اسرار گرده افشاني گل ها

مقدمه
 

گرده افشاني عبارت است از انتقال دانه گرده از پرچم ها به کلاله، چنانچه دانه گرده از پرچم يک گل در کلاله همان گل قرار گيرد، عمل خود گرده افشاني و اگر دانه گرده از پرچم گل ديگري تامين شود؛ اصطلاح دگر گرده افشاني بکار برده مي شود. نتيجه مهم گرده افشاني، علاوه بر تداوم نسل گياه، بالابردن شانس ايجاد تنوع ژنتيکي است. انتقال دانه گرده از گلي به گل ديگر، معمولاَ توسط باد و حشرات انجام مي گيرد؛ ولي دانه گرده برخي گياهان، سنگين بوده و براحتي توسط باد و حشرات منتقل نمي شوند. لذا گياهان بعضي اوقات، روشهاي متفاوت و عجيب و غريبي جهت گرده افشاني بکار مي گيرند.

تقليد ميان گل ها
 

بيشتر گونه هاي ارکيده براي عمل گرده افشاني از حشراتي مثل زنبور عسل و زنبورهاي درشت (بامبل) تقليد مي کنند. يعني ظاهر خود را به شکل جنس ماده اين گونه حشرات در مي آورند تا با فريب دادن حشره نر گرده افشاني شوند. گل ارکيده تخصصي عمل مي کند؛ زيرا شکل، رنگ و ظاهرش بسيار شبيه به حشره ماده است. در واقع به دليل شباهت ظاهري بسيار زياد گل به حشره ماده، جنس نر به سوي گل، تحريک و تمايل به جفت گيري با آن مي کند. گل، با رايحه خوشي که شبيه به علائم صادر شده از سوي حشره ماده است، نر را به سمت خود جذب مي کند.
حشره نر، سرانجام توسط تحريکاتي که به واسطه موهاي بلند گل ارکيده انجام مي شود؛ به سمت گل حرکت مي کند. در واقع اين عملکرد گل، شبيه به عملکرد حشره ماده براي جفت گيري است. زماني که حشره نر تلاش مي کند تا با گل جفت گيري نمايد، دانه هاي گرده به بدنش مي چسبند. اين عمل در اثر برخوردهاي مکرر حشره نر با گل اتفاق مي افتد. سپس حشره نر به سمت گل ديگري پرواز کرده و همين اعمال را تکرار مي کند. با اين فرآيند، گرده ها را از گلي به گل ديگري منتقل کرده و بطرو ناخواسته عمل گرده افشاني را انجام مي دهد. بعضي از گونه هاي ارکيده (1) داراي بخش هايي به رنگ آبي روي گلبرگ هايشان هستند. که به راحتي حشرات نر را گول مي زنند. اين حالت ايجاد شده در گل، دقيقاً مشابه حالت تا شده بال حشره ماده است که حشره نر، آن را به شکل يک حشره ماده واقعي تصور مي کند. اما دريغ از آن که آن تنها يک گل است که از لحاظ ظاهري شبيه ماده هم جنس اوست. همانطور که گفته شد، تحريکاتي که گل براي جلب نظر حشره نر انجام مي دهد، توسط يک سري از موهاي سياه مايل به قرمز که روي حاشيه گلبرگ ها مستقر شده اند، صورت مي گيرد. حشرات نر در حين پرواز، گل را مشاهده مي کنند و تصورشان اين است که حشره ماده در حين استراحت روي گل است. در اين حالت سعي مي کنند جفت گيري را آغاز کنند و در اين تلاش بي فرجام، کار بزرگي انجام مي دهند، يعني: گرده افشاني و تداوم نسل گل ارکيده.
اکثر ارکيده هاي زرد (2) بيشتر به وسيله زنبورهاي جنس آندرنا (3) گرده افشاني مي شوند. اين ارکيده ها به اين صورت عمل مي کنند: روي لبه هاي گلبرگ هاي وارونه اين ارکيده، قسمت هايي وجود دارد که از خود، نور منعکس مي کند و علائمي شبيه به علائم حشره ماده براي نر هم جنس، ايجاد مي کند و از اين طريق باعث تحريک شدن حشره نر و جلب توجهش مي شود. در قسمت هاي پائيني شکم زنبورها يک ناحيه نوک تيز وجود دارد که گرده ها به آن متصل مي شوند. سپس اين گرده ها روي کلاله اولين گلي که ملاقات مي شود، قرار مي گيرند.
ارکيده هايي (4) وجود دارند که روي گلبرگ هاي زردشان، لکه هاي سياه رنگي وجود دارد. ترکيب اين لکه ها، طوري است که بسيار شبيه توده اي از زنبورهاي مهاجم جنس سنتريس (5) در حال پرواز به نظر مي رسند. جنس نر به نظر خود، اين توده زنبورهاي در حال پرواز را مورد حمله قرار مي دهد. اما اين کار باعث مي شود گرده هاي زيادي به قسمت سر زنبور بچسبند، سپس زنبور به سمت گل ديگري پرواز کرده و همين اعمال را تکرار مي کند. يعني با اين حرکات خود، گرده ها را از گلي به گل ديگر منتقل کرده و عمل گرده افشاني را انجام مي دهند.

