مرز بين واقعيت وتوهم

ما چرا اين جوري هستيم كه تا هر كس هر حرفي مي زند باور مي كنيم. آدم هاي بزرگ را مي كشيم. بيماري هاي مسري را وارد مي كنيم،‌ بين دو تا دوست يا دو رقيب يا دو كشور جنگ، ‌راه مي اندازيم و بعد از كه خودمان همان حرف ها را دوباره مي شنويم مي گوييم ديدي نظر من را فلاني هم تأييد كرد. از آن جالب تر زندگي و تصميم هاي خود را بر اساس شنيده هايمان جابه جا مي كنيم، صبر مي كنيم تا فلان اتفاق بيفتد. واقعاً‌ چرا ما اينقدر به شايعه ها بها مي دهيم؟

شايعه چيست؟
 

در لغت نامه دهخدا، شايعه، ‌چنين معنا شده است:«در تداول امروز، ‌خبرهاي بي اصل است كه در ميان مردم، ‌بر سر زبان ها باشد»اما به بيان علمي تر: «شايعه عبارت است از: پيامي كه در ميان افراد جامعه، ‌دهان به دهان مي گردد ولي واقعيت، آن را تأييد نمي كند».
در كتاب روان شناسي شايعه، ‌تعريفي دقيق تر براي شايعه، ‌بيان شده است و آن اين كه :«شايعه يك موضوع خاص گماني بدون وجود ملاك هاي اطمينان بخش رسيدگي است، ‌كه معمولاً به صورت شفاهي، ‌از فردي به فرد ديگر انتقال مي يابد» در اين تعريف، ‌بر يكي از ويژگي هاي خاص و مركزي شايعه تأكيد شده است و آن، ‌اصرار بر اين است كه شايعه در غياب ملاك هاي اطمينان بخش رسيدگي،‌ ساخته مي شود. اين محك، وجه تمايز شايعه از اخبار است.
ما هميشه به سادگي نمي توانيم، حضور يا غياب ملاك هاي مطمئن رسيدگي را درك كنيم. از اين رو نمي توانيم بگوييم كه آنچه مي شنويم، ‌آيا واقعيت دارد يا ساختگي است. به منظور تميز اطلاعات ( اخبار ) از شايعات، ‌بايد نزديكي يا دوري مدرك و سند شايعه را از حقيقت بدانيم. در شايعه، منبع خبر، ‌كم رنگ است و غالباً با جملاتي مانند: «مي گويند كه ...؛‌راستي شنيده اي كه...، يكي از افراد با اطلاع گفت كه ...» آغاز مي شوند.

شايعه چه زماني ساخته مي شود؟
 

شايعات، به هنگام فقدان خبر، ‌ساخته مي شوند. وقتي افراد، ‌بسيار مشتاق خبرگيري و آگاهي از واقعه و موضوعي هستند، ‌اما قادر به كسب اطلاعات مورد اطمينان نباشند، ‌پذيراي شايعه مي شوند. و برعكس، ‌وقتي افراد جامعه از آگاهي خود، ‌بر حوادث، مطمئن باشند به ارائه غير ضروري مطالب ساختگي تمايل نخواهند داشت. به عبارت ديگر، وقتي گروه ها و افراد يك جامعه از مجاري قانوني و صحيح، اطلاعات و اخبار را به دست نياورند، ‌زمينه براي رواج شايعه، ‌مهيا مي شود.

