ستاره ها مال همه ...

هلن ساير هاگ يكي از معدود اخترشناسان حرفه اي زن در نيمه ي نخست قرن بيستم بود. زمينه ي اصلي كار او بررسي ستاره هاي متغير در خوشه هاي كروي پيرامون كهكشان راه شيري بود. هاگ در اين بررسي ها بيش از 2000 ستاره را عكاسي كرد و بيش از 200 مقاله در اين باره منتشر كرد. هرچند كه اهل آمريكا و دانش آموخته ي دانشگاه هاروارد بود، بيشتر عمر حرفه اي خود را در كانادا سپري كرد و در رصدخانه ي دانلپ در تورنتو مشغول كار بود. خانم هاگ نه تنها شهرتي دانشگاهي داشت بلكه مردم عادي هم به سبب ستون هفتگي اش درباره پديده هاي نجومي در روزنامه ي ستاره ي تورنتو (Toronto star) او را به خوبي مي شناختند.
هلن ساير هاگ در نيمه ي تابستان سال 1905 ميلادي در شهر لوول در ايالت ماساچوست متولد شد. پدرش بانكدار و مادرش معلم بود. والدينش او را به كاوش در طبيعت و به ويژه شناختن ستاره ها تشويق مي كردند. هلن در پنج سالگي نخستين رصد جدّي خود را با تماشاي دنباله دار هالي تجربه كرد و يكي از معدود افرادي بود كه دو بار ظهور هالي را رصد كرد. او در سال 1301/1992 براي تحصيل علم شيمي وارد كالج مونت هوليوك شد اما پس از تماشاي كسوف سه سال بعد نظرش عوض شد و به نجوم تغيير رشته داد. يك سال بعد اين شانس را داشت كه با اخترشناس معروف، آني جامپ كانن، ملاقات كند. كانن ترتيبي داد تا هاگ براي تكميل تحصيلاتش به هاروارد برود و زير نظر هارلو شِيپلي، كه در آن زمان خوشه هاي كروي را بررسي مي كرد، به تحصيل بپردازد.
هاگ نخستين دانشجوي شيپلي بود كه به بررسي خوشه هاي كروي پرداخت و خيلي زود در اين زمينه ماهر شد. در اطراف كهكشان راه شيري حدود 130 خوشه ي كروي وجود دارد كه هر كدام شامل هزاران ستاره اند. تخصص هاگ بررسي ستاره هاي متغير درون اين خوشه ها بود. خوشه هاي متغير فاصله سنج هاي عالم محسوب مي شوند. يكي از گرايش هاي شيپلي سنجش فاصله تا اين خوشه ها و محاسبه اندازه ي كهكشان خودمان بود.
هلن دكتراي خود را در سال 1310/1931 از كالج ردكليف دريافت كرد؛ زيرا در آن زمان هاروارد به زنان مدارج بالاي علمي اعطا نمي كرد. او مدتي پيش و پس از فارغ التحصيلي به تدريس نجوم پرداخت و سپس به همراه همسر كانادايي خود، فرنك هاگ، عازم كانادا شد. همسرش هم كلاسي او در هاروارد و تخصص او طيف سنجي ستاره ها بود. به محض ورود به كانادا فرنك در رصد خانه ي دومينيون در شهر ويكتوريا (ايالت بريتيش كلمبيا) در سمت پژوهشگر مشغول به كار شد. در آن زمان رسم نبود وقتي مردي در مؤسسه يا سازماني دولتي استخدام مي شد، همسرش هم همان جا به كار مشغول شود بنابراين هلن به رغم كفايتش پيشنهاد كاري از سوي اين رصدخانه نداشت. اما خوشبختانه مسئولان رصدخانه پيشنهاد او را براي كار داوطلبانه پذيرفتند. در آن سال ها از نظر عرف جامعه براي زنان مناسب نبود كه شب ها در رصدخانه كار كنند زيرا همه ي كاركنان فني رصدخانه مرد بودند اما هلن مي توانست به پشتوانه ي حضور همسرش آنجا بماند و به تلسكوپ دسترسي داشته باشد. تلسكوپ 72 اينچي رصدخانه دومينيون در آن زمان دومين تلسكوپ بزرگ دنيا بود. در سال هاي كار در ويتكتوريا اين زوج صاحب دختري شدند كه اغلب شب ها در رصدخانه مي خوابيد. پس از چند سال فرنك شغل ديگري در رصدخانه ي دانلپ، متعلق به دانشگاه تورنتو، پيدا كرد كه تلسكوپ جديدي، 2 اينچ بزرگ تر از تلسكوپ دومينيون، در آن نصب شده بود. هلن همچنان به كار رايگان ادامه داد تا اين كه سرانجام كاري پژوهشي به او پيشنهاد داد. آن ها در سال هاي بعد صاحب دو پسر هم شدند و هلن ضمن بزرگ كردن فرزندانش كار حرفه اي خود را نيز تعطيل نكرد.