شرکاي گرده افشان
 

روابط برخي از گياهان و حشرات بسيار تخصص يافته است. مثل رابطه عجيب گياه يوکا و شب پره يوکا در جنوب شرقي آمريکا. گياه يوکا بدليل ساختار خاص بساک و کلاله خود، نمي تواند گرده افشاني انجام دهد. گلبرگ هاي کرمي رنگ اين گياه، شب هنگام که هوا سرد است، باز مي شوند. در اين زمان، چندين شب پره در اطراف آن ديده مي شود. قطعات دهاني شب پره هاي ماده براي جمع آوري گرده هاي گل هاي يوگا تخصصي شده اند. آنها گرده هاي گل را به شکل توپي درآورده و زير چانه خود قرار مي دهند. وقتي که به اندازه کافي گرده جمع آوري کردند، براي گرده گيري از گياه يوکاي ديگر پرواز مي کنند. آنها اين گرده ها را روي گلاله قرار داده و بدين ترتيب گرده افشاني گل را انجام مي دهند. وقتي لاروهاي اين حشرات از تخم خارج مي شوند، از تخمک هاي حجيم شده تغذيه مي کنند. بدين ترتيب حيات شب پره و يوگا هر دو حفظ مي شود. نکته جالب ديگر اين است که شب پره يوکا در دوران بلوغ تغذيه نمي کند. وقتي شب پره يوکا گرده ها را جمع آوري کرده و روي کلاله قرار مي دهد، مي ميرد. لاروها درست پس از باز شدن گل ها يوکا از تخم خارج مي شوند. زماني که گل هاي يوکا باز مي شوند، شب پره نر و ماده، عمل لقاح را انجام داده و اين چرخه ادامه مي يابد.
پستاندار گرده افشان همه خفاش ها خونخوار نيستند؛ اکثر آنها گياهخوارند و به گل هاي با شهد شيرين علاقه دارند. گل هايي که توسط خفاش ها گرده افشاني مي شوند، در چند ويژگي مشترک اند: شب هنگام باز مي شوند، معمولاً سفيد يا زرد کم رنگ هستند و رايحه قوي و خوشبويي دارند که احتمالاً شبيه بوي خود خفاش است. خفاش ها جانوراني پرخور هستند. به همين علت، اين گل ها شهد و گرده زيادي توليد مي کنند. همچنين گل ها، و ساقه آنها به اندازه کافي قوي است تا بتواند وزن آها را تحمل کند. عملکرد خفاش ها نيز تا حدودي شبيه به عملکرد دو حشره ذکر شده است. اينها نيز با پرواز از کلي به گل ديگر، گرده ها را منتقل و عمل گرده افشاني را انجام مي دهند. در مناطق گرمسيري، چندين درخت وجود دارد که ساقه گل دهنده قوي دارند تا بتوانند وزن خفاش ها را تحمل کنند. سيستم رادار خفاش به او، اين توانايي را داده است تا بدون برخورد با تنه يا گير کردن در شاخه ها روي گل ها بنشيند. گونه اي درخت مرتفع بنام کانون بال 6 در مناطق گرمسيري وجود دارد که داراي گل هايي ارغواني و خوشبو است. اين گلها روي شاخه هاي رشد کرده از تنه درخت قرار مي گيرند. جهت گل ها به سمت پايين بوده و آماده پذيرايي از خفاش هاي گرده افشان هستند.

نتيجه:
 

همانگونه که در ابتدا اشاره شد، گرده افشاني عبارت از انتقال دانه هاي گرده از پرچم به کلاله، منتها اين فرايند هميشه توسط خود گياه انجام نمي گيرد! بلکه نياز به واسطه هايي دارد. اين واسطه ها يا عوامل ممکن است باد، آب، حشرات يا جانواران باشند. گياهاني که به هر دليلي، توانايي گرده افشاني ندارند؛ توسط اين عوامل گرده افشاني شده و نهايتاً تداوم نسل پيدا مي کنند.

NATURE FACTS-FLOWERS

پي نوشت ها :
 

1.Ophrys peculum
2.Ophrys lotera
3. Anderena senecionis
4.Onicidium planilabre & O. hyphaematicum
5. Centris
6. Cannaball
7. Ophrys fuciflora
8.Eucera Toberculata
9. Ophrys speculum
10. Tegeticula yuccasella
11. Gloophaga oriciana
12. Mabea occideantalis
 

منبع:نشريه اطلاعات علمي - شماره367