كاركرد شايعه
 

به عقيده جامعه شناسان، ‌شايعه، پديده اي است اجتماعي كه هم مي تواند كاركرد مثبت داشته باشد و هم كاركرد منفي؛‌ اما گويا كاركرد منفي شايعه، ‌بيش از كاركرد مثبت آن است. ايجاد فضاي ناسالم و به خطر افتادن امنيت عمومي، انحراف افكار عمومي از اهداف اصلي به سوي اهداف جزئي، ‌ايجاد تفرقه، رويارويي و صف بندي اقشار مختلف جامعه، ايجاد بدبيني و سلب اعتماد مردم از دولتمردان، كاهش اعتماد مردم به وسيله ارتباط جمعي داخلي و روي آوردن به منابع غير رسمي و از همه مهم تر، گسترش ناامني، ‌ترس، اضطراب، و نگراني را مي توان از مهم ترين كاركردهاي منفي شايعه برشمرد.
براي روشن شدن نقش شايعه پراكني در ايجاد فضاي ناامني و اضطراب به بررسي يك نمونه تاريخي مي پردازيم. ادموند تايلور در كتاب خود به نام «راهبرد وحشت» (منتشر شده در 1940 م) توضيح مي دهد كه در آن ايام، در جريان جنگ دوم جهاني، ‌چگونه آلمان ها هنگام آماده شدن براي حمله، ‌قربانيان خود را در داستان هاي وحشت آور و مطالب القا كننده احساس شكست، غرق مي نمودند. آنها با استفاده از راديو، ‌شايعات را در داخل كشورهاي طرف جنگ، پخش مي نمودند. اين نوع داستان ها هم زمان با طرح قريب الوقوع بودن تهاجم نظامي، خبر نزديک بودن مذاکرات صلح را نيز پخش مي کردند. هدف اين شايعات، ايجاد سردرگمي و تضعيف روحيه بود. از اين طريق، صداقت دولت هاي متفقين (رو در روي آلمان ) و قابليتشان در كمك به كشورهاي مضطرب، در هاله اي از ترديد و ابهام فرو مي رفت.
آلماني ها همزمان با آن داستان هاي دروغين، اخبار بي اساس پيروزي بزرگ لهستان و فرانسه را پخش مي كردند، ‌تا موجب شكل گيري اميدهاي بي جا و نادرست شوند. اين اميدهاي دروغين به زودي به نااميدي و در نتيجه، وحشت و اضطراب بيشتر منتهي مي شد.
شايعه هرگز چيزي را ثابت نمي كند. بلكه از طريق ايجاد بي اعتمادي، كار خود را به انجام مي رساند. شايعه مي تواند حوادث را در هاله اي از دود قرار دهد تا درك حقيقت وقايع، به آساني و براي هر كسي ميسر نباشد.

انواع شايعه
 

از ديدگاه هاي مختلف مي توان شايعه را تقسيم بندي كرد. بايسا جامعه شناس روسي، ‌شايعه را از جهت نوع ظهور و بروز اجتماعي آن به انواع ذيل، تقسيم بندي مي كند:
1:شايعات خزنده: مانند شايعاتي كه آرام صورت مي گيرد. اين شايعات، به صورت در گوشي و پنهاني منتقل مي شوند.
2 . شايعات شناور (غواص): اين نوع شايعات، ‌در صورتي كه شرايط، مساعد باشد ظاهر مي شوند و درغير اين صورت، ‌مخفي مي مانند تا در موقعيتي خاص و مناسب، ظاهر شوند، ‌مانند شايعات مربوط به محيط زيست.
3.شايعات تند و سريع: اين گونه شايعات در مقطع زماني كوتاه، ‌گروه وسيعي را در بر مي گيرند و با واكنش سريع مردم روبه رو مي شوند، ‌مانند شايعاتي در مورد قيمت برخي از كالاهاي اساسي ( گران شدن قيمت مرغ و ...)
4. شايعات شيطاني؛ اين قبيل شايعات در زمان اضطراب و نگراني مردم،شايع مي شوند و چون مردم در حالت ترس و وحشت به سر مي برند، ‌آماده پذيرش خبر كذب هستند. اين نوع شايعات در زمان هاي بحران (همانند جنگ و قحطي) به صورت حاد، منتشر مي شوند.
5. شايعات وحشت:اين گونه شايعات به منظور ايجاد رعب و وحشت، ‌شايع مي شوند و هدف آنها ايجاد فضاي ترس و وحشت و نااميدي در ميان اقشار جامعه است. اين دسته از شايعات نيز در زمان جنگ، رواج بيشتري مي يابند.

