تغذيه ويژه پدربزرگ ها و مادربزرگ ها (3)

در قسمت قبل مجله، بحثمان در ارتباط با تأثير مصرف پروتئين ها، چربي ها و كربوهيدرات ها (مواد قندي- نشاسته اي) در تغذيه سالمندان بود. در اين مقاله كمبودهاي ويتاميني و املاح شايع در بين سالمندان و عوارض ناشي از اين كمبودها مورد بررسي قرار خواهند گرفت.
كمبودهاي تغذيه اي كه احتمال بروز آنها در سالمندان در حد وسيع تري وجود دارند:
ويتامين هاي C و A و بعضي از ويتامين هاي گروه B، ويتامين D، املاحي از قبيل كلسيم، فسفر، آهن و روي.

ويتامين ها:
 

سالمندان به طور معمول در حد وسيعي در معرض كمبودهاي ويتاميني قرار مي گيرند. عواملي كه موجب كمبود ويتامين ها در سالمندان مي شوند، عبارتند از: كم خوري، انتخاب غلط غذايي، كمبود مصرف مواد حاوي فيبر غذايي، عدم يا كمبود مصرف انواع گوشت به علت ترس از افزايش فشار خون يا چربي هاي خون، عدم مصرف تخم مرغ به دلايل فوق الذكر، استرس و فشارهاي رواني كه موجب افزايش نياز به ويتامين ها مي شود. عواملي از قبيل زندگي در اتاق هاي دربسته و قرار نگرفتن در معرض نور خورشيد، اختلال در هضم و جذب و متابوليسم موادغذايي به علت عوارض گوارشي ناشي از سالمندي، مصرف برخي داروها و تأثير آنها بر موادغذايي و ايجاد اختلال در كاربرد موادمغذي در بدن، عدم يا كمبود مصرف سبزي هاي تازه، سالاد و ميوه هاي تازه كه غني از ويتامين مي باشند به علت ترس از نفخ و ناراحتي هاي گوارشي و نيز به دليل اشكالات دنداني كه در جويدن اين مواد اختلال ايجاد مي كند،‌ بي حوصلگي، افسردگي، نداشتن انگيزه و يا عدم توانايي جسمي جهت خريد، آماده سازي، شستشو و ضدعفوني كردن سبزيجات و مواد گياهي تازه و در نتيجه عدم تنوع در برنامه غذايي روزانه، دست به دست هم داده و سالمندان را از استفاده از برنامه غذايي صحيح، مناسب و متنوع محروم مي نمايد كه يكي از مهم ترين پيامدهاي آن، كمبودهاي ويتاميني و اختلالات ناگوار و وخيم ناشي از آن است كه سلامت سالمندان را در معرض خطر قرار مي دهد.

ويتامين A:
 

اين ويتامين كه عمدتاً در سلامت مخاط ها و حفظ مقاومت بدن در برابر بيماري ها، سلامت پوست و بينايي مؤثر است، براي افراد سالمند اهميت ويژه اي دارد و لازم است حتماً به ميزان كافي در برنامه غذاي سالمندان گنجانده شود.
ويتامين A در منابع حيواني مانند جگر، كره و زرده تخم مرغ وجود دارد. منبع گياهي اين ويتامين كه كاروتنوئيد ناميده مي شود، در سبزيجات داراي برگ سبز و ساير سبزي ها مانند هويج، گوجه فرنگي و ميوه هايي مانند زردآلو، طالبي، خرمالو، هلو و آلو موجود است.
سالمندان به علت ترس از افزايش فشارخون و چربي هاي خون، تمايلي به مصرف منابع حيواني اين ويتامين ندارند. منابع گياهي آن را هم معمولاً به علت مشكلات دنداني و اختلالات گوارشي مصرف نمي كنند.
لازم است براي پيشگيري از كمبود اين ويتامين، منابع گياهي آن به طور روزانه در برنامه غذايي آنان مصرف شود.

