محافظت از گرده افشان ها

در اوايل دهه 1960، يک شرکت چند مليتي توليد مواد غذايي، کشتزارهاي وسيعي از نخل روغني آفريقايي در مالزي ايجاد کرد، به اين اميد که از تقاضاي رو به افزايش بازار براي اين روغن استفاده کند.رشد درختان خيلي خوب بود، اما مشکلي جدي بروز کرد. ميوه ي اين درختان بسيار کوچک بود.زيرا گرده ي گل هاي نر به گل هاي ماده نمي رسيد.در حالي که مديريت اين کشتزارها ناچار به استفاده از روش نيروبر و پرهزينه ي گرده افشاني با دست شد؛ محققان دريافتند که گل هاي نر گياه نخل روغن بومي کامرون ميزبان سوسکچه اي با نام علمي Kamerunicus Elaeidobius است که روي گرده گل ها تغذيه مي کند. موقعي که گل هاي ماده آماده لقاح مي شوند، بويي آزاد مي کنند که سوسک کوچک را جذب مي کند.پس از بررسي و قرنطينه دقيق، اين سوسکچه را در سال 1981 به کشتزارهاي نخل مالزي بردند.نتيجه:هزينه گرده افشاني تقريباً به صفر رسيد و توليد ميوه ظرف پنج سال از 13 ميليون تن به 23 ميليون تن رسيد.

خدمت رايگان
 

اين سوسکچه تنها يکي از 100 هزار گونه حشرات، پرندگان و پستانداراني است که واسطه ي توليد مثل جنسي اکثر گياهان گلدار جهان(شامل بيش از دو سوم گياهان خوراکي)از راه گرده افشاني هستند.تاهمين اواخر، اکثر کشاورزان، گرده افشاني را يکي از بي شمار خدمات مجاني طبيعت مي دانستند و اين انگاره را چنان مسلم مي انگاشتند که به ندرت آن را يک نهاده کشاورزي يا حتي موضوعي در رشته هاي علمي کشاورزي مي ديدند.
البته اين وضع در حال تغيير است.امروزه، شواهد زيادي حکايت از کاهش جمعيت گرده افشان ها در سراسر جهان دارند.در اروپا و آمريکاي شمالي، تعداد دسته هاي زنبور عسل کاهش يافته است و اکثردسته هاي زنبور وحشي نابود شده اند.بسياري از پروانه هاي اروپايي به سبب تغيير کاربري اراضي و فشرده سازي توليد کشاورزي، در معرض تهديد هستند.از ميان پستانداران و پرندگان گرده افشان جهان، دست کم 45 گونه خفاش، 36 گونه پستاندار غيرپرنده، 26 گونه مرغ مگس، 7 گونه مرغ عسل خوار و 70 گونه از گنجشک سانان در معرض تهديد نابودي انقراض قرار دارند.
در پاسخ به نگراني برخي دانشمندان از بروز يک «بحران در گرده افشاني»، عهدنامه تنوع زيستي سازمان ملل در سال 2002 منعقد شد که ابتکاري بين المللي براي حفاظت و استفاده پايدار از گرده افشانان در قالب برنامه کاري آن در زمينه تنوع زيستي در کشاورزي محسوب مي شود.سازمان فائو که از همراهان اين اقدام است؛ طرحي با هدف کم کردن فاصله بسيار زياد اطلاعات و دانش در زمينه خدمات گرده افشاني ارائه کرد تا راهگشاي عمليات کشاورزي مناسب براي حفاظت از گرده افشانان در گسترده اي وسيع از نظام هاي زراعي و بوم سازه ها باشد.