چرا شايعات رواج پيدا مي كنند؟
 

هر پديده اجتماعي براي پيدايي و پاياني خود، نياز به تحقق يك دسته شرايط ويژه دارد. شايعه نيز يك پديده اجتماعي است كه براي انتشار و پذيرش، نيازمند تحقق شرايطي است. حال، ‌سؤال اين است كه چه شرايط و عناصري لازم است تا شايعه بتواند رواج يابد و ( به تعبير ساده تر) به راحتي سفر نمايد؟
صاحب نظران دو شرط اساسي را براي رواج شايعه بيان نموده اند: نخست آن كه موضوع شايعه بايد براي گوينده و شنونده، ‌داراي اهميت باشد. اگر موضوعي براي افراد، جالب توجه و با اهميت باشد، ‌به شايعات مربوط به آن موضوع، ‌ممكن است توجه كنند؛ اما اين شرط به تنهايي كافي نيست. شرط دوم، ‌اين است كه درباره آن موضوع، ابهام وجود داشته باشد. پس علاقه افراد جامعه به موضوع وجود هاله اي از ابهام در موضوع، دو عنصر اساسي در رواج شايعات است.
مثلاً‌ يك فرد ايراني، شايعاتي را در مورد گاوبازان اسپانيايي رواج نمي دهد؛‌ زيرا اين موضوع براي او اهميتي ندارد؛ ‌هر چند ممكن است موضوع از ابهام زيادي برخوردار باشد. اما ابهام به تنهايي، شايعه را پخش يا حفظ نمي كند از سوي ديگر، اهميت نيز به تنهايي موجب رواج شايعه نمي شود. مثلاً‌ اين كه من در امتحان كنكور موفق بوده ام، ‌برايم بسيار با اهميت است، ‌اما به شايعات مربوط به اين كه زياد درس خوانده ام يا كم خوانده ام توجهي ندارم، ‌زيرا خودم واقعيت را مي دانم، ‌و با وجود علم به واقعيت و نبود ابهام، شايعه، رواج پيدا نمي كند.
ذكر اين نكته شايان توجه است كه: با توجه به اين دو عنصر اساسي، ‌شرايط، در زمان جنگ براي پخش و نشر شايعه مهياتر است؛ ‌زيرا مسائل نظامي از بيشترين اهميت برخوردارند، ‌و از طرفي، لزوم حفاظت از اطلاعات نظامي، موجب بروز ابهامات بسيار در اين موضوعات مي شود. لذا سرعت نشر و پذيرش شايعه در زمان جنگ، بيش از هر زمان ديگر است، و بديهي است كه در اين زمان، قدرت شايعه در اضطراب آفريني نيز بيشتر مي شود.

انگيزه هاي شايعه پراكني
 

شايعه پراكني همانند همه كنش هاي اجتماعي، ‌نيازمند به وجود انگيزه هايي است كه شخص را به انجام دادن آن سوق مي دهند. اين كه افراد به چه انگيزه اي شايعه را مي سازند و يا آن را مي پراكنند، ‌از جمله بحث هايي است كه روان شناسان اجتماعي و جامعه شناسان به آن پرداخته اند.اصولاً‌ شايعه بر اساس سه رشته از احساسات انتشار مي يابد، ترس‌، اميد، ‌تنفر. انسان ها هنگامي كه از پديده اي احساس ترس داشته باشند يا از موضوعي احساس تنفر كنند و يا به چيزي اميد بسته باشند، از آمادگي لازم براي ساخت و رواج شايعه درباره آن، برخوردار هستند.
زماني كه افراد زيادي از اقشار جامعه در زندگي فردي و يا حيات جمعي خود، ‌به هر دليلي از جمله فشارهاي رواني، اجتماعي، سياسي، اقتصادي، و ... همواره به طور جدي، ‌نگران و مضطرب باشند، ‌انگيزه ساخته و شيوع شايعه بيشتر مي شود. در حقيقت، شايعه به گونه اي با ناامني و اضطراب همراه است، كه هر قدر عدم امنيت رواني و اضطراب در ميان افراد فزوني يابد، ‌به همان ميزان، شايعات هم بيشتر مي شوند.
بدين ترتيب، مي توان نتيجه گرفت كه: بين «شايعه» به عنوان پديده اجتماعي و «اضطراب» به عنوان پديده اي رواني، ‌تعاملي دو سويه وجود دارد؛ بدين معنا كه از يك سوء اضطراب از انگيزه هاي ساخت و رواج شايعه است و از سوي ديگر، شايعه نيز در پيدايي اضطراب، مؤثر است.

