کلمات قصار امام علي (ع) در نثر اللالي(3)

ترجمه هاي ناشناخته
 

بسياري از نسخه هاي خطي نثراللالي همراه با ترجمه فارسي به صورت زيرنويس است كه برخي از آنها ترجمه هاي منظوم مي باشد ولي از مترجم آنها آگاهي و شناختي بدست نيامده است، گزارش نمونه هايي از ترجمه هاي ناشناس:
1و2: كتابخانه آستان قدس رضوي (1) شماره 10624 ترجمه به نظم و نثر و شماره 2179 ترجمه فارسي به نظم و نثر، آغاز: ايمان المرء يعرف بايمانه،

دين و ايمان مرد را به يقين
نشناسد جز بصدق يمين

انجام: يسعد الرجل بمصاحبه السعيد

هر كه با نيكبخت ار شود
بحقيقت بختيار شود

3و4. دو نسخه ي ديگر با همين آغاز و انجام در دارالكتب قاهره به شماره هاي 17 و 335 موجود است. (2)
5. نسخه ي ديگري با همين انجام در دانشكده پزشكي شيراز به شماره 901 موجود است با تاريخ كتابت 1056ق. (3)
6 و 7 و8. كتابخانه دانشگاه تهران نسخه هاي شماره 2141، 5927 و 2046. (4)
9 و 10. كتابخانه دانشكده الهيات تهران نسخه هاي شماره 55 و 151 با ترجمه منظوم فارسي. (5)
11. كتابخانه دانشكده الهيات مشهد نسخه ي شماره 653، با ترجمه زيرنويس فارسي، (6)
آغاز: بسمله الحمدلله الكبير المتعال... اما بعد بدان اي ولي كه اين نسخه است بس عالي از كلام شاه مردان و شير يزدان و امير جمله ي مؤمنان مرتضي علي عليه السلام ... مجموع آن تازي و ترجمه مختصر بفارسي
حرف الف ايمان المرء يعرف ... ايمان مرد باز شناسد بعدهاي او.
12. كتابخانه خانقاه احمديه شيراز نسخه شماره 265كتابت در 1265ق. (7)
13، 14 و 15. كتابخانه وزيري يزد نسخه هاي شماره 1366 و 1302(آغاز: ايمان المرء يعرف بايمانه بر راي ناظمان لالي معاني مخفي نماند) و شماره 3323، آغاز نسخه: بالبر يستعبد الحر و بالشكر تدوم النعم گر تو خواهي پيش تو باشد، سروران جهان سر افكنده. (8)
16. مكتبه ي اميرالمؤمنين عليه السلام در نجف اشرف، نسخه ي شماره ي 1793 با ترجمه ي منثور فارسي، كتابت در قرن دهم هجري يا پيش از آن. (9)
17. كتابخانه ي سلطنتي نسخه شماره 1317 بخط محمد اسماعيل افشار در 1295ق. (10)
18. كتابخانه شخصي علي اصغر مهدوي نسخه شماره 103، كتابت در ربيع الاول 943 با ترجمه لفظي. (11)
19. كتابخانه موزه ي بريتانيا 6708 OR كتابت در 953ق (12) با ترجمه منظوم.
20. كتابخانه مسجد اعظم قم نسخه شماره 2797 تحرير در سده ي 11ق. (13)
21. كتابخانه آكادمي بخارست 178 .M.O كتابت در جمادي الاول 968 همراه با ترجمه منظوم فارسي، تصوير آن به شماره 6225 در كتابخانه دانشگاه تهران موجود است. (14) اين ترجمه در آغاز و انجام برابر است با نسخه شماره ي 2179 كتابخانه ي آستان قدس رضوي كه در رديف اول و دوم معرفي شد.
22 و 23. كتابخانه مجلس شوراي اسلامي نسخه هاي شماره 3021 و 3599 با ترجمه فارسي. (15)
24 و 25. نسخه كتابخانه شخصي محمد يوسف در كويته پاكستان كتابت در 825ق در بلده هرات، با ترجمه منظوم فارسي، آغاز: الباب الاول في الالف ايمان المر يعرف بايمانه.

