16/ ص 372.
68. کافی/ ج 2/ ص 241.
69. نثرالدر/ج 1/ص 242.
70. نثرالدر/ ج 1/ ص 238.
71. الخصال/ ص 621.
72. بحارالانوار/ ج 103/ ص 228.
73. همسرداری/ ص 121.
74. بحارالانوار/ ج 103/ ص 235.
75. همان/ ج 103/ ص 247.
76. نور/ 31.
77. بحارالانوار/ ج 71/ ص 374.
78. کنزالعمال/ ص 57.
79. هنر همسرداری/ ص 100.
80. بحارالانوار/ ج 71/ ص 336.
81. نساء/ 34.
82. مستدرک الوسایل/ ج 2/ ص 550.
83. وسایل الشیعه/ج 14/ ص 15.
84. مستدرک الوسایل/ ج 2/ ص 532.
85. همان/ ج 14/ ص 244.
86. مستدرک الوسایل. /ج 2/ ص 551.
87. نهج الفصاحه/ ص 592/ ح 2892.
88. هنر همسرداری/ ص 115.
89. وسایل الشیعه/ ج 14/ ص 15.
90. هنر همسرداری/ ص 115.
91. تفسیر عیاشی/ ج 1 / ص 171.
92. مستدرک الوسایل/ مقدمات نکاح/ باب 65 و 68.
93. وسایل/ ج 1/ ص/ 29
 

منابع و مآخذ
1.قرآن کریم.
2.اسدالغابه فی معرفه الصحابه، علی بن ابی الکرم محمد الشیبانی (ابن الاصی الجزری)، تحقیق:علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، دارالکتب العلمیه، اول، بیروت 1415 ق.
3.بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار علیهم السلام؛ محمد باقر بن محمد تقی المجلسی (العلامه المجلسی)، موسسه الوفاء، روم بیروت، 1403 ق.
4.تحف العقول عن آل الرسول (ص)، الحسن بن علی الحرانی (ابن شعبه)، تحقیق: علی اکبرالغفاری، موسسه النشر الاسلامی، دوم، قم 1404 ق.
5.تفسیر العیاشی، محمد بن مسعود السُلمی السمرقندی (العیاشی)، تحقیق: السید هاشم الرسولی المحلاتی، المکتبه العلمیه، اول، تهران، 1380 ق.
6.تنبیه الغافلین، نصر بن محمد السمرقندی، تحقیق: یوسف علی بدیوی، دار ابن کثیر، اول، بیروت، 1413 ق.
7.تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه، محمد بن الحسن الطوسی (الشیخ الطوسی)، دارالتعاریف، اول، بیروت، 1401 ق.
8.الخصال، محمد بن علی بن بابویه القمی (الشیخ الصدوق)، موسسه النشرالاسلامی، چهارم، قم، 1414 ق.
9.درالمنثور فی التفسیر الماثور، عبدالرحمن بن ابی بکر السیوطی، دارالفکر، اول، بیروت، 1414 ق.
10. شعب الایمان، احمد بن الحسین البیهقی، تحقیق: محمد السعید بسیونی زغلول، دارالکتب العلمیه، اول، بیروت، 1410 ق.
11.عوالی اللئآلی العزیزیه فی الاحادیث الدینیه، محمد بن علی الاحسایی (ابن ابی جمهور)، تحقیق: مجتبی العراقی، مطبعه سید الشهداء (ع)، اول، قم، 1403 ق.
12.الفردوس بماثور الخطاب، شیرویه بن شهردار الدیلمی الهمدانی، تحقیق: محمد السعید بن بسیونی زغلول، دارالکتب العلمیه، اول، بیروت، 1406 ق.
13.الکافی، محمد بن یعقوب الکلینی الرازی، تحقیق: علی اکبر الغفاری، دارصعب و دارالتعارف، چهارم، بیروت، 1401 ق.
14.کتاب من لا یحضرالفقیه، محمد بن علی بن بابویه القمی (الشیخ الصدوق)، تحقیق: علی اکبر الغفاری، موسسه النشر الاسلامی، دوم، قم.
15.کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، علی المتقی بن حسام الدین الهندی، تصحیح: صفوه السقّا، مکتبه التراث الاسلامی، اول، بیروت، 1397 ق.
16.مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، میرزا حسین النوری الطبری، موسسه آل البیت، اول، قم، 1407 ق.
17.المعجم الاوسط، سلیمان بن احمد اللخمی الطبرانی، تحقیق: طارق بن عوض الله و عبدالحسن ابن ابراهیم الحسینی، دارالحرمین، اول، قاهره، 1415 ق.
18.مکارم الاخلاق، الفضل بن الحسن الطبرسی، (امین الاسلام)، تحقیق: علماء آل جعفر موسسه النشر الاسلامی، اول، قم، 1414 ق.
19.نثرالدّر، منصور ابن الحسین الآبی (ابوسعید الوزیر)، تحقیق: محمد علی قرنه، الهیئه المصریه العامه، اول، مصر، 1402 ق.
20.نهج البلاغه، من کلام الامام امیرالمومنین (ع)، جمع وتدوین: السید محمد بن الحسین الموسوی (الشریف الرضی)، ترجمه: سید جعفر شهیدی، علمی و فرهنگی، چهاردهم، تهران،1420 ق.
21.وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، محمد بن الحسن الحر العاملی، تحقیق: موسسه آل البیت علیهم اسللام، موسسه آل البیت علیهم السلام، اول، قم، 1409 ق.
22.همسرداری، امینی ابراهیم، موسسه بوستان کتاب، بیست و چهارم، قم، 1428 ق.
23.هنرهمسرداری، صدری مازندرانی، حسن، میراث ماندگار، هشتم، قم، 1420 ق.