ره كارهاي مقابله با شايعه و شايعه پراكني
 

همه مي دانيم كه شايعه، پديده اي است زشت كه بر بهداشت رواني جامعه تأثير منفي دارد. حال، ‌سؤال اين است كه آيا راه كاري براي مقابله با اين پديده وجود دارد؟ پيش از پاسخ، ذكر اين نكته لازم است كه تكذيب يك شايعه، در جلوگيري از رواج شايعه، كافي نيست. به هر حال، پذيرش شايعه از طرف جامعه، منطق روشني ندارد و غالب افراد ناآگاهي كه آن را مي شنوند، ‌ممكن است آن را بپذيرند و در رواج آن نيز سهيم باشند.
بهترين راه مقابله با شايعه، توسعه روابط و فراهم آوردن اين امكان است كه مردم از مسائل جدي جاري در جامعه، آگاه باشند. وقتي مردم نسبت به واقعيت امري اطمينان حاصل نمودند و دريافتند كه چيزي از آنها پوشيده نيست، ‌فرايند شايعه پراكني، ‌خود به خود، ‌متوقف مي شود يا از برد يا دامنه آن به حد چشمگيري كاسته مي شود پاسخگويي دولتمردان به مردم و محرم دانستن آنها، بسيار مؤثرتر از تكذيب يك شايعه پس از انتشار آن است.

شايعه و شايعه پراكني از ديدگاه قرآن
 

پديده شايعه سازي و شايعه پراكني، گويا سابقه اي به درازاي تاريخ بشر دارد. در تاريخ اسلام نيز اين پديده، مسائل و مشكلات زيادي را براي جامعه نوپاي اسلامي، ‌پديد آورده بود. در سوره احزاب، ‌خداوند، ‌شايعه سازان را با منافقان كه در قلب هايشان مرض و ناپاكي است، ‌برابر دانسته است.

و امروز
 

امروزه، روز دشمن براي رسيدن به اهداف پليد خود از هيچ كوششي دريغ نمي كند و به فرموده ي مقام معظم رهبري او اين بار در پوشش جنگ نرم، ‌وارد ميدان است. جنگي كه زخم و جراحت دارد اما خونريزي ندارد. جنگي كه به مراتب خطر آن از جنگ سخت بيشتر است.
جنگ نرم نيز ابزارهايي دارد همچون اشاعه ي فرهنگ فساد و بي بند و باري همچون بدحجابي و دور كردن جوانان از مذهب، استفاده از رسانه ها و حتي علوم انساني كه از غرب وارد مي شود مي توانند از ابزارهاي جنگ نرم باشند. جنگ رواني شاخه اي از جنگ نرم است كه از ابزارهاي فرهنگي تأثيرگذار بر فكر و انديشه و احساسات انساني بهره مي گيرد شايعه نيز ابزار ديگري است كه مي تواند روحيه ي عمومي جامعه را تضعيف و جو بي اعتمادي و تفرقه را ايجاد كند.
ما بايد در اين برهه با تكيه بر فرهنگ اصيل اسلامي ايراني خود، ‌اعتماد به مقام عظماي ولايت و مطالعه و تحليل با استفاده از آموزه هاي ديني و بهره مندي از صاحب نظران اخلاقي در مقابل اين هجمه مقاومت كنيم.
منبع: نشريه شاهد جوان، شماره 61.