بالاخره چه كسي مخترع تلسكوپ است؟

چهارصد سال پيش، اين اختراع ساده جهان را دگرگون كرد
 

پرنس ماوريس، حاكم هلند از سال 1585 تا 1625 ميلادي، به همراه عينك سازي از شهر همسايه، ميدل بورگ، از پله هاي عمارت خود در شهر هاگ در جنوب هلند بالا مي رود. وقتي به پشت بام مي رسند مرد صنعت گر لوله اي مقوايي را به حاكم تقديم مي كند كه در دو سوي آن عدسي نصب شده است. فرمانروا با نگاه كردن از درون اين لوله مي تواند نواحي حومه ي شهرش را ببيند. از آن لحظه نام اين عينك ساز - هانس ليپرشي (1570-1619) - براي هميشه در تاريخ با تلسكوپ گره خورد.
در اوايل پاييز سال 1608 ميلادي، ماوريس از اين ابزار براي نگاه انداختن به برج ساعت شهر دِلفت، در حدود 8 كيلومتري آن جا، استفاده مي كرد. او همچنين مي توانست پنجره هاي كليسايي در شهر لايدن، با تقريباً دو برابر فاصله ي دلفت،‌ را نيز تشخيص بدهد.
ماوريس،‌ در مقام فرمانرواي جمهوري تازه تأسيس هلند، در كشاكشي سخت براي آزادسازي سرزمين هاي جنوبي از سلطه ي اسپانيا بود و همان زمان به اهميت نظامي اين ابزار بزرگ نما پي برد. بي شك ليپرشي هم آينده ي خود را تضمين شده مي ديد و از ثبت شدن اين اختراع اپتيكي به نام خود اطمينان داشت.

چه كسي نخستين بود؟
 

تلسكوپ ليپرشي حاصل قرن ها تحول بود. فناوري موجود و شرايط سياسي پيچيده و ناپايدار اوايل قرن هفدهم در اروپا همان قدر بر ظاهر تلسكوپ تأثير داشت كه خلاقيت و ابداع.
ليپرشي فقط يكي از افراد بسياري بود كه ظاهراً هم زمان به يك فكر افتاده بودند!
به مدت بيش از 1000 سال، داستان هاي مبهم و مبالغه آميزي درباره ي وجود داشتن «لوله اي براي ديدن» بر سر زبان ها بوده است. نويسنده ي يوناني در قرن نخست ميلادي، ديودوروس،‌ ادعا مي كرد كه نژادي از انسان ها در شمال يونان بوده اند كه مي توانستند عوارضي مانند كوه و دره بر سطح ماه ببينند. آيا چنين ادعاهايي موجب ساخته شدن داستان هايي درباره ي بناي استون هنج و سازندگانش شده است؟
عارف و راهب قرن سيزدهم ميلادي، راجر بيكن، مي گفت كه ژوليوس سزار ابزاري آينه دار داشته كه پيش از حمله ي سال 54 پيش از ميلاد به بريتانيا،‌ با آن ابزار سواحل اين كشور را زير نظر داشته است. بيكن سال هاي بسياري را، به سبب انجام دادن كيمياگري و نيز به اين علت كه برخي از معاصرانش او را به جادوگري متهم كردند، در سياه چال هاي كليسا محبوس بود.
ديگر افرادي كه ممكن است پيش از قرن هفدهم ميلادي ابزاري شبيه تلسكوپ اختراع كرده باشند لئوناردو داوينچي (1519-1452)، مخترع ايتاليايي،‌ و تامس ديگز (1595-1546)، اخترشناس انگليسي، هستند. در سال 1570، ديگز از شيشه اي مي نويسد كه به او امكان مي دهد چيزها را در دوردست پيدا كند. شايد از آينه استفاده مي كرده است. انگليسي ديگري هم عصر ديگز، به نام ويليام بورن (1535-1582)، كاربرد عدسي ها را براي ديدن اشيا شرح مي دهد.
يكي ديگر از مخترعان احتمالي تلسكوپ پژوهشگر ايتاليايي، جيامباتيستا دلّا پورتا (1615-1535)،‌ است. در سال 1589، دلا پورتا كتاب جادوي طبيعي را منتشر كرد. او در بخش اپتيك اين كتاب به شرح كاربرد عدسي هاي كاو و كوژ پرداخته است. او حتي درباره ي كاربرد هم زمان دو نوع عدسي براي كمك به ديد افرادي با چشمان ضعيف نيز بحث كرده است. هرچند احتمال اين كه دلا پورتا تلسكوپي كارآمد ساخته باشد كم است.
در اواخر قرن شانزدهم ميلادي، همه ي اجزا براي ساختن تلسكوپي ساده فراهم بود. از دوران هاي باستان، آن هايي كه با علم اپتيك آشنايي داشتند از ويژگي هاي بزرگ نمايي عدسي هاي كوژ نيز باخبر بودند. باستان شناسان بقاياي بسياري از اين عدسي ها را يافته اند. شناخته شده ترين نمونه، عدسي نمرود متعلق به قرن هفتم پيش از ميلاد است كه از سنگ بلوري كوارتز ساخته شده و در ويرانه هاي كاخ نمرود در عراق امروزي كشف شده است.
تازه در اواخر قرن سيزده ميلادي بود كه كيفيت شيشه به حدّي رسيد كه عينك سازان توانستند عدسي هايي براي استفاده در عينك بسازند. عدسي هاي كاو تا اواخر قرن پانزده ميلادي چندان رايج نبودند.