كار هاگ طاقت فرسا و نيازمند صبر بسيار بود. دنبال كردن چرخه ي هر ستاره ممكن بود صدها روز طول بكشد و اگر ابر يا هر مشكلي وقفه اي در رصدها ايجاد مي كرد، رصدگر مجبور بود يك سال صبر كند تا چرخه از جايي كه متوقف شده بود از سر بگيرد. هلن گاه از دانش طيف سنجي همسرش هم بهره مي برد تا بهتر بتواند از خوشه هاي كروي عكاسي كند. او به اين ترتيب 142 ستاره ي متغير جديد كشف كرد و در سال 1318/1939 نخستين فهرست كامل از ستاره هاي متغير، شامل 1116 ستاره، را منتشر كرد.
در زمان جنگ جهاني دوم مسئوليت هاي هلن در رصدخانه بيشتر شد زيرا اغلب مردان به خدمت نظام فراخوانده شده بودند. او سرانجام در سال 1320/1941 شروع به تدريس در دانشگاه تورنتو كرد و پنج سال بعد فرنك به رياست رصدخانه ي دانلپ رسيد. در سال 1329/1950 هلن به سبب خدماتش به علم نجوم برنده ي جايزه ي پُرافتخار آني جامپ كانن از سوي انجمن نجوم آمريكا شد. يك سال بعد فرنك ناگهان درگذشت و همه ي بار مسئوليت زندگي به دوش هلن افتاد. با اين حال، او به كار ادامه داد و در سال 1334/1955 مدير برنامه ي نجومي بنياد ملي علوم شد. دو سال بعد هم استاد تمام دانشگاه تورنتو شد و اين سِمَت را تا سال 1355/1976 حفظ كرد.
فرنك پيش از مرگش مدت ها ستوني به نام «ستاره ها» را در روزنامه ي ستاره ي تورنتو مي نوشت. پس از او، هلن مسئوليت اين ستون را برعهده گرفت و پديده هاي نجومي را براي علاقه مندان شرح مي داد. او نوشتن اين ستون را تا سال 1360/1981 ادامه داد. سرانجام هم كتابي بر اساس اين ستون با عنوان «ستاره ها متعلق به همه اند: چگونه از نجوم لذت ببريم» منتشر كرد. او در سال 1355/1976 از تدريس بازنشسته شد اما همچنان هر روز به رصدخانه سر مي زد. به گفته ي همكارانش او از هر فرصتي براي رصد كردن استفاده مي كرد و حتي در شب هاي ابري مترصد مي نشست شايد خوشه اي را از ميان ابرها ببيند. در سال هاي آخر عمرش، كه ديگر توان بالارفتن از پله هاي رصد خانه را نداشت، به تحليل عكس هاي خود مي پرداخت. او فهرست ستاره هاي متغيرش را دوبار به روز منتشر كرد و مشغول كار روي فهرست ديگري بود كه زندگي اش به پايان رسيد.
هلن ساير هاگ كشف مهم يا تاثيرگذاري در نجوم نداشت اما ارزش كار او سخت كوشي و تداوم در رصد، و گردآوري مقدار بسيار زيادي داده در حوزه اي مشخص و محدود بود. او علاوه برجايزه ي كانن جوايز و مدال هاي متعدد ديگري نيز به پاس خدماتش دريافت كرده است؛ از جمله جايزه ي ريتن هاوس از انجمن نجوم ريتِن هاوس، مدال خدمت از انجمن سلطنتي نجوم كانادا، و چندين مدرك دانشگاهي افتخاري.
هلن در 87 سالگي بر اثر ايست قلبي در اونتاري درگذشت. در سال 1363/1984، سياركي به نام ساير هاگ نام گذاري شد. در 1368/1989 هم رصدخانه ي موزه ي ملي علم و فناوري كانادا را به نام او نام گذاري كردند و سه سال بعد نيز دانشگاه تورنتو تلسكوپ خود در شيلي را به نام او هاگ نام نهاد.
منبع: نجوم شماره 210.