آموزه هاي قرآني و برنامه هاي توسعه اقتصادي روستائي (1)

چکيده
 

توسعه اقتصادي و نقش بارز آن در بنا نهادن جامعه آرماني در شمار مسلمات کتاب و سنت است. جست و جو در متون اسلامي در اين زمينه نشان مي دهد که اسلام در پرداختن به مسائل و مباحث مربوط به توسعه اقتصادي و مادي از همه مذاهب و مکاتب ديگر پيشگام تر است. در ديدگاه اسلامي، توسعه اقتصادي براي جامعه، دستاورد برنامه هاي اسلام در اجراي احکام الهي و جامعه عمل پوشاندن به تعاليم آسماني است. جوامع روستايي نيز همچون ساير جوامع، نيازمند توسعه در همه ابعاد هستند تا پاي به پاي جوامع شهري پيشرفت کنند. در قرآن و روايات روستاها به لحاظ اينکه نقش مهمي در توليد مواد غذايي و تأمين مايحتاج اوليه بشر دارند بيشتر مورد توجه واقع شده اند. در اين مقاله توسعه اقتصادي روستاها از منظر قرآن و حديث مورد بررسي قرار گرفته است.

کليد واژه ها:
 

قرآن کريم، توسعه اقتصادي، روستا

مقدمه
 

توسعه که به معناي پيشرفت و ترقي است گرچه در فرهنگ قرآن مجيد با اين تعبير نيامده اما مشتقات اين واژه ذکر شده است مانند وسع، واسعه، موسع، واسع و... به کار رفته است. علاوه بر اين واژگان مشير به بحث توسعه مفاهيم و لغاتي همچون کلمه رشد، رشاد، مرشد وجود دارد که کاملاً بحث توسعه را تبيين مي نمايد.
بنابر آيات قرآن هر يک از مفاهيم"توسعه مضاف"بيان کننده بعدي از توسعه است. حال آنکه توسعه واقعي زماني تحقق مي يابد که جامعه در همه ابعاد به پيشرفت برسد قرآن کريم از مجموع اين ابعاد، با عنوان "برکات"ياد مي کند. "وَ لَو اَنَّ اَهلَ القُري امنوا و اتَقوا لَفَتَحنا عَليهِم بَرَکات من السَّماء و الارض وَ لکن کَذَّبوا فَاَخذناهُم بِما کانوا يَکسِبون "(اعراف، 96) (اگر مردمان جوامع ايمان آورده و تقواپيشه کنند برکات آسمان و زمين را به روي آنها مي گشاييم...) ناگفته نماند که برکات مفهوم عامي است که شامل همه نعمت هاي آسماني و زميني مي شود. از جمله فراواني روزي، امنيت، عدالت اجتماعي، بهداشت رواني (علامه طباطبايي، 1374 ش، 201، 8، مکارم شيرازي و ديگران 1374 ش، 275، 14، صادقي تهراني، 1365 ش، 264، 20) بر اين اساس قرآن کريم دو عالم "ايمان "و "تقوا"را در نزول برکات دخيل مي داند و توسعه فرهنگي و اقتصادي را به نوعي لازم و ملزوم يکديگر مي داند. از طرفي اقتصاد و تأمين حداقل رفاه و معيشت را لازم مي داند که نبود آن دين و ايمان را تهديد مي کند و از طرف ديگر داشتن توان اقتصادي را مشروط به داشتن فرهنگ استفاده درست مي داند و از اينکه توانگري موجب طغيان و سرکشي شود بر حذر مي دارد. در آيين اسلام فقر سزاوار نکوهش است و همه نيروهاي ويرانگري و تباه سازي در آن گرد آمده؛ هم عامل ناداني است و هم زمينه ساز بدرفتاري؛ ريشه انواع فساد و تباهي است که ناآرامي هاي روحي و جسمي در سطوح فردي و اجتماعي از آن زاييده مي شود. بدين سان فقر تهديدي جدي براي ارزشهاي جامعه ديني است که ثبات آن را از بين مي برد. در بيان مفسده هاي فقر همين بس که امام صادق (ع) مي فرمايند: "کاد الفقر ان يکون کفرا"(شيخ صدوق، 262، 1349).

1- توسعه اقتصادي در روستاها از منظر قرآن و حديث
 

10- 1) توسعه کشاورزي و باغداري
 

کشاورزي و باغداري بيشترين فعاليت در روستاهاي کشورمان محسوب مي شود. نواحي روستايي بويژه در اين زمينه نقش مهمي در اقتصاد ملي دارند. بر طبق آخرين داده ها، بخش کشاورزي حدود 20 درصد توليد ناخالص داخلي، 25 درصد صادرات غير نفتي، 25 درصد کل اشتغال، 75 تا 80 درصد نيازهاي غذايي و صنايع کشور را فراهم مي کند و به طور غيرمستقيم نيز بين 25 تا 30 درصد ارزش کالاهاي صنعتي و بين 20 تا 25 درصد ارزش بخش خدمات از طريق بخش کشاورزي ايجاد مي شود. آموزه هاي اسلامي اهميت و ارزش خاصي به کشاورزي قائل است به طوري که حتي خداوند خود را کشاورز واقعي معرفي مي کند.
- اَفَرأيتُم ما تَحرُثون * ءَ اَنتُم تَزرَعوُنَهُ اَم نَحنُ الزّارِعون "(واقعه، 63 و 64) (آيا آنچه را کشت مي کنيد ملاحظه کرده ايد آيا شما آن را زراعت مي کنيد يا ماييم که زراعت مي کنيم) حضرت امام باقر (ع) در اهميت کشاورزي به نقل از امام سجاد (ع) مي فرمايند:"خير الاعمال زرع يزرعه، فياکل منه البر و الفاجر... و ياکل منه السباع و الطير."(عباس القمي، 1416 ق، 1،549) (نيکوترين کارها کشاورزي است که نيکوکار و بدکار از آن مي خورند... و درندگان و پرندگان از آن بهره مي برند).
امام صادق (ع) نيز در اين رابطه مي فرمايد: "ازرعوا و اغرسوا و الله ما عمل الناس عملاً احل و اطيب منه "(همان) (زراعت کنيد و درخت بکاريد به خدا سوگند که مردمان هيچ کاري حلال تر و پاکيزه تر از اين ندارند) و همچنين فرمودند: "ما في اعمال شي احب الي الله تعالي من الزراعه و ما بعث الله نبيا الا زراعا، الا ادريس فانه کان خياطا"(همان) (در ميان کارها چيزي در نزد خداي متعال محبوبتر از کشاورزي نيست، خدا هيچ پيامبري را مبعوث نکرد مگر اينکه کشاورز بود. جز ادريس که خياط بود) باغداري نيز همچون زراعت در مناطق روستايي بخشي از فعاليت روستاييان را به خود اختصاص مي دهد درخت کاري و باغداري در اسلام به اندازه اي اهميت و ارزش دارد که اگر قيامت بر پا شود و فرصت کاشت نهال وجود داشته باشد بايد کاشته شود. پيامبر اکرم (ص) مي فرمايند:"ان قامت الساعه و في يد احدکم الفسيله فان استطاع ان لا تقوم الساعه حتي يغرسها فاليغرسها"(نوري طبرسي 1318 - 1321 ش، 501، 2) احاديث در اين رابطه فراوان است که همگي به ارزش و اهميت اين کار دلالت دارند چرا که محصولات کشاورزي جز نيازهاي اوليه بشر محسوب مي شود و حکومت اسلامي بايد در روند توسعه کشاورزي در روستاها برنامه ريزي کند.
متأسفانه با وجود ظرفيت هاي فراوان کشورمان در توسعه کشاورزي هنوز کشورمان به خودکفايي کامل در محصولات کشاورزي نرسيده است اين امر در روايت نکوهش شده است امام صادق (عليه السلام) به نقل از پدرش از حضرت علي (ع) مي فرمايد:"من وجد ماء و ترابا ثم افتقر فابعده الله"(محدث عاملي، 1409 ق، 24، 12) (هر کس آب و خاکي در اختيار داشته باشد و کشت و کار نکند خدا او را از رحمتش دور سازد) فقير بودن اکثر روستاييان و کشاورزان نشان مي دهد که هنوز کشاورزان از وضعيت معيشتي خوبي برخوردار نيستند و اين بر خلاف آموزه هاي ديني ماست.

10- 2 توسعه دامداري و دامپروري
 

دامداري نيز از ديگر مشاغلي است که بيشتر به صورت سنتي معمولاً در روستاها رواج دارد. اين شغل نيز در اسلام بسيار مورد تکريم قرار گرفته است. قرآن کريم اين شغل را داراي منافع کثير معرفي مي کند: "وَ اِنَّ لَکُم فِي الاَنعام نُسقيکُم مِمّا في بُطُونِها وَ لَکُم فيها مَنافِعُ کَثيرَه وَ مِنها تَاکُلُون "(مومنون، 21) (براي شما در چهارپايان مايه پند (ژرفنگري) است شما را از آنچه در شکمهاي آنهاست مي نوشانيم و براي شما در آنها سودهايي فراوان است و از آنها مي خوريد)

در آيات ديگر از برخي منافع آنها نام مي برد:
 

-"وَ الاَنعام خَلَقَها لَکُم فيها دِفءٌ وَ منافع وَ مِنها تَاکُلُون"(نحل، 5) (چهارپايان را آفريد که براي شما در آنها گرما (پوشش گرو کننده) و سودهايي است و از (گوشت و شير) آنها مي خوريد در روايات نيز دامداري ستوده شده است "النبي فيما رواه الامام صادق (عليه السلام) عن آبائه سئل رسول الله (صلي الله عليه و آله و سلم)... فاي المال بعد الزرع خير؟ قال: رجل في غنمه قد تبع بها مواضع القطر... قيل يا رسول الله! فاي المال بعد الغنم خير؟ قال: البقر تغدوا بخير و تروح بخير..."(شيخ صدوق، 1349 ش، 312- 313 و محدث عاملي، 1409 ق، 192، 13) (پيامبر اکرم (ص) به روايت امام صادق (ع) از پدرانش: از پيامبر خدا پرسيدند... پس از زراعت کدام مال خوب است؟ فرمود مال مرد گوسفند داري که آنان را به چرا مي برد...گفتند اي پيامبر خدا! پس از گوسفند کدام مال نيکو است؟ فرمود: گاو که صبح و شام برکت دارد) امام صادق(ع) نيز در اين مورد مي فرمايند: ".... و کذلک اعطي (الانسان) علم ما فيه صلاح دنياه کالزراعه... و اقتناء الاغنام و الانعام"(مجلسي، بي تا، 83، 3- 84) (به آدمي آنچه صلاح دنياي وي در آن است آموخته شده است مانند زراعت کردن... و گوسفند داري و نگهداري و (تکثير و تربيت) چارپايان)

10- 3 استفاده از روشهاي نوين در توسعه کشاورزي و دامداري
 

از منظر قرآن و روايات داشتن علم و تخصص در هر زمينه لازم است. قرآن کريم مقام دانشمندان را بسيار بالا مي داند.
- "يرفع الله الذين امنوا و اتوا العلم درجات و الله بما تعملون خبير"(مجادله، 11) (... خداوند کساني از شما را که ايمان آورده و کساني که دانشمندند بر حسب درجات بلندگرداند و خدا بدانچه مي کنيد آگاه است) قرآن کريم همچنين يپروي کردن از چيزي که دانشي در مورد آن نداريم منع مي کند و از کار همراه با ناداني نهي مي نمايد.
- "ولا تقف ما ليس لک به علم"(اسراء، 36) (و از چيزي که بدان علم نداري پيروي نکن) هم چنين سپردن کار به متخصصين توصيه مي کند چنانکه در داستان حضرت يوسف (ع)، حضرت يوسف خزانه داري را به جهت اينکه آگاهي و تخصص در اين زمينه دارد به عنوان شغل خود انتخاب مي کند.
- "قال اجعلني علي خزائن الارض اني حفيظ عليم"(يوسف، 55) (مرا به خزانه هاي اين سرزمين بگمار که نگهباني دانا هستم) روايات نيز در اين مضمون فراوان است که به چند مورد اشاره مي شود: "پيامبر اکرم (ص) فرمودند:"خير الدنيا والاخره مع العلم "(مجلسي، بي تا، 204، 1) (خير دنيا و آخرت همراه دانش است) همچنين مي فرمايند: "العلم راس الخير کله"(همو، 9، 175، 77) (دانش سرآمد همه خيرهاست) و در حديثي ديگر مي فرمايند: "من عمل علي غير علم کان ما يفسده اکثر مما يصلح "(کليني، 1413 ق، 19، 1) هر کس کاري را بدون دانش انجام دهد بيش از آنکه اصلاح کند فساد به بار مي آورد) امام صادق (ع) نيز وجود تخصص در هر کاري را لازم دانسته مي فرمايند: "کل ذي صناعه مضطر الي ثلاث خلال يحتلب بها المکسب و هو ان يکون حاذقا بعلمه..."(حراني، 1404 ق، 237) (هر صنعتگر ناگزير بايد از سه خصوصيت برخوردار باشد تا کار او رونق يابد، يکي اينکه در کار خود ماهر باشد.) ايشان سپردن کار به غير متخصص را همچون سپردن امانت به خائن مي شمارد."ما ابالي الي من ائتمنت: خائنا او مضيعا"(همان، 270) (از نظر من فرق نمي کند که کار را به خائن واگذار کنم يا به فرد ناشي و غير متخصص) با اهميتي که اسلام به دانش و مهارت داده است لازم است که کشاورزي و دامداري ما نيز که متاسفانه بيشتر به صورت سنتي و فاقد دانش و تخصص لازم است زير نظر متخصصين اين امور قرار بگيرند. و روشهاي جديد علمي و تخصصي به کمک کشاورزي و دامداري در روستاها بشتابند.

پي نوشت ها :
 

1- استاديار گروه الهيات دانشگاه اصفهان.
2- کارشناس ارشد علوم قرآن و حديث.
 

منبع: فصلنامه قرآني کوثر شماره 38