ارزش تغذيه اي شير مادر

شير انسان فراتر از غذاست، يک ماده زنده و پيچيده اي است مانند خون با ليست طويلي از عناصر تشکيل دهنده در مبارزه با ميکروبها و ارتقاء دهنده سلامتي، اين عناصر، نوزاد را در برابر انواع عفونت هاي معمول و غير معمول محافظت مي کند. يک قطره از شير مادر تقريباً شامل يک ميليون سلول سفيد خون مي باشد. که اين سلول هاي ماکروفاژ ميکروبها را مي بلعند. شير مادر همچنين سرشار از ايمنوگلوبولين است، ايمنوگلوبولين لايه مخاط داخلي دستگاه گوارش نارس نوزاد را بصورتي پوشش مي دهد که از نفوذ ميکروب جلوگيري مي کند. ايمنوگلوبولين همچنين با پوشش لايه مخاط دستگاه گوارش از حساسيت غذايي جلوگيري مي نمايد. کلستروم شير مادر در روزهاي ابتدايي پس از تولد که نوزاد بيشترين محافظت را نياز دارد سرشار از ايمنوگلوبولين مي باشد. علاوه بر آن کلستروم حاوي مقادير بالاتري از گلبول سفيد و عناصر مبارزه با عفونت ها در مقايسه با شير معمول مادر مي باشد. کلستروم را اولين ايمن ساز مهم بدن نوزاد در نظر بگيريد. در دوران جنيني آنتي بادي لازم از راه جفت دريافت مي شود، و پس از تولد تا شش ماه اول از راه شير مادر، تا اينکه سيستم ايمني کودک فعال شود، و حتي تا زمان راه افتادن کودک از بسياري از فاکتورهاي ايمن ساز شير مادر بهره مند مي گردد، گويي ايمن سازي طبق نسخه اي صورت گرفته به گونه اي که مادران در دوران بارداري آنتي بادي هاي مورد نياز جنين خود را ساخته و در دوران شيردهي نياز نوزاد خود را مرتفع مي سازند. پس آنتي بادي هاي مورد نياز هر نوزاد اختصاصاً در شير مادر آن نوزاد موجود مي باشد. بيماري هاي زمينه اي يا ارثي که در نسل هاي قبلي مادر موجود بوده اکنون آنتي بادي آن در شير مادر ساخته شده و در حال حاضر اين آنتي بادي با تغذيه شير مادر به بدن نوزاد رسيده و او را در مقابل اينگونه بيماري ها که در خانواده موجود بوده محافظت مي نمايند. شير مادر نوزاد را در مقابل انواع بيماري هايي نظير اتيت مياني، پنوموني، ديابت بزرگسالي، اسهال، وبا، آلرژي، عفونتها و صدها بيماري ديگر مصون مي سازد. شير مادر و پيش ساز آن کلستروم تطابق نوزاد و انتقال موفق او را به زندگي مستقل پس از تولد تأمين مي نمايد شيرمادر تنها منبع تمام مواد مغذي است که بطور بي نظيري با ظرفيتهاي متابوليکي شيرخوار تطابق يافته است.
آغوز داراي دانسيته بالا و کم حجم است و لاکتوز، چربي و ويتامين هاي محلول در آب آن به ميزان کمتر از شير رسيده است اما پروتئين و ويتامين هاي محلول در چربي از جمله (E, A, K) و مواد معدني نظير سديم و روي به ميزان بيش از شير رسيده در آن وجود دارد. بقدري ايمنوگلبولين و ساير فاکتورهاي حفاظتي آن زياد است که مي توان آن را هم نسخه طبيعت و هم غذاي طبيعت دانست.
آغوز بين 3 و 14 روز پس از تولد به شير رسيده تبديل مي شود ترکيب شير در مادران مختلف و در دفعات مختلف تغذيه و حتي در طول هر تغذيه و طول دوران شيردهي تفاوت هاي هدفداري دارد.
جنبه هاي تغذيه اي شير مادر شامل موارد زير است:
پروتئين از پروتئين Whey و کازئين تشکيل شده، نسبت Whey به کازئين در شير مادر 80/20 است اما در شير گاو 20 /80 است. Whey شير انسان عمدتاً شامل آلفا لاکتالبومين انساني است که ترکيبي مهم در سيستم آنزيمي سنتز لاکتوز مي باشد نسبت بالاي Whey به کازئين در شير انسان باعث تشکيل دلمه نرمتر در معده شيرخوار شده که زمان تخليه معده را کاهش مي دهد و هضم را نيز تسهيل مي نمايد. شير مادر حاوي ميزان بالايي اسيد آمينه آزاد و سيستين و ميزان کمتري متيونين نسبت به شير گاو است که سيستين براي جنين و شيرخوار pre-term اسيد آمينه ضروري است اسيد آمينه تورين هم در شير مادر بالا است که نقش مهمي در تکامل سيستم عصبي مرکزي ايفا مي کند چربي که متغيرترين ترکيب شير مادر مي باشد و شير مادر 50-35% دريافت روزانه انرژي شيرخوار را از چربي ها فراهم مي کند بالاترين غلظتها معمولاً اواخر صبح و پايين تر آن اوايل بعد از ظهر گزارش شده است در طول هربار غلظت چربي متغير است در برخي زنان غلظت چربي Hind milk يا شير انتهايي 5-4 بار بيشتر از fore milk يا شير ابتدايي (شير ابتدايي حاوي مقدار زيادي پروتئين، لاکتوز و آب) است و نبايد طول مدت دلخواه تغذيه شيرخوار را در هر بار محدود نمود. مادران در هنگام دوشيدن شير خود نبايستي فقط به جمع آوري fore milk بپردازند چربي شير انسان در گلبولهاي ميکروسکوپي کوچکتر از آنچه که در شير گاو وجود دارد ترشح مي شود تري گليسريد مهمترين چربي شير مادر است که براحتي توسط ليپاز به اسيدهاي چرب آزاد و گليسرول تبديل مي شود چربي شير مادران داراي نوزاد نارس تا 30% بيشتر از چربي شير مادران نوزاد رسيده است.