ويتامين هاي گروه B:
 

براي دريافت مقدار كافي از اين گروه ويتامين لازم است در ابتدا منابع غذايي آنها را بشناسيم. انواع گوشت شامل گوشت قرمز، جگر، دل، قلوه و گوشت سفيد مانند ماهي و مرغ از منابع غني اين ويتامين ها محسوب مي شوند. همچنين شير، لبنيات و تخم مرغ و نيز غلات با سبوس، جوانه گندم، حبوبات و مغز دانه ها نيز جزء منابع خوب ويتامين هاي گروه B هستند.
از آنجاييكه سالمندان به علت افزايش چربي هاي نامطلوب خون و فشارخون بالا نمي توانند از گوشت قرمز و امعاء و احشاء استفاده نمايند، لذا مصرف ماهي كه حاوي ويتامين هاي گروه B و ساير موادمغذي مفيد براي همه افراد به خصوص سالمندان مي باشد براي آنان توصيه مي شود. از بهترين مواد خوراكي كه مي تواند علاوه بر تأمين ويتامين هاي گروه B در تأمين سلامت آنان نقش مهمي داشته باشد، جوانه ها به خصوص جوانه گندم و غلات با سبوس است. اين دسته از موادغذايي به علت داشتن فيبر بالا مي توانند از بروز يبوست در آنان پيشگيري كرده و ضمناً در سلامت آنان مؤثر باشند.
همچنين سالمندان مي توانند مصرف حبوبات و مغزدانه هاي بدون نمك را نيز در صورت عدم تحمل، به تدريج و در ابتدا به مقدار كم وارد برنامه غذايي خود بنمايند و تدريجاً مقدار آنها را افزايش دهند.

ويتامين C:
 

اين ويتامين نيز مانند ويتامين A در افزايش قدرت ايمني و حفظ مقاومت در برابر بيماري ها مؤثر است. ضمناً ويتامين C در سلامت سيستم عصبي و آرامش اعصاب، سلامت و طراوت پوست، سلامت و استحكام استخوان ها و دندان ها تأثير مهم دارد.
اين ويتامين عمدتاً در منابع گياهي موجود است و موادغذايي حيواني فاقد اين ويتامين هستند و يا حاوي مقادير بسيار كمي از آن مي باشند.
سبزي هاي داراي برگ سبز و ساير سبزي ها مانند گوجه فرنگي، فلفل دلمه اي، فلفل فرنگي و ميوه هايي از قبيل مركبات، توت فرنگي و كيوي از منابع غني اين ويتامين محسوب مي شوند. لازم به ذكر است كه مواد گياهي معمولاً مصرف كمي در بين سالمندان دارند، زيرا اين مواد نياز به جويدن زياد دارند و ضمناً به علت دارا بودن فيبر بالا، ممكن است موجب بروز نفخ و سنگيني در دستگاه گوارش بشوند، لذا افراد مسن به علت مشكلات خاص اين دوران، اكثراً از مصرف مواد گياهي كه منابع غني اين ويتامين مي باشند امتناع مي ورزند. همچنين ميوه هاي حاوي ويتامين C كه اكثراً داراي طعم ترش مي باشند، ممكن است باعث ترش كردن در آنها بشوند، به اضافه آنكه سالمندان به طور معمول رغبت بيشتري به مصرف مواد شيرين دارند.
براي دريافت ويتامين C كافي لازم است مواد حاوي اين ويتامين را ابتدا به صورت پخته (با پيروي از روش هاي صحيح طبخ) مصرف كنند و سپس گياهان خام را به تدريج و در ابتدا به مقدار كم وارد برنامه غذايي خود بنمايند و تدريجاً تكرار آن را افزايش دهند. براي پيشگيري از ترش كردن، مصرف آب كافي در فواصل بين غذاهاي اصلي مي تواند به رفع اين مشكل كمك زيادي بنمايد.

ويتامين D:
 

اين ويتامين كه از طريق تابش اشعه مستقيم نورخورشيد به پوست، در بدن توليد مي شود، لازم است براي پيشگيري از پوكي استخوان حتماً ‌به مقدار كافي به بدن افراد مسن برسد. در صورت عدم دسترسي به نور مستقيم خورشيد لازم است از منابع دارويي (قرص يا آمپول) تحت نظر پزشك و با توجه به ميزان و پيشرفت پوكي استخوان استفاده شود.

كلسيم و فسفر:
 

بهترين منابع كلسيم و فسفر، لبنيات هستند. برخي از سالمندان نسبت به مصرف شير، عدم تحمل از خود نشان مي دهند، اين افراد مي توانند ساير منابع لبنيات (يعني ماست، پنير، كشك و دوغ) را جانشين شير بنمايند. البته براي حفظ سلامت و پيشگيري از افزايش چربي هاي نامطلوب خون و عوارض قلبي - عروقي بايد از انواع لبنيات كم چرب استفاده شود. ضمناً پنير چون حاوي نمك زيادي مي باشد، لازم است با قرار دادن آن به مدت چندين ساعت در آب ساده و تعويض مكرر آب، نمك آن كاهش داده شود، زيرا مصرف نمك زياد به خصوص در افراد مسن موجب افزايش فشارخون و اختلالات قلبي - عروقي مي شود و نيز به پيشرفت پوكي استخوان كمك مي كند.
براي درمان عدم تحمل نسبت به لاكتوز شير بهتر است در ابتدا به مقدار خيلي كم از آن مصرف شود و به طور تدريجي، به مقدار آن افزوده گردد، بدين ترتيب عارضه عدم تحمل درمان خواهد شد.

آهن:
 

اين ماده معدني تأثير بسيار مهمي در سلامت انسان به عهده دارد و كمبود آن مي تواند لطمات جدي و مهمي بر سلامت شخص وارد سازد. سالمندان احتمال زيادي در ابتلا به كم خوني فقر آهن دارند. نگاهي بر منابع غذايي آهن، دليل شيوع بالاي اين نوع كم خوني را در افراد مسن نشان مي دهد. مهم ترين منابع آهن شامل جگر، گوشت قرمز، ماهي و مرغ است. منابع گياهي آهن كه عبارتند از: سبزيجات، حبوبات و مغزدانه ها، جذب خوبي در دستگاه گوارش ندارند و قسمت اعظم آهن موجود در اين منابع، بدون استفاده از دستگاه گوارش دفع مي شود.
سالمندان به علت ترس از اختلالات قلبي- عروقي، فشارخون بالا و افزايش چربي هاي خون از مصرف جگر و گوشت امتناع مي ورزند. بسياري از اين افراد، هم تمايلي به مصرف ماهي و محصولات دريايي ندارند. منابع گياهي آهن نيز به علت مشكلات گوارشي و دنداني ناشي از سن، مورد قبول و مطلوب سالمندان نيستند. از طرف ديگر اين گروه سني به طور معمول در معرض اختلالات گوارشي قرار دارند و قادر به جذب مناسب مواد مغذي، عمدتاً آهن نمي باشند. به اين ترتيب كاملاً طبيعي است كه سالمندان مبتلا به عوارض ناشي از كمبود آهن بشوند.

روي:
 

روي ماده معدني ديگري است كه در حفظ مقاومت بدن در برابر عفونت ها و بيماري ها، همچنين سلامت پوست، مو و ناخن تأثير زيادي دارد.
پروتئين هاي حيواني مانند انواع گوشت، لبنيات و تخم مرغ، منابع درجه يك روي مي باشند. منابع درجه دو روي نيز شامل پروتئين هاي گياهي از قبيل حبوبات، غلات و مغزدانه ها است.
سالمندان به دلايلي كه گفته شد از منابع روي نيز مانند آهن نمي توانند به خوبي و به طور كامل استفاده نمايند.

آب:
 

كمبود مصرف آب نيز از عواملي است كه سلامت سالمندان را دچار اختلال مي نمايد. دو عارضه مهمي كه به علت كمبود مصرف آب در اين گروه رخ مي دهد، كاهش كارآيي، احساس ضعف و سستي و خستگي و نيز بروز يبوست در آنان است كه عوارضي ناراحت كننده و مزاحم مي باشند.
با توجه به نكات فوق درمي يابيم كه سالمندان ممكن است در معرض اختلالات و بيماري هاي مختلفي قرار گيرند. در شماره آينده به ادامه مطلب مي پردازيم.
منبع: نشريه دنياي تغذيه، شماره 108