تو زسوگند شخص و پيمانش
بشناسي كمال ايمانش

نسخه ي ديگري از ترجمه منظوم نثراللالي با همين آغاز در كتابخانه گنج بخش پاكستان به شماره 5878 موجود است. (16)
26. كتابخانه گنج بخش پاكستان نسخه شماره 4474 با ترجمه منظوم فارسي هر سخن در يك بيت، كتابت در قرون.
13. آغاز: هذا كلمات من مقالات... ايمان المرء يعرف...
دين و ايمان تو شود معلوم.
چون قسمت هاي تو شود مفهوم. (17)
27. فيلم شماره 4767 كتابخانه دانشگاه تهران، نثراللالي با ترجمه منظوم در 18برگ. (18)
 

ترجمه هاي تركي نثراللالي
 

چند بار به نظم و نثر تركي ترجمه شده و برخي از آنها به چاپ رسيده است:
1. «نظم الجواهر» (19)، ترجمه منظوم تركي جغتايي «نثراللالي» است، سروده ي اميرعلي شيرنوايي جغتايي (متوفي 906ق) كه هر جمله را در يك رباعي به نظم در آورده است. نوايي ترجمه ي فارسي از نثراللالي، نيز دارد.
2. «رشته ي جواهر»، ترجمه تركي عثماني نثراللالي است از يوسف نصيب كه به سال 1257ق در اسلامبول تركيه چاپ شده است. (20)
3. «امثال علي عليه السلام»، ترجمه ي تركي است از كلمات قصاري كه در نثر اللالي آمده است، از معلم ناجي (متوفي 1893 ميلادي) كه به سال 1303ق در اسلامبول چاپ شده است. (21)

ترجمه نثراللالي به اردو
 

تاكنون يك ترجمه از نثراللالي به زبان اردو در فهارس نسخ خطي مشاهده شد، ممكن است تعداد ترجمه هاي اردو بيش از اين باشد.
1. تهذيب نثراللالي في كلمات اميرالمؤمنين عليه السلام، از مسيح الدين كاكوري نسخه اي از آن به شماره 1007 در كتابخانه مولانا آزاد دانشگاه آزاد اسلامي عليگر هند موجود است، شامل 146برگ، كتابت در 1296ق.
آغاز: نحمدك يا من له الكبرياء ذالجبروت سبحانك انت حي لا تموت. (22)

نسخه هاي خطي نثراللالي
 

تاكنون بيش از صد نسخه ي خطي از اين رساله شناسايي شده، گزارش نسخه هايي كه قبل از سال 1000ق كتابت شده است:
1. نسخه ي شماره 4174 كتابخانه ي چستربيتي در ايرلند كه به خط ياقوت مستعصمي در ذيقعده 691 كتابت شده و در صفحه اوّل آن آمده است: «لا شكّ و لا ريب في انّ هذالجزء النفيس من انفس خطوط اسوه الكتاب ياقوت المستعصمي و هذا الاسلوب المرغوب معروف عند اهل هذالفن بجوهر الفرد»
و در آخر آن مي خوانيم: «و كتب العبد الفقير الي الله تعالي ياقوت المستعصمي في ذي القعده سنه احدي و تسعين ستمائه و الحمدالله».
تصوير نسخه ي مذكور در كتابخانه آيت الله مرعشي قم عكس شماره 953 و مركز احيا ميراث اسلامي شماره 33 و كتابخانه دارالحديث شماره 72 و كتابخانه شخصي راقم سطور موجود است. (23)
2. نسخه ي شماره 3670 كتابخانه مرعشي قم، كتابت در قرن هفتم هجري (24)، اين نسخه به ضميمه ي چند رساله ديگر مربوط با كلمات امام علي (ع) مي باشد.
3. نسخه اي به خط حسن بن محمد بن ابي الحسن آوي كه در ربيع الثاني 708 كتابت شده و تصوير آن به شماره 3554 در كتابخانه ي دانشگاه تهران و به شماره 228 در مركز احيا ميراث اسلامي و نيز كتابخانه ي شخصي راقم سطور موجود است. (25)

ضمائم اين نسخه:
 

الف: ندبه الامام السجاد (ع)
ب: مائه كلمه
ج: قصيده ي فرزدق
د: قصيده دعبل خزاعي
4. نسخه ي شماره 1786 كتابخانه سلطنتي در تهران كه به خط احمد بن محمود بن عبدالغفار صديقي در 761 ق كتابت شده است. صديقي از شيوه ي ياقوت مستعصمي در نوع خط پيروي مي نمود. (26)
5. نسخه ي كتابخانه آقاي فخر الدين نصيري در تهران كه در 778 ق كتابت شده و همراه با «انوارالعقول» است. (27)
6. نسخه ي شماره 803 كتابخانه مدرسه مروي تهران به خط حسن محمد خطاط كتابت در قرن هشتم هجري. (28)
7. نسخه ي شماره 4795 كتابخانه اياصوفيا در تركيه، كتابت در 838 ق، تصوير آن در كتابخانه دانشگاه تهران به شماره 129 موجود است. (29)
8. نسخه كتابخانه حاجي محمد يوسف در كويته پاكستان كه در غزه ذي حجه 852 در هرات كتابت شده است. (30)
9. نسخه ي شماره 4650 كتابخانه آيت الله مرعشي قم كه به خط احمد بن محمود متطبب گيلاني در 864 ق كتابت شده است. (31)
10. نسخه ي شماره 1441 كتابخانه خدابخش در پتنه، كتابت در 882ق، با ترجمه فارسي.
11. نسخه ي شماره 3859 كتابخانه چستربيتي، كتابت در قرن نهم هجري. (32)
12. نسخه ي شماره 7693 كتابخانه دانشگاه تهران، كتابت در 905ق. (33)
13. نسخه ي شماره 4744 كتابخانه دانشگاه تهران، كتابت در قرن نهم يا دهم هجري، بخط خليل تبريزي. (34)
14. نسخه ي شماره 20 كتابخانه مدرسه ي حبيبيه فردوس بخط معين شيرازي در 909 ق در تبريز كه همرا ترجمه ي منظوم نديمي است. (35)
15. نسخه شماره 2398 كتابخانه دانشگاه تهران، كتابت در 909 ق بخط معين شيرازي همراه با ترجمه منظوم از نديمي. (36)
16 و 17. نسخه ي شماره 2695 و 2696 كتابخانه مجلس، كتابت در اواخر سده ي 9 همراه با «نظم المعالي» صدر ذهبي. (37)
18. نسخه ي شماره 335 دارالكتب قاهره، كتابت در 925 ق همراه با ترجمه ي فارسي. (38)
19. نسخه ي شماره 9708 موزه ي بريتانيا، كتابت در 953 ق، همراه با ترجمه فارسي.‌ (39)
20. نسخه ي شماره 5128 كتابخانه ملك، كتابت در اواسط محرم 918ق، با ترجمه ي يارعلي علانوي. (40)
21. نسخه ي شماره 7107 كتابخانه مجلس، همراه با غررالحكم مائه كلمه تملكي به تاريخ 904ق دارد. (41)
22. نسخه شماره 12 كتابخانه شخصي محمد امين خنجي در تهران، به خط حسين بن علي حسيني مشهدي در 930 ق همراه با چهل حديث در فضائل علي (ع) و رساله هاي ديگر. (42)
23. نسخه شماره 88175 آكادمي بخارست روماني، كتابت در جمادي الاول 968 همراه با ترجمه منظوم، تصوير آن به شماره 6225 در كتابخانه دانشگاه تهران نگهداري مي شود. (43)
24. نسخه شماره 5927 دانشگاه تهران، كتابت در قرن دهم هجري، همراه با ترجمه و شرح. (44)
25. نسخه شماره 1793 مكتبه اميرالمؤمنين (ع) در نجف اشرف، همراه با ترجمه فارسي، كتابت در قرن دهم هجري يا پيش از آن. (45)
26. نسخه شماره 103 كتابخانه شخصي علي اصغر مهدوي بخط ثلث و ترجمه لفظي بخط نستعليق كتابت در ربيع الاول 943. (46)

اختلاف نسخ
 

نسخه هاي نثراللالي در آغاز و انجام تقدّم و تاخّر، ترتيب و تعداد بندها و متن جملات و كلمات باهم تفاوتهايي دارند، آقايان جلالي، زبري قايني و طيار مراغي در تصحيح هاي خود، اختلافات نسخ مورد استفاده شان را متذكر شده اند و موارد تفاوت نسخه هاي نثراللالي در 29 يا 30باب تنظيم شده و هر باب به يك حرف از حروف الفبا اختصاص دارد و معمولاً ذيل هر حرف، ده جمله يا اندكي كمتر و بيشتر از آن آمده است، با اين وصف در شمارش بندها اختلاف شده است. علامه تهراني و آقاي علي نقي منزوي تعداد جملات رساله را 258 جمله شمرده اند. مجدوع اسماعيلي آنرا سيصد كلمه مي داند. (47) تعداد جملات نثراللالي در تصحيح آقاي مراغي 290 جمله و شروع آن با جمله ي: «اخوك من واساك في الشده». و پايان بخش آن جمله ي: «يسعد الرجل من مصاحبه السعيد» مي باشد. امّا تعداد جملات رساله در تصحيح آقاي جلالي 291 جمله است و آغازي متفاوت با چاپ آقاي طيار مراغي دارد، بدين نحو كه با جمله ي: «ايمان المرء يعرف بايمانه» شروع مي شود.
آغاز اكثر نسخه هاي نثراللالي با همين جمله است و اين جمله در چاپ آقاي مراغي حذف شده و در عوض جمله دوم اكثر نسخه ها يعني «اخوك مَن واساك في الشده» در آغاز قرار گرفته است. گويا به جهت تقطيع برخي از جملات در بعضي نسخ و يا جهات ديگر شماره ي جملات در آنها افزايش پيدا نموده است چنانكه در تصحيح آقاي زبري قايني تعداد جملات رساله به 313 جمله رسيده و آغاز رساله پس از معرّفي كوتاهي كه كاتب نگاشته است - چنين است:
ايمان المرء يعرف بايمانه
و جمله پاياني رساله، اين حديث است: يا القلب رحه النفس.
در اكثر نسخه ها نام رساله «نثراللالي» درج شده و برخي از آنها با معرّفي كوتاهي بدين نحو شروع مي شود: فهذا كتاب نثراللالي من كلام مولانا و سيدنا اميرالمؤمنين و امام المتقين و قائد الغرّ المحجلين ابي الحسن المرتضي علي بن ابي طالب عليه الصلاه و السلام علي حروف المعجم. در برخي از نسخ، نام رساله «الدر المكنون» ثبت شده است (48)، مانند نسخه شماره 7107 كتابخانه مجلس كه در افتتاحيه آن آمده است: الحمدلله رب العالمين و صلي الله علي سيدنا محمد و علي آله و صحبه اجمعين و بعد فهذه كلمات من كلام امام المتقين و وصي رسول رب العالمين اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب كرم الله
وجهه علي حروف المعجم و هي «الدر المكنون» نفع الله بهاالمسلمين آمين.