پرندگان و زنبورها
 

گياهان گلداري که به گرده افشاني متکي هستند؛ گرده هاي ريز و خاک مانندي(که حامل DNA ي نر هستند)روي سطح بيروني بساک خود رها مي کنند.سپس اين گرده روي بدن جانوراني که در پي شهد گل هستند باقي مي ماند.با اين طرف و آن طرف رفتن جانور، گرده به بخش ماده گل(يا گل ديگر)انتقال مي يابد و از راه مادگي به تخمدان نفوذ مي کند و در آن يک تخم نابالغ را بارور مي سازد.بسياري از گل ها براي جذب گرده افشانان از بو يا حتي نشانه هايي که راهنماي اين موجودات است؛ استفاده مي کنند.
يکي از متخصصان تنوع زيستي محصولات زراعي اظهار مي دارد که(به استثناي مورد مهم سوسکچه نخل در کامرون)گرده افشانان در جهان هم چنان ناشناخته مانده اند.چون حشرات جثه اي کوچک دارند و جلب نظر نمي کنند يا چون سيستم چنان خوب عمل مي کند که دخالت چنداني در کار آفات لازم نمي آيد؛ سطح آگاهي عمومي يا حتي آگاهي تخصصي ميان کشاورزان و کارشناسان کشاورزي بسيار پايين است.واقعيت اين است که خدمات اکوسيستم و از جمله فعاليت گرده افشانان براي توليد مواد غذايي بسيار حياتي است و سهم به سزايي در پايداري معيشت و اشتغال بسياري از کشاورزان در سراسر جهان دارد.

زنبورهاي وحشي
 

با اين که همه ي گياهان گلدار(مثل غلات که گرده افشاني آن ها به کمک باد انجام مي شود)براي گرده افشاني به جانوران متکي نيستند؛ اما بيش تر باغ هاي جهان، محصولات باغي و علوفه اي فقط در صورتي که جانوران، گرده را از بساک گل نر به کلاله گل ماده در همان گل يا گل ديگر انتقال دهند؛ بذر و ميوه توليد مي کنند.

يک زنبور در حال فعاليت
 

طبق برآورد سازمان فائو، از اندکي بيش از 100 گونه زراعي که 90 درصد مواد غذايي 146 کشور جهان را تامين مي نمايند؛ 71 گونه به کمک زنبور(و بيش تر زنبورهاي وحشي)گرده افشاني مي شوند.چندين گونه ديگر نيز به کمک تريپس، نوعي زنبور عسل، انواع مگس، سوسک، شب پره و حشرات ديگر گرده افشاني انجام مي دهند.طبق برآوردي ديگر، دست کم 20 جنس از جانوران (غير از زنبور)در گرده افشاني مهم ترين گياهان زراعي جهان نقش دارند.
گرده افشاني ضعيف باعث کندي رشد و تکامل ميوه مي شود.در هندوانه پرواز گرده افشانان و نشستن مکرر آن ها روي گل هاي اين گياه، سبب تيره شدن رنگ و با کيفيت تر شدن طعم ميوه ي آن مي گردد.هم چنين تلاقي از راه دور گرده ها از طريق زنبورهايي که مسافت طولاني را مي پيمايند؛ تاثير قابل ملاحظه اي بر کيفيت قهوه دارد.گل داوودي نيز پس از اين که حشرات به سراغ سر گل هاي آن آمدند؛ ماده حشره کش قوي تري توليد مي کند.
قرار گرفتن گياهان زراعي در معرض گرده افشاني احتمالاً راهي براي حفظ تنوع ژني آن هاست.تحقيقات بر روي کدو قلياني در کنيا نشان داد که اجتماع متنوع گرده افشان ها به حفظ آشکار بسيار متنوع و شگفت انگيز اين گياه کمک مي کنند.همچنين در مکزيک دانشمندان اميدوارند با استفاده از دو گونه ي در حال انقراض خفاش که در گرده افشاني انواع وحشي گياه آگاو نقش دارند؛ مقاومت اين گياه به بيماري را افزايش دهند.
با اين که گرده افشاني عامل توليد سبزيجات برگي و محصولات ريشه اي نيست؛ اما براي توليد بذر در آن ها بسيار مهم است. طبق برآوردها، افزايش بازدهي توليد بذر به سبب گرده افشاني از 100 درصد در تربچه و کلم تا بيش از 350 درصد در پياز متغير است.