فكري كه زمانش فرارسيده بود
 

جلو مي رويم به زمان نمايش جذاب هانس ليپرشي براي پرنس ماوريس. همين طور كه دو نفري با هم حرف مي زدند، ليپرشي به اين اشاره كرد كه اميدوار است حق اين اختراع براي او ثبت شود و از سوي پارلمان هلند قراردادي براي توليد انبوه اين ابزار با او بسته شود. تصادفي نبود كه او نخستين بار اين ابزار را به فرمانروايي نظامي نشان مي داد.
در طرح تلسكوپ ليپرشي عدسي كوژي در ابتداي لوله نقش عدسي شيئي را بازي مي كرد و عدسي كاوي در انتهاي لوله نقش چشمي را داشت. اين تلسكوپ برخلاف شكستي هاي نجومي امروزي، كه تصوير را برگردان مي كنند، تصويري مستقيم مي ساخت. مورّخان اين طراحي را تلسكوپ گاليله اي مي نامند. زيرا اخترشناس ايتاليايي، ‌گاليلئو گاليله (1642-1564)، نخستين بار از اين ابزار براي اهداف نجومي بهره برد.
ليپرشي هيچ جا ثبت نكرد كه چطور تلسكوپ را ساخت. داستاني هست كه مي گويد، چند كودك در كارگاه عينك سازي او با عدسي ها بازي مي كردند كه اين كشف اتفاقي رخ داد. البته احتمال قوي تر اين است كه خود ليپرشي در آزمايش هاي گوناگون خودش حين كار به اين تركيب عدسي ها دست يافته باشد. ليپرشي در دوم اكتبر سال 1608 براي ثبت اين اختراع درخواست داد. اين زماني بود كه اميدهايش به يأس تبديل شد.

ثبت اختراع ...
 

كميته اي در ملاقات با ليپرشي به بررسي درخواست او پرداخت و به او پيشنهاد داد كه اختراعش را به كسي نشان ندهد. سپس اين كميته درخواستي عجيب از او كرد. آن ها از ليپرشي خواستند كه شش دوربين دوچشمي بسازد كه در آن ها از عدسي هاي كوارتزي استفاده شده باشد. پيش پرداخت هم به او دادند و او به خانه رفت تا اين سفارش را بسازد.
در 17 اكتبر 1608، ياكوب متيوس با تلسكوپي در دست به پارلمان هلند رفت. متيوس اهل آلكمار در شمال هلند بود. او به كميته ي بررسي گفت كه دو سال است براي ساختن اين ابزار وقت صرف كرده و خواستار ثبت اين اختراع است.
در نامه اي از سوي مسئولان شهر ميدل بورگ به پارلمان ادعا شده بود كه در اين شهر تعداد ديگري تلسكوپ ساز پيدا شده اند كه ادعاي ساختن اين ابزار را دارند. جايي براي رازداري باقي نبود!
اخترشناس و مورخ هلندي، آنتون پانه كك (1960-1873)، مي نويسد كه زاخارياس يانسن (1632-1585)،‌ كه او هم اهل ميدل بورگ بود،‌ در سال 1604 تلسكوپي ساخت. يانسن در پاييز سال 1608 در نمايشگاهي در آلمان تلسكوپ مي فروخت. پانه كك مطلب را حتي پيچيده تر مي كند و مي گويد، يانسن چند سال پيش از آن هم تلسكوپي را ديده بود كه فرد ناشناسي از ايتاليا آن را ساخته بوده است. يانسن در سال 1618 ميلادي ميكروسكوپ را اختراع كرد.
ليپرشي زماني به شهر هاگ رسيد كه هيئتي رسمي از سيام (تايلند امروزي) به ديدار پرنس ماوريس آمده بودند. سفير هيئت سيامي به ليپرشي گفت كه به نظرش او «مردي فروتن، دين دار، و خداترس»‌ مي رسد. او اين فرصت را يافت تا لوله را به سوي ستاره ها بگيرد و به اين نكته اشاره كرد كه تعداد ستاره ها بسيار بيش از زماني است كه با چشم برهنه آن ها را تماشا مي كند.
دو هفته پس از اين كه ليپرشي درخواست ثبت اختراعش را داد،‌ جزوه اي منتشر شد كه در آن به تلسكوپ او اشاره شده بود. نويسنده ي اين جزوه با جزئيات به ديدار هيئت سيامي و اين اختراع جديد اشاره كرده بود. فقط دو نمونه از اين جزوه تا به امروز باقي مانده است اما در سال 1608 حرف اين اختراع جديد مانند آتشي وحشي به سرعت همه جا گسترش يافت. در بهار 1609،‌ تاجران پاريسي تلسكوپ مي فروختند؛‌ نمونه هاي ديگري هم در فروشگاه هايي در سرتاسر اروپا پيدا شد.
با وجود اين كه ليپرشي موفق نشد اين اختراع را به نام خود ثبت كند، با مسئوليت پذيري دوربين هاي سفارش داده شده را تحويل داد. كميته متوجه شد اين ابزارها بسيار كارآمدند و دست كم دستمزد او را براي اين كار پرداخت كردند.

