جان سختي و سخت کوشي

نيم تني ملک سليمان گرفت
چشم گشا، خلقت يزدان ببين

پاي نه و خنگ فلک زيرران
دست نه و ملک به زير نگين

"سلمان ساوجي"
"اين نيم تن محروم از يک پا و يک دست که به قول سلمان ساوجي، شاعر نامدار و معاصر وي، کشوري را به زير نگين خود کشيد و بر اسب رام نشدني فلک سوار شد، کسي جز " امير گورگاني " يا" تيمور لنگ" نبود.
درباره اش مي نگارند سرباز ساده اي بود که بعد از شکست نيروهايش در يک جنگ شديد، زخمي و خسته به خرابه اي پناه آورد و نگران و غمگين به افق آينده نگريست. موري را ديد که دانه ي گندمي را به دهان گرفته بود و آن را از سطح زمين به لانه ي خود، در بالاي ديوار مي کشاند. مورچه هر بار در نيمه ي راه فرو مي افتاد و به مقصد نمي رسيد. ولي دست از تلاش بر نمي داشت و از پاي ديوار، کار را از سر مي گرفت. وي مي گويد: دقت کردم و ديدم که مورچه نزديک به 71 بار از ديوار به زمين غلتيد. اما نااميد نشد و کار را رها نکرد تا سرانجام دانه را به لانه ي خود برد. به خود گفتم تو کمتر از اين حشره ي خرد نيستي، چرا با يک شکست، سر به گريبان فرو برده اي و چشم انداز زندگي را تيره مي بيني؟ برخاستم و تصميم گرفتم تا رسيدن به هدف اصلي ام خستگي و نااميدي را به خود راه ندهم.
اين روحيه و ويژگي اکتسابي شخصيت را به زبان انگليسي ( Hardiness) مي نامند به مفهوم جان سختي و سخت کوشي رويي. گرچه کوشش، فقط جنبه ي کرداري را برجسته مي سازد ولي از آنجا که هر رفتار آشکار، نمايانگر ابعاد نهان شناخت و عاطفه است، سخت کوشي را مي توان ويژگي مثبت شخصيت هاي سالم دانست. روان شناسي مثبت گرا نيز در بحث از صفات و تعبيرات مثبت اين سازه ي شخصيت توجه جدي دارد.