ارزش اقتصادي
 

به دشواري مي تواند ارزش ميزان وابستگي توليد مواد غذايي مصرفي انسان به خدمت گرده افشاني جانوران را با عدد و رقم بيان کرد.البته در يک برآورد ارزش اقتصادي گرده افشاني در کشاورزي جهان طي يک سال از 200 ميليارد دلار ذکر کرده اند.
پژوهش هاي اخير در اکوسيستم هاي توليد قهوه در کاستاريکا نشان داده که گرده افشاني زنبورهاي وحشي ساکن اراضي جنگلي مجاور باعث افزايش 20 درصدي عملکرد گرديده است.

فعاليت در آمريکاي شمالي
 

بيش از 90 سازمان در آمريکاي شمالي براي حفاظت از گرده افشانان فعاليت مي کنند.کانون توجه آنان به وضع اسفناک گرده افشان ها است.اين سازمان ها تلاش مي کنند تا اقدامات موثري در افزايش جمعيت و سلامت اين موجودات ظرف پنج سال انجام دهند. سازمان حفاظت از محيط زيست آمريکا فهرستي از آفت کش هايي که بر گونه هاي گرده افشان تاثير مي گذارند و راهنمايي براي کاربرد درست آن ها ارائه نموده است.
تاثيرات اختلال در گرده افشاني بر توليد مثل گياهان تا حد زيادي نامکشوف باقي مانده است.اما به نظر يکي از کارشناسان، افزايش شواهد کم شدن تعداد گرده افشانان(حتي در شرايط طبيعي)اين نکته را به ذهن متبادر مي سازد که نقصان گرده در مناطقي که انسان در آن ها بسيار دخالت کرده(مثل چشم انداز مزارع و جنگل هاي قطعه قطعه شده)احتمالاً در کنار آب و هوا، حاصلخيزي يا بيماري از عوامل مهم محدود کننده ي توليد مثل است.
مباني دانش لازم براي حفاظت از گرده افشان ها ناقص است.دانشمندان، اطلاعاتي در زمينه نيازهاي گرده افشاني گياهان، گرده افشانان مهم و روندهاي جمعيتي آنان ندارند.گرده افشانان نيازهاي خاص خود را به منابع(براي آشيانه سازي، تغذيه و توليد مثل) دارند.آن ها به زيستگاه ها و گياهان خاصي احتياج دارند.بنابراين، کاربرد روش هاي مديريت بهره برداري از زمين که پذيراي گرده افشانان باشند؛ مي تواند به تضمين بقاياي آنان کمک نمايد.اما واقعاً هيچ مبناي دانشي درباره نيازهاي خاص گرده افشانان به ويژه در کشورهاي در حال توسعه وجود ندارد.
اکنون طرحي در حال آماده سازي است که در پي کاستن اين شکاف اطلاعاتي از طريق فعاليت در هفت کشور در حال توسعه در سراسر جهان است.هدف اصلي اين طرح، شناسايي، آزمايش و به اثبات رساندن مطلوبيت استفاده از گرده افشانان از طريق يک رويکرد اکوسيستمي است.مثلاً کشاورزان را مي توان تشويق نمود که از باريکه هايي که زيستگاه هاي طبيعي را به هم متصل مي سازند يا مناطق کشت نشده ي درون يا اطراف مناطق زير کشت محافظت نمايند.همچنين اين طرح بر اهميت پيوندهاي بين حفظ کارکردهاي اکوسيستم، سيستم هاي توليد پايدار و کاهش فقر تاکيد خاصي مي نمايد.آن چه همه دانشمندان اميد دارند؛ تهيه يک سري ابزارها، روش ها، راهبردها و ارائه عمليات مطلوب تر مديريتي است که در تلاش براي حفظ گرده افشانان سراسر جهان کاربرد پيدا کنند.اين همه در تحقق يک هدف بزرگ تر سهم خواهند داشت؛ بهبود امنيت غذايي، تغذيه و معيشت جوامع روستايي.
منبع: نشريه اطلاعات علمي -شماره 359