چلچراغ دشت

سوسن چلچراغ، گل خاص و کميابي که ايران مهمترين زيستگاهش در جهان است.

سوسوي سوسن ها
 

بررسي گونه گياهي شگفت انگيزي که شب ها نورافشاني مي کند
خانواده بزرگ اين گل ها اما عضوي دارد که نامش را به ندرت مي توان در متون کهن ايران يافت، مگر چندتايي که از آن به عنوان سوسن سپيد ياد کرده اند. اين را در متن پهلوي «خسرو قبادان وريدک» مي توان ديد که بوي گل سوسن سپيد را «بوي دوستي» توصيف کرده. سوسن چلچراغ را که آن را سوسن سپيد هم خوانده اند، چشم و چراغ زيبايي هاي طبيعت گيلان است. اين گل گونه نادري است از تيره سوسن ها (Liliaceae) که جداي منطقه اي در قفقاز آذربايجان، خانه اي جز ايران ندارد. اين گل زيبا و کمياب هر سال بهار، طبيعت را به زيور گل هايش مي آرايد و فقط مدت کوتاهي در سال زندگي مي کند. همين ها هم باعث شده تا اين گل منحصر به فرد در فهرست ميراث ملي ايران به ثبت برسد.
سوسن چلچراغ نخستين گياهي است که به عنوان ميراث ملي در ايران به ثبت رسيده. گلي که نخستين بار در سال 1354 خورشيدي توسط «لدر بوري» گياه شناس فرانسوي شناخته شد و بعد نامش در موزه تاريخ طبيعي ايران در فرانسه به صورت «Lilium Ledebourii» به ثبت رسيد. از آن پس بود که روستاي «داماش» در ايران که زيستگاه اين گياه است کانون توجه ملي و جهاني شد و هر ساله بسياري از علاقه مندان ، متخصصان گياه شناسان از سراسر دنيا براي ديدن اين گل به ايران سفر مي کنند. اين گل به خاطر متعلق بودن به دوران چهارم زمين شناسي از لحاظ ژنتيکي بسيار مورد توجه بوده و يکي از کمياب ترين گونه هاي سوسنيان است. اينکه يک گل يا گياه ، توجه جهاني اين چنين به خود معطوف کند، اتفاق نادري است؛ يا بايد اثر درماني اعجاب آوري براي انسان داشته باشد يا در عين زيبايي مسحور کننده اش کمياب هم باشد؛ اتفاقي که براي سوسن چلچراغ ايران افتاده. سوسن چلچراغ اگر به خاطر رويشگاه هاي محدود و ثبت جهاني اش به نام «گل ملي ايران» معروف نباشد، دست کم به خاطر در معرض انقراض بودنش حسابي بر سر زبان گياه شناسان جهاني است.
پس از معرفي اين گل به دولت وقت ايران، در همان سال هاي کشف آن از سوي شوراي عالي محيط زيست در زمره آثار زيست محيطي ملي کشور به ثبت رسيد و طي اين سالها رويشگاه سوسن چلچراغ در روستاي داماش که چهار هکتار مساحت دارد، تحت حفاظت قرار گرفته. براي همين هم سازمان حفاظت محيط زيست اطراف اين زمين را حصار کشي کرده و از آنجا که اين منطقه جزء مناطق چهارگانه حفاظتي اين سازمان است هرگونه بهره برداري از آن تنها با مجوز رسمي بازرسي سازمان محيط زيست کشور ممکن خواهد بود. از آنجا که اين گونه در اسارت قابل تکثير نيست، بيم از بين رفتن آن بيش از پيش بيشتر مي شد که خوشبختانه به تازگي دکتر «محمد نقي پاداشت دهکايي» موفق شده تا در ايستگاه تحقيقات گل و گياهان زينتي لاهيجان وابسته به مرکز تحقيقات کشاورزي و منابع طبيعي گيلان براي اولين بار در جهان ازدياد آن را در اسارت به ثمر برساند.

چلچراغ کمياب
 

جز چند جاي معدود ــ آن هم در مساحت هاي نه چندان وسيع ــ چلچراغ گل هاي ايران را نمي توان جست. «اين گل در ايران در منطقه داماش «کلچوله»، «درفک» ، رودبار و کلاردشت وجود دارد و همچنين طي تحقيقاتي که ما در ايستگاه تحقيقات گل و گياهان زينتي لاهيجان انجام داده ايم موفق شديم منطقه جديدي را از انتهاي حوزه گيلان و ابتداي حوزه اردبيل که آب و هوا و پوشش گياهي اش شبيه داماش و کلاردشت است، در سال 1381 در خانقاه اردبيل گزارش کنيم. در اسالم استان گيلان هم وجود اين گل از طرف اين ايستگاه تحقيقاتي تأييد شده اما هنوز گزارش نشده است. گزارش اين گل در کلاردشت نيز توسط دکتر قهرمان انجام پذيرفته است.» اين را محمد نقي پاداشت دراره پراکنش سوسن چلچراغ در ايران به «سرزمين من» مي گويد ؛ کسي که از سال 1377 در قالب يک پروژه تحقيقاتي روي گياهان بومي ايران کار کرده و از سال 1379 در قالب يک رساله دکترايش روي سوسن چلچراغ مطالعه و تحقيق کرده است. پاداشت مي گويد به غير از ايران ، تنها منطقه قفقاز در لنکران جمهوري آذربايجان را در تمام دنيا خانه سوسن چلچراغ دانسته اند. کميابي سوسