مار تماشايي جهان

زير عنوان: در اين مقاله به بررسي « ترين » مارهاي جهان خواهيم پرداخت از کشنده ترين ها تا بامزه ترين و ...
مارها همين جوري اش هم حيوانات عجيب و غريبي هستند نماد خزندگان ، ترس ، سردي ،افسوس ، سلامتي ، مرگ ، شيطان و خيلي چيزهاي جورواجور ديگر ، مدوسا- اسطوره يوناني اي که هر کس به چهره او و گيسوان مارگونش نگاه مي کرد سنگ مي شد - يا ضحاک ماردوش ( اژي دهاک ) که نماد خونخواري و آدم کشي است . هر دو نشانگر انزجار مردم باستان خيلي از کشورها از مارها هستند . زهر کشنده آنها باعث ترس غريزي در اغلب حيوانات شده است و البته مي گويند که انسان اگر « ياد نگيرد » که مار ترسناک است ، به طور غريزي از مار نمي ترسد استخوان هاي جمجمه آنها تکامل زيادي يافته تا بتوانند به راحتي طعمه هايي چند برابر بزرگ تر از دهانشان را پايين بدهند چپ و راست و بالا و پايين آرواره هاي آنها کاملاً از هم جداست و تنها با تاندون هاي کشسان به هم متصل هستند . بنابراين در مواقع لزوم دو طرف آرواره هاي بالا و پايين از هم دور مي شوند و طعمه را پايين مي دهند . دندان هاي آنها نيز مانند اره فارسي بر طعمه را به سمت درون دهان هدايت مي کند و مانع بيرون لغزيدن سرسري ترين طعمه ها مي شوند . اندام هاي دروني مارها نيز به همين ترتيب براي بدن کشسان آنها تحول يافته است . اندام هاي زوج مثل شش ها منفرد شده اند ؛ يعني يکي از آنها حذف شده و يکي باقي مانده تا در بدن نازک و دراز مارها جاي بگيرند اما اينها همه عجايب اين خزندگان خوش خط و خال نيستند . اين مقاله برخي از عجيب ترين مارها اشنا خواهيم شد .

زهر آگين ترين مار
 

افعي ها و کبراها دو خانواده مهم از مارها هستند که براي صيد طعمه وابسته به زهر هستند و با نيش زدن ،مانع مقاومت طمعه در برابر بليعدن مي شوند . به علاوه زهر مار ( که در حقيقت بزاق تغيير شکل يافته محسوب شود ) کار هضم طعمه را قبل از بلعيدن آغاز مي کند. خانواده کبراها ( الا پيدها ) شامل مارهايي مانند کفچه مار ، شاه کبراها ، مامباها ( همان ماري در فيل « بيل رو بکش » هنرمندانه ايفاي نقش کرد ! ) مارهاي دريايي و مارهاي مرجاني هستند .افعي ها ( ويپريدها ) نيز شامل مارهايي مانند افعي ها و زنگي ها مي شوند . مارهاي کولوبريد ( که دو سوم گونه هاي مارها را شامل مي شوند ) نيز کمابيش زهر دار محسوب مي شوند ؛ از جمله مارهاي يدرختي ، مار تاکستان و مار حرا . اما همه آنها زهر دار نيستند . نيش اين مارها در پس دهانشان قرار دارد . اما از اين ميان ، مار تايپان استراليايي از همه زهر آگين تر است زيرا زهر اين مار 400 ـ 200 بار از کبرا قوي تر است . مارهاي دريايي هم خيلي زهر کشنده اي دارند .

سمي ترين مارها
 

به خدا مطلب تکراري نيست . آيا مي دانيد « سمي » و « زهر آگين » با هم چه فرقي مي کند ؟ سمي ( مثل قارچ سمي ) يعني موجودي که در بدنش سم دارد تا کسي هوس خوردنش را نکند ؛ اما زهرآگين يعني موجودي يکه نيش مي زند ما تا اينجا در مورد مارهاي زهر آگين صحبت کرديم . در واقع مي توان بانفله کردن اغلب مارهاي زهر دار ، گوشت آنها را ( اگر به دلتان مي چسبد ) نوش جان کنيد زيرا غدد زهري آنها تنها در ناحيه دهانشان قرار دارند . اما مار « سمي » هم يکي دوتايي در جهان هست : مار تير پشت(Rhabdophis) که يک جور مار آبي آسيايي است ،با خوردن وزغ و قورباغه ها ، سم بدن آنها را به صورت هدفمند جذب مي کند و از غدد پشت گردنش به صورت هدفمند بيرون مي دهد تا شکارچيان را کله پا کند . مار بند کفشي (Thamnophis)هم يک جور مار کولوبريد آمريکايي است . يک جمعيت کوچک از اين مارهاي بند کفشي در ايالت اورگان شناسايي شده اند که با خوردن سمندرهاي سمي ، در جگرشان سم زيادي جمع مي کنند که باعث مي شود روباه ها و کلاغ هاي محل از خوردن آنها خوششان نيايد .

کوچک ترين مارها
 

کوچک ترين مارهاي دنيا ، مارهاي کرمي شکل خانواده لپتو تيفلوپيدها هستند که در مناطق استوايي امريکا ، آفريقا و غرب آسيا ( از جمله مناطق وسيعي از شمال و مرکز ايران ) پيدا مي شوند . همه آنها کمتر از 40 سانتيمتر طول دارند . آنها از مورچه ها و موريانه ها تغذيه مي کنند . از خانواده مارهاي غول پيکر مثل بوآها و پايتون ها ، کوچک ترين آنها « بو آي کوتول» است که فقط 30 سانتي متر طول دارد و به جاي آدم و گوزن و گراز ، به دور مارمولک فرو مي خورد !

مار خون گرم
 

امان از دست اين مارهاي پايتون ! امان از دست اين زيست شناس ها ! امان ! چرا ؟ زيست شناس ها مدت هاست که مي گويند « خزندگان » خون سرد هستند ؛ يعني دماي بدن آنها به اندازه دماي محيط است و بيشتر گرم نمي شوند . پس اين مار پايتون چگونه روي تخم هايش مي خوابد و آنها را گرم مي کند ؟ به سختي ، با نيروي اراده ، البته پاسخ دقيق تر اين است که عبارت دقيقي نيست . استثناهاي زيادي براي اين عبارت مي شناسيم : يکي شان مار پايتون است که مي تواند با انقباض پي در پي ماهيجه هاي بدنش گرما ايجاد کند و تخم هايش را براي 100 روز گرم نگه دارد . نکته بسيار جالب ديگر در مورد قلب پايتون هاست قلب خزندگان و دوزيستان سه حفره ايست ( يعني خون تيره و روشن در بطن آنها ترکيب مي شود ) . اما در پايتون ها با و جود قلب سه حفره اي ، يک ديواره ناقص ميان بطن وجود دارد که هنگام تپش بطن ، مانع از مخلوط شدن خون تيره و روشن مي شود ! به جز پايتون ها و اغلب پستانداران و پرندگان ، بسياري کوسه ها ، نيزه ماهي ها و ماهي هاي تن نيز خونگرم هستند .

مار پادار
 

البته مارها پا ندارند . ولي از اول اين طور خلق نشده بودند . نياکان مارها ، مارمولک هايي شبيه بزمجه ها بودند که البته پا هم داشتند . اما از همان ابتداي تکامل مارها ، دست ها و پاها درآنها ناپديد شد . احتمالاً به خاطر آبزي بودن يا حفار بودن مارهاي اوليه بود که آنها پاهاي خود را از دست دادند . بنابراين تعجبي نخواهد داشت اگر با سنگواره مارهاي پادار روبه رو شويم . پاکي راکيس (Pachyrhachis problematicus) يکي از همين مارها پادار با دو پاي کوچولو و استخوان هاي لگن تقريباً تحليل رفته است . اين مار حدود 95 ميليون سال پيش در درياهاي خاورميانه شنا مي کرد و يک متر طول داشت . امروزه پايتون ها و بوآها هنوز داراي استخوان هاي تحليل رفته لگن و ران هستند که البته درون بدنشان مخفي شده است . ناهاش (Najash)يک مار پادار ديگر به طول يک و نيم متر از آرژانتين بود که البته کاملاً روي خشکي زندگي مي کرد . نام اين مار از نهش عبرتي به معني مار گرفته شده که به روايت تورات نام ماري بود که آدم و حوا را گول زد و از بهشت بيرون کرد .

بزرگ ترين مار
 

بزرگ ترين مار دنيا ، پايتون مشبک آسيايي است که طولش تا 9 متر هم ثبت شده است ، اما اغلب 3 ـ 4 متر طول دارد . مار آناکوندا ( بوآي آبزي ) با هفت و نيم متر طول ، کلفت ترين و سنگين ترين مار دنياست . خوشبختانه هيچ کدام يک از اين دو مار سمي نيستند ولي بدبختانه به راحتي مي توانند به دور قفسه سينه انسان بپيچند و با فشار زيادي که به آن وارد مي کنند باعث خفگي و پاره شدن قلب بشوند . خوردن انسان ( که در موارد معدودي از اين مارها گزارش شده است ) براي آنها کاري ندارد . آنها از سر شروع به بليعدن مي کنند و بدن شکار را يک تکه به درون معده مي فرستند . بزرگ ترين ماري که تاکنون شناخته شده و البته اکنون ديگر روي زمين وجود ندارد ، تايتانوبوآ (Titanoboa)نام دارد که 60 ميليون سال پيش ( اندکي پس از انقراض دايناسورها ) در آمريکاي جنوبي زندگي مي کرد و غذاي اصلي اش را کروکوديل هاي غول پيکر تشکيل مي دادند . وزن تايتانوبوآ به 1135 کيلوگرم و قطر بدنش به يک متر مي رسيد !