لاکتوز:
 

عمده ترين کربوهيدرات شير انسان است لاکتوز تأمين کننده 40% نيازهاي انرژي است لاکتوز جذب کلسيم و آهن را تسهيل نموده و تشکيل کلونيهاي لاکتوباسيلوس بيفيدوس را در روده ارتقاء مي دهد و مانع از رشد باکتريها قارچها و انگلهاي بيماري زا مي شود.

ويتامين ها:
 

ميزان دريافت شيرخوار از ويتامين هاي محلول در چربي مي تواند بطور محسوسي متغير باشد.

ويتامين A :
 

ميزان آن در آغوز دو برابر شير رسيده است غلظت ويتامين A بيش از شير گاو است.

ويتامين K :
 

شير مادر حاوي ويتامين K به مقدار کافي و با جذب مناسب است اما به علت مصرف حجم کم شير در روزهاي اول بهتر است جهت جلوگيري از خونريزي نوزادي تزريق شود.

ويتامين E :
 

شير مادر نيازهاي ويتامين E شيرخوار را تأمين مي کند.

ويتامين D :
 

مقدار آن در شير مادر پايين است در يک بررسي مشخص شد در معرض بودن 10 دقيقه بدون لباس و يا فقط سر و دستها سي دقيقه براي تأمين نيازهاي يک هفته شيرخواران کفايت مي کند.
ويتامين هاي محلول در آب شير مادر مي تواند نسبت به رژيم غذايي مادر تغيير کند. اما ميزان آن در مادراني که خوب تغذيه شده اند بيش از حد لازم است غلظت ويتامين B12 : شير مادر بسيار کم است اما Bioavailability آن با وجود يک فاکتور ويژه انتقال دهنده افزايش مي يابد غلظت نياسين، اسيد فوليک و اسيد اسکوربيک غالباً در شير انسان نسبت به شير پستانداران بيشتر است بهبود رژيم غذايي مادران که حتي صرفنظر از شيرخوارشان براي خود آنها مهم است موثرترين راه پيشگيري از کمبودهاي ويتاميني در کودکان شيرخوار است.

مواد معدني:
 

مواد معدني شير مادر نسبت به جانشين شونده هاي شير مادر کمتر است کلسيم شير مادر بدليل نسبت بالاي کلسيم به فسفر جذب بهتر دارد. غلظت بيشتر فسفر شير گاو باعث هيپوکلسمي نوزادي شده که امري شايع در نوزادان شير مصنوعي خوار مي شود.
شير مادر خواران سديم و کلرايد را به مقدار کافي و متناسب دريافت مي کنند.
کم خوني فقر آهن در شيرخواراني که فقط با شير مادر در 6 ماه اول زندگي تغذيه مي شوند نادر است زيرا ذخاير آهن نوزاد تا 4 تا 6 ماهگي کافي است و جذب آهن شير مادر 70% است در حاليکه شير گاو 30% و شير خشک فقط 10% است جذب آهن شيرمادر به دليل لاکتوز و ويتامين C شير مادر بسهولت انجام مي گيرد و نيز به علت وجود فاکتور انتقال لاکتوفرين بسيار خوب است ثالثاً شير مادر خواران از طريق روده آهن از دست نمي دهند.
روي براي ساختمان و عملکرد آنزيم رشد و ايمني سلولي ضروري است و ميزان روي شير مادر کم اما براي تأمين نياز شيرخوار بدون مختل نمودن جذب مس و آهن کافي است.
ساير عناصر کمياب شير مادر بيش از شير گاو است ميزان هاي مس، کبالت و سلنيم بيش از شير گاو است.
منبع:
تغذيه شيرخواران: دکتر مرندي- شير مادر: ترجمه دکتر نيک نفس- مجموعه آموزشي تغذيه با شير مادر.
منبع: نشريه پيام پزشک، ويژه هفته جهاني شير مادر. .