دست از طلب ندارم تا کام من بر آيد
يا جان رسد به جانان يا جان ز تن بر آيد

بي شک شما نيز با افرادي برخورد کرده ايد که با کوچکترين مشکلي در زندگي (ولو ناچيز) قافيه را مي بازند و به سادگي و فوراً تسليم مي شوند و از پا مي افتند. چه بسا نوجوانان و جوانان (اعم از دختر و پسر) را مي شناسم که جزيي ترين فشار و ناملايمتي را در زندگي نمي تابند و در معنا آستانه ي تحمل شان اندک و در حد صفر است. برعکس، احتمالاً اشخاصي را هم سراغ داريم که در برابر کوهي از دشواري ها و طي سخت ترين شرايط نه تنها خم به ابرو نمي آورند، با سخت رويي به نبرد با مشکلات مي پردازند و از پس شرايط دشوار بر نمي آيند که از اين اوضاع و احوال نيز استقبال مي کنند زيرا دشواري را در صحنه ها و موقعيتهايي جهت رشد و بالندگي شان مي پندارند. در عرصه روان شناسي وقتي که پيرامون عوامل موثر بر سلامت در شرايط پرتنش سخن به ميان مي آيد، بدين موضوع پرداخته مي شود. در زمره ي عوامل مهم در اين زمينه، ويژگي شخصيتي موسوم به جان سختي يا سخت سري مي توان برشمرد. اهميت موضوع بدان پايه است که اين موضوع يکي از شاخص هاي سلامت روان شناختي معرفي شده است.
خانم دکتر سوزان کوباسا پژوهش فراگير و علمي سختکوشي در روان شناسي را به انجام رسانده است. او مشتاق مطالعه ي اين مساله بود که از چه رو عده اي به رغم اينکه در معرض فشارهاي رواني واقع مي شوند، در کمال صحت و تندرستي مي مانند و سايرين نه. برآيندهاي پژوهش هاي وي نمايانگرند که عامل مهم در اين مورد خصوصيت، شخصيتي است که از سه جز تشکيل شده است و چون اين اجزاي سه گانه در زبان انگليسي با حروف C آغاز مي گردند، مي شود آن ها را C3کوباسا ناميد. حرف C، کوته نوشت سه واژه ي Commitment(تعهد)، Challenge (چالش و مبارزه جويي) و Control (مهار) است.
پژوهنده ياد شده خصوصيت مزبور را جان سختي ناميد و آن را چنين تعريف کرد: جان سختي عبارت است از کاربرد توانايي هاي خويش به منظور ارزيابي و سبک و سنگين کردن شرايط و فشارها و تعبير و تفسير اين شرايط و پاسخ دادن بدان ها.
پس سرسختي، عنصري داخلي است که برخي از افراد آن را دارا مي باشند و اين به آن ها ياري مي کند تا در رويارويي با سختي ها و شدايد يا از راه پا پس نکشيدن در برابر دشواري، دچار بيم و نوميدي نشوند. اين عامل انگيزشي سبب مي گردد تا در اوضاع تنش زا آدم ها راحت تر بتوانند به چاره جويي مشکلات بپردازند و بدانان در سازگاري با ناهمواري ها کمک شايان توجهي مي کند.
بر پايه ي پيامدهاي يک بررسي، آناني که از چنين ويژگي شخصيتي برخوردارند، در قياس با افرادي که فاقد آنند (در شرايطي همسان) ديرتر بيمار مي شوند. همچنين در پژوهشي ديگر، امدادگراني که داراي اين صفت شخصيتي بودند، در مواجه به صحنه هاي دلخراشي که در عمليات و امداد و نجات با آن درگيرند، کمتر به ناراحتي، پريشاني و آسيب هاي رواني متعاقب آن گرفتار مي گردند، در بررسي ديگر، گروهي از پژوهشگران مشاهده کردند که سخت رويي باعث مي شود تا زنان، محيط را کمتر خصومت بار بدانند و در شرايط سخت، راحت تر زندگي کنند. در واقع زنان پرطاقت، فشارها و تنش هاي اجتماعي و محيطي را کمتر از حد سخت و دشوار در نظر مي گرفتند.
همان گونه که يادآوري کرديم، سخت کوشي داراي سه عنصر يا سه جز است که توصيف هر کدام به شرح زير است:
تعهد: عبارت است از تصور و ادراک فرد از داشتن معنا و مقصدي در جنبه هاي مختلف زندگي خود، ديگران و کار، اين بخش غايت و هدف زندگي را نشان مي دهد.
چالش و مبارزه جويي: شور و شوق فرد است براي زندگي که موجب مي شود تا او تغييرات و شرايط را مهيج و جالب بداند و آن ها را نه تهديد بلکه فرصت هايي براي بالندگي فردي و اجتماعي به حساب آورد.
مهار: توانايي و استقلال فرد در تاثيرگذاري بر شرايط و در اختيار گرفتن آن هاست.
منابع سخت جاني:
روان شناسان، منابع سخت سري را در چهار موضوع جست وجو مي کنند:
1- اقدامات بهداشتي
2- توانمندي سرشتي
3- گرايش هاي شخصيتي
4- ويژگي هاي موقعيتي
از ديدگاه روان شناسي فقط مورد اول و سوم در اختيار و مهار مستقيم ماست.
اين در شرايطي است که در ارتباط با اقدامات بهداشتي براي مهار فشارهاي رواني، سخن زياد گفته شده است. بنابراين به نظر مي آيد بهتر است تمرکز را به ويژگي هاي شخصيتي افراد سخت کوش قرار دهيم.
$ سخنان بزرگان درباره ي جان سختي
شادروان استاد دکتر ناتل خانلري مي گويد: آنکه مي خواهد زنده بماند، بايد با دشواري درآويزد.
دشواري براي زندگي مايه ي نوميدي نيست. نوميد: مردگانند.
ناپلئون بناپارت بر اين باور است که بين پيروزي و شکست، يک قدم بيش تر فاصله نيست و مردم از ترس شکست، شکست مي خورند.
به قول مونتسکيو: مردم همه از آدم بدبخت مي گريزند ولي من از يأس و نااميدي که منشأ تمام بدبختي هاست فرار مي کنم.
حافظ سروده است:

روزي اگر غمي رسدت تنگدل مباش
رو شکر کن مبادا که از بد، بدتر شود

اي دل صبور باش و غم مخور که عاقبت
اين شام، صبح گردد و اين شب، سحر شود

صبر و ظفر هر دو دوستان قديم اند
بر اثر صبر، نوبت ظفر آيد

نه هر درخت تحمل کند جفاي خزان
غلام همت سروم که اين قدم دارد

نظامي چه خوش گفته است:

آنچه بر من کارهاي سخت مي دارد مدام
بي ثباتي هاي صبر سست بنياد من است

فردوسي:

چو دانا نمايد به کاري درنگ
به پيروزي آرد جهاني به چنگ

همه کارها در فرو بستگي
گشايد وليکن به آهستگي

صائب تبريزي:

زير شمشير حوادث، مژه بر هم نزنيم
به رخ سيل گشاده ست در خانه ي ما

نگارنده ترجيح مي دهد مقاله ي حاضر را با واگويي سرگذشت (اريک واي هن مه ير) کوهنورد روشندل و فاتح کوه اورست به قلم جهانگير چراتي مندرج در ضميمه، (نسل) روزنامه ي جام جم به تاريخ 8 بهمن 1387 پايان بخشد. باشد که نمونه ي عيني و به اثبات رسيده ي سخت کوشي انسان بي باکي را، در عين توان جويي، بدست دهد:
1- براتي سده، فريد: " سخت کوشي" ماه نامه ي سپيده ي دانايي شماره ي 10 اسفند ماه 86
2- " نياز هميشه ي ما" همان منبع
منبع: نشريه بهداشت روان شماره 31