مار زنده زا : مار بچه زا
 

همان طور که ديديم پايتون ها روي تخم هاي خود مي خوابند . اما اين تنها استثناي عجيب دنياي مارها نيست . مارهاي زنده زا استثناي مهم ديگر هستند . مي دانيم که خزندگان اغلب تخمگذارند و البته برخي مارمولک ها و مارها تخم هايشان را درون شکم خود نگه مي دارند و جنين ها درون بدن مادر از مواد غذايي تخم ـ به خصوص زرده تخم تغذيه مي کنند و پس از تمام شدن زرده ها ، جنين هاي کامل سر از بدن مادر بيرون مي آورند . تا اينجاي کار خيلي خبر مهمي نبود . اما داستان وقتي جالب مي شود که بدانيم خيلي از اين مارهاي زنده زا در حقيقت مثل پستانداران بچه زا هستند ، يعني جنين به جاي تکيه بر زرده ،از خون مادر غذا مي گيرد ! انواع زيادي از مارهاي بوآ و آناکوندا ، علاوه بر کيسه زرده ، داراي چيزي شبيه به اندام « جفت » در پستانداران هستند که وظيفه غذا رساني به جنين را به عهده دارد . البته اين ويژگي که پيش تر از اين تصور مي شود به پستانداران جفت دار محدود است ، در بعضي کوسه ها ديده مي شود !

مار دو سر
 

تا اين جاي کار هر چيزي که گفتيم ، پديده هايي طبيعي بوده که در برخي گونه هاي مارها ديده مي شده است. اما داشتن دو سر ، يک پديده طبيعي نيست . به عبارت ديگر نوع خاصي از مار دو سر نمي شناسيم. بلکه گاهي اوقات در برخي حيوانات ، مثل مارها ديده مي شوند و يک نوع معلوليت مادر زادي محسوب مي شود که اغلب حاصل به هم چسبيدگي جنين هاي دو قلو در آغاز دوران جنيني است در اين موارد معمولاً سر و قسمت هايي از ستون مهره ها و گاهي قلب مزدوجند اما بقيه اندام ها به طور مشترک به هر دو سر خدمت رساني مي کنند. مشخص نيست چرا اين عارضه ها در مارها شايع ترند . حدس نويسنده اين مطلب به عنوان يک زيست شناس اين است که در مارها ميزان مرگ و مير بر اثر چنين عارضه اي کمتر است و بنابرا ين برخلاف مهره داران ديگر که احتمال مرگ جنين دو سر در آنها بالاست ،مارهاي دو سر ( که دست وپا ندارند و خيلي اندامهاي دروني شان منفرد است ) اغلب نمي ميرند و ما افتخار آشنايي با تعداد بيشتري از آنها داريم .

بي دست و پا ترين مار
 

مارهاي دريايي ، گروهي از مارها هستند که کاملاً براي شنا کردن در درياها تکامل يافته اند ، زنده زا هستند و يک باله کوچک هم پشت دم آنها ظاهر شده است . زهر اين مارها بسيار کشنده است و البته خوشبختانه زياد اهل نيش زدن نيستند . اما اگر خداي نکرده در دريا مزاحم آنها بشويد و نيشتان بزنند ، بعيد است بتوانيد خودتان را به ساحل برسانيد . گوشت اين مارها در آسيا طرفداران زيادي دارد و به خاطر طبع گرم ،جذابيت هاي خاصي براي آقايان دارد . بنابراين صيادان زيادي مشغول صيد اين حيوانات بي گناه هستند . جالب اينجاست که وقتي اين مار را از آب بيرون بياوريد . ماهيچه هايش آن قدر براي خزيدن روي زمين ضعيف است که به سختي مي تواند سر خود را به سوي ديگر حرکت دهد ، يا در کف قايق صياد يا روي شن هاي ساحل بخزد و به آب باز گردد . بنابراين مي توان لقب بي دست و پاترين مار را هم به آنها بدهيم .

منبع:دانستنيها ش 21