ارتباط ايتاليايي
 

در بهار 1609،‌ اخبار اين «اسباب بازي شگفت انگيز» به گاليله در پادوا ايتاليا رسيد. او به پتانسيل درآمدزايي اين «لوله ي پرسپكتيو» - آن طور كه برخي آن را مي ناميدند - پي برد و به سرعت نمونه ي بهتر آن را ساخت. به محض اين كه توانست نمونه اي كارآمد بسازد راهي ونيز شد و در آن جا پتانسيل هاي نظامي آن را به نمايش گذاشت. با تلسكوپ گاليله مي شد كشتي ها را بسيار زودتر از ديده بانان بسيار كاركشته ديد.
فوايد اين ابزار همچنين تاجران ونيزي را نيز به وجد آورد. كشتي هايي كه وارد مرز مي شدند مي بايست پرچمي را برمي افراشتند كه معلوم مي كرد چه نوع باري حمل مي كنند. تاجران با تلسكوپ مي توانستند 2 ساعت زودتر بفهمند بار كشتي ها چيست. به اين ترتيب مي توانستند به بازار برگردند و قيمت ها را با توجه به كالاهاي در راه تغيير دهند.
در سال 1592، گاليله در دانشگاه پادوا استاد رياضيات شده بود. او تلسكوپ را به سوي ماه،‌ سياره ها و ستاره ها نشانه رفت. در بهار 1610، رصدهايش را در كتابچه اي به نام سيدريوس نانسيوس (به معناي پيام آور نجومي) منتشر كرد. نسخه ي به جا مانده از همين كتابچه ما را از اين مطمئن مي كند كه او نخستين كسي است كه از تلسكوپ براي اهداف نجومي استفاده كرد.

نام ابزار جديد
 

سرانجام،‌ نام تلسكوپ از كجا آمد؟ در پارلمان هلند به آن به نام «ابزاري كه نور را بسط مي دهد» اشاره مي شد. ديگر نام هاي هلندي اين ابزار «لوله ي پرسپكتيو» و «لوله اپتيكي» بودند. انگليسي ها آن را «دوربين جاسوسي» مي خواندند.
در 14 آپريل 1611، پرنس فردريك سِسي، رئيس و مؤسس آكادمي علمي تيزهوشان در رم، ضيافتي به افتخار گاليله برپا كرد. سِسي در اين مهماني پرده از نام اين ابزار جديد برداشت. اين نام از دو واژه ي يوناني «تله» به معناي «دور» و «اسكوپين» به معناي «ديدن» تشكيل شده است كه در كنار هم مي شوند تلسكوپوس يا تلسكوپيوم و در نهايت «تلسكوپ» كه امروزه به كار مي بريم.
از پاييز 1608 تا بهار 1611،‌ تلسكوپ دنياي علم و فلسفه را دگرگون كرد. اين ابزار به پيشرفت خود ادامه داد و امروز براي ما تصاويري بسيار دوردست از عالم فراهم مي آورد؛ امروز، 400 سال پس از مردي خداترس و فروتن كه فقط مي خواست اختراع ساده اش را، كه لوله اي با دو عدسي در سر و ته اش بود،‌ ثبت كند.
برگرفته از: Astronomy, August 2008
منبع : نشريه ي نجوم، شماره ي 209