نرد يا صفحه نجومي

در واضع و مبدع نخستين "نرد" اختلاف است. برخي آن را منسوب به "قفلان" دانشمند هندي،(1) برخي "باهبود"(2)، برخي "اردشير پايکان" (3) و عده اي آن را از ابداعات وزير دانشمند انوشيروان (4)، يعني "بوزرجمهر"(5) مي دانند. کلمه نرد از معرب کلمه "اردشير" يعني "نردشير" اتخاذ يافته است.(6) اما آن چه جالب توجه است تاريخچه علمي اين بازي است که به تعبير ما نوعي " صفحه نجومي" محسوب مي شود. همان طور که مي دانيم در قديم وسيله اي به نام "اسطرلاب" بود که براي مشاهده وضع ستارگان و تعيين ارتفاع آنها در افق به کار مي رفت. بيشتر آن را از "برنج" مي ساختند و به وسيله آن ارتفاع آفتاب و ستارگان را اندازه مي گرفتند. "نرد" نيز چيزي مانند "اسطرلاب" است که از منظر ما يک نوع "صفحه نجومي ساده" محسوب مي شود.
احمد بن ابي يعقوب بين جعفر بن وهب واضح معروف به "يعقوبي" متوفاي بعد از 292 هجري در تاريخ خود راجع به تاريخچه نرد چنين آورده است:
" در زمان پادشاهي "هشران" در هندوستان، "قفلان" نرد را اختراع کرد و گفت: مردمان جملگي بر اين موضوع اتفاق نظر دارند که گردش زمان يک سال يعني دوازده ماه مطابق " دوازده برج "(7) است و روزهاي ماه سي روز است بدين معنا که هر برج را سي درجه است(8) و ايام هفته، هفت روز است چنان که کواکب سياره هفت است.(9) آن گاه او براي نمايش اينها صفحه اي ساخت که چون سال است. در آن بيست و چهار خانه به شمار ساعت هاي شب و روز که در هر طرفي دوازده خانه مانند ماه ها و برج هاي سال قرار داد. پس براي آن سي مهره به جاي روزهاي ماه و درجه هاي برج ها قرار داد و دو نگين (10) (تاس) را همانند شب و روز مقرر کرد.
در هر نگين يا تاس شش جهت بود و شش عد تامي است داراي نصف و ثلث و سدس، هر نگين هر گاه که از بالا و پايين مي افتاد، هفت نقطه بود. در زير شش، يکي و در زير پنج، دو تا و در زير چهار، سه تا مانند شماره روزهاي هفته (11) و کواکب سياره هفتگانه چون: خورشيد، ماه، زحل، مشتري، مريخ، عطارد و زهره باشد.
سپس آن صفحه را ميان آزمايش دو مرد قرار داده، هر يک را نگين داد و گفت: به هر کدام از اين هفت نقطه از بالاي آن بيش از حريفش دادم بازي را شروع کند و دو نگين براي او فراهم گردد و آنچه از دو نگين، نقطه بر آن افتد مهره ها به همان حساب گردانده شود. اين کار را مثالي قرار داد براي بهره اي که در اثر گردش فلک به ناتوان مي رسد و محروميتي که بر اثر گردش دوران، شخص حازم و دورانديش بدان گرفتار مي شود به اين ترتيب پادشاه، آن را قبول کرد و اين بازي در سرزمين هندوستان رواج يافت.(12)".
شيخ مسعودي متوفاي 346 هـ. در "مروج الذهب" آورده است:
" و ذکر بعض اهل النظر من الاسلامين ان واضع الشطرنج کان عدلياً مستطيعاً فيما يفعل و ان واضع النرد کان مجبراً فتبين باللعب بها انه لاصنع له فيها بل تصرفه فيها علي ما يوجبه القدر عليه بها"(13)
يکي از صاحب نظران اهل اسلام گويد: واضح شطرنج معتقد به "عدل" بوده و انسان را در اعمال خود مختار مي دانسته است؛ درحالي که واضع نرد،"جبري " بوده و به وسيله بازي کردن با نرد نشان داده است که انسان اختياري ندارد و فقط به حکم تقدير عمل مي کند.
به هر روي چنان که آورديم "نرد" محصول يک انديشه نجومي بوده و ماهيتي چون يک صفحه نجومي دارد.

پي نوشت ها :
 

1- ابن ابي يعقوب، احمد (اليعقوبي) (م. بعد 292 هـ.) تاريخ اليعقوبي، بيروت- لبنان، دار صادر، ج1، ص 89
2- المسعودي، ابوالحسن علي بن الحسين بن علي (م. 36 هـ)، مروج الذهب و معادل الجوهر، تحقيق: اسعد داغر، دارالهجره، قم، الطبعه الثانيه، 1409 هـ . ج1، ص 95 (باهبود فرزند برهمن بوده است.)
3- همان، ج 1، ص 95. اردشير پايکان سر سلسله ساسانيان بوده است
4- از شاهان ساساني و معروف به کسري بوده است
5- مستوفي قزويني، حمد ا... بن ابي بکر بن احمد (م. قرن 8)، تاريخ گزيده، تحقيق: عبدالحسين نوايي، تهران، امير کبير، چاپ سوم، 1364 هـ ش. ص 117 (بوزرجمهر وزير انوشيروان بوده است)
6- اول ملوک الفرس الاخيره قد وضع النرد و لذلک قيل له: نردشير، لانهم نسبوه الي واضعه المذکور (الحنبلي الدمشقي، ابن العماد شهاب الدين ابوالفلاح عبدالحي بن احمد العسکري (م. 1089 هـ )، شدرات الذهب في اخبار من ذهب، تحقيق الارناووط، دار ابن کثير، الطبعه الاولي، 1406 هـ / 1986 ميلادي، ج 4، ص 193.
7- برج هاي دوازده گانه منازل آفتاب است که عبارتند از: حمل، ثورا، جوزا، سرطان، اسد، سنبله، ميزان، عقرب، قوس، جدي، دلو، حوت.
8- فلک را چون دوازده بخش کنند هر بخش را برج نامند و چون برج را 30 حصه کنند هر حصه را درجه گويند.
9- مقصود از کواکب سبعه يا کواکب سياره در قديم، خورشيد، ماه، عطارد، زهره، مريخ، مشتري و زحل است. در دانش امروزي خورشيد ستاره است و بقيه سياره هستند.
10- فصين، مقصود دو عدد تاس نرد است که به نگين شبيه شده است.
11- يعني اگر روي تاس 4 نقطه باشد بايد پشت آن سه نقطه باشد تا هفت شود يا اگر روي آن شش نقطه است پشت آن بايد يک نقطه باشد.
12- اليعقوبي، همان، ج 1، ص 89.
13- المسعودي، همان، ج4 ص 236.
 

منبع: ماهنامه دانشمند شماره 575