چاپهاي نثراللالي
 

اين رساله بارها به صورت مستقل و يا در ضمن ترجمه و شرح و يا بهمراه رساله هاي ديگر به چاپ رسيده (49) كه گزارش چاپهايي كه بدست ما رسيده چنين است:
1. چاپ در اسلامبول به سال 1257 همراه با ترجمه تركي يوسف نصيب مرسوم به «رشته ي جواهر»
2. چاپ سنگي در تهران به سال 1271ق. با حاشيه ابوالقاسم گلپايگاني به فارسي و ترجمه منظوم.
3. چاپ سنگي در ترهان به سال 1281ق. همراه با ديوان اميرالمؤمنين(ع)
4. چاپ اسلامبول به سال 1303ق. همراه با ترجمه تركي موسوم به «امثال علي (ع)».
5. چاپ همراه با ترجمه منظوم عادل در تهران به سال 1306ق. نظم عادل مسوم به «نظم اللالي» است.
6. چاپ سنگي در تهران به سال 1313 و 1314ق.
همراه با اربعين شهيد اوّل و اربعين ميرفيض الله تفرشي.
7. چاپ اسلامبول به سال 1315ق، همراه با ترجمه منظوم فارسي از ابن ساوجي موسوم به «بدرالمعالي»
8. چاپ سنگي در تهران به سال 1318ق. در 79صفحه همراه با ترجمه فارسي فيلسوف الدوله.
9. چاپ سنگي در تبريز.
10. چاپ سربي در تهران توسط مؤسسه ي كوشانپور به سال 1377ق. در 142صفحه همراه با كتاب ابوالجعد الطائي و كتاب الطب ابي عتاب.
11. چاپ بيروت، مؤسسه اهل البيت، قطع جيبي در 32صفحه از روي نسخه بهاالدين حسين بن محمد قاسم.
12. چاپ در مجله «لا لدعوه الاسلاميه» همراه با ترجمه فارسي.
13. چاپ توسط فلايشر در 1806ميلادي.
14. چاپ به ضميمه ي الاثني عشريه في المواعظ العدديه.
15. چاپ ضمن «معدن الجواهر» سيّد محسن امين عاملي از روي نسخه قديمي كه به خط بهاالدين حسين بن محمد قاسم بوده است.
16. چاپ در ميراث حديث شيعه، دفتر سوم، همراه با ترجمه فارسي منظوم از اشرف مراغي، با تصحيح محمود طيار مراغي، در سال 1378ش.
17. چاپ در مجله ي علوم الحديث شماره 8.
سال 1379ش، با تصحيح استاد سيد محمدرضا حسيني جلالي مدّظله العالي با استفاده از نسخه ي چاپ شده در «معدن الجواهر» و «ميراث حديث شيعه» و نيز نسخه اي كه به خط ياقوت مستعصمي است و هم چنين نسخه ي دستخط حسن آوي. استاد جلالي در اين چاپ تقويم متن را با استفاده از نسخ متعدّد به انجام رسانده و كلمات را از يك تا دويست و نود و يك شماره گزاري نموده و اعراب گزاري كرده است اما احاديث رساله را از منابع حديثي استخراج نكردند و يكي از دلايل آنرا عدم دستيابي به اكثر احاديث اين رساله در بيشتر منابع روايي ذكر نموده اند.
18. اين رساله بار ديگر توسط آقاي محمدحسن زبري قايني با استفاده از نسخه ي چاپي سنگي سال 1314ق. و نه نسخه ي خطي از مخطوطات آستان قدس رضوي (50) آماده ي چاپ شده است، آقاي قايني در مقدمه، شرح حال و آثار طبرسي را آورده و خصوصيات نسخ مورد استفاده ي خود را ذكر نموده و در پاورقي ها اختلاف نسخ را متذكر شده است.

پي نوشت ها :
 

1. فهرست آستان قدس رضوي 150/14 و 195/5 و 196.
2. مخطوطات، فؤاد سيد 210/2، منزوي 1578/2 و 1579.
3. ميراث اسلامي ايران، دفتر اول، ص 409.
4. فهرست دانشگاه تهران 903/9 و 157/16 و 678/8؛ منزوي 1579/2.
5. فهرست دانشكده الهيات تهران 224/1 و 429؛ الذريعه 142/9؛ منزوي 1578/2.
6. فهرست دانشكده الهيات مشهد، 440/1.
7. نشريه نسخه هاي خطي، دفتر پنجم، ص 223.
8. فهرست وزيري يزد 922/3 و 940 و 1615/5.
9. تراثنا 155/61.
10. فهرست كتب ديني خطي كتابخانه سلطنتي ص 1065.
11. نشريه نسخه هاي خطي دفتر دوم، ص 173.
12. نشريه نسخه هاي خطي دفتر چهارم، ص 672.
13. فهرست كتابخانه مسجد اعظم ص 589.
14. نشريه نسخه هاي خطي دفتر يازدهم و دوازدهم ص 971؛ فهرست ميكروفيلم هاي دانشگاه تهران 212/3؛ فهرست آستان قدس رضوي 196/5، منزوي 1579/2.
15. فهرست مجلس 192/5 و 779/10؛ منزوي 1579/2.
16. فهرست مشترك پاكستان 2480/4؛ فهرست گنج بخش 987/2.
17. فهرست مشترك پاكستان 1534/8.
18. فهرست ميكروفيلم هاي دانشگاه تهران 104/3.
19. الذريعه 204/24؛ فهرست مجلس 368/3 و 465/8-467؛ فهرست دانشگاه تهران 138/2؛ فهرست سپهسالار 102/2.
20. فهرست كتابخانه مدرسه عالي سپهسالار، ابن يوسف شيرازي 145/2 به نقل از فهرست كتب عربي لندن؛ فهرست دانشگاه تهران، علينقي منزوي 291/2 و 139.
21. همانجا.
22. فهرست نسخه هاي خطي كتابخانه مولانا آزاد دانشگاه اسلامي عليگر هند، خواجه پيري 342/1.
23. تراثنا 55/5؛ فهرست نسخه هاي عكسي كتابخانه آيت الله مرعشي 434/2، فهرست خطي عربي، اربري 56/5، فهرست نسخه هاي عكسي مركز احياء ميراث اسلامي 47/1، فهرس المخطوطات العربيه في مكتبه تشستر بيثي، ترجمه محمود شاكر سعيد 664/2.
24. فهرست كتابخانه ي آيت الله مرعشي 62/10، تراثنا 22/8.
25. فهرست ميكروفيلمهاي كتابخانه ي دانشگاه تهران 178/2، تراثنا 55/5 و 56 فهرست نسخه هاي عكسي مركز احيا ميراث اسلامي253/1.
26. فهرست كتب ديني خطي كتابخانه سلطنتي ص 1061؛ تراثنا 55/5.
27. تراثنا 3 و 309/39.
28. فهرست نسخ خطي كتابخانه مدرسه ي مروي، رضا استادي، 309.
29. فهرست ميكروفيلم هاي كتابخانه دانشگاه تهران 412/1.
30. فهرست مشترك نسخه هاي خطي فارسي پاكستان، احمد منزوي 2480/4.
31. فهرست مرعشي 222/12.
32. تراثنا 55/5.
33. فهرست دانشگاه تهران 673/16.
34. فهرست دانشگاه تهران 3702/14.
35. فهرست نسخه هاي خطي كتابخانه مدرسه حبيبيه فردوس، محمد ترابيان (محفوظ).
36. فهرست دانشگاه تهران 1006/9.
37. فهرست مجلس 465/8 و 467؛ فهرست نسخه هاي خطي فارسي، منزوي 1710/2.
38. فهرس المخوطات، فؤاد سيد 210/2، منزوي 1578/2.
39. نشريه نشخه هاي خطي 672/4؛ منزوي 1578/2.
40. منزوي 1578/2؛ فهرست ملك 810/4.
41. فهرست مجلس 119/25.
42. نفائس المخطوطات العربيه في ايران، دكتر حسين علي محفوظ چاپ شده در مجله معهد المحطاطات العربيه، شوال 1376، المجلد الثالث، الجزء الاول، ص 57.
43. فهرست ميكروفيلم هاي دانشگاه تهران 212/3؛ نشريه نسخه هاي خطي دفتر يازدهم و دوازدهم ص 971.
44. فهرست دانشگاه تهران 157/16.
45. تراثنا 155/61.
46. نشريه نسخه هاي خطي، دفتر دوم ص 173.
47. الذريعه 53/24 رقم 262؛ فهرست دانشگاه تهران 290/2؛ فرمان مالك اشتر، ديباچه محمدتقي دانش پژوه ص 27.
48. نك: الذريعه 73/8 رقم 252؛ فهرست مجلس 119/25؛ فهرست هزار و پانصد نسخه خطي اهدايي رهبر معظم انقلاب به كتابخانه آستان قدس رضوي ص 305 شماره 877 رساله دوم مجموعه.
49. نك: فهرست كتابهاي چاپي عربي، خان بابا مشار945؛الذريه 53/24، 54، 428، 119، 73/8، و4/141 ؛ ميراث حديث شيعه دفتر اوّل؛ دو ترجمه منظوم عادل خراساني و دفتر سوم؛ نظم نثراللالي؛ معجم المطبوعات العربيه في ايران، رفاعي 397 و 321؛ فهرست كتابخانه مدرسه عالي سپهسالار، ابن يوسف شيرازي 145/2.
50. فهرست الفبايي كتب خطي آستان قدس رضوي، محمد آصف فكرت ص 577، در بين نسخه هاي نثراللالي معرّفي شده در اين فهرست نسخه اي مربوط به قبل از سده ي دهم هجري بدست نيامد.
 

منبع: سالنماي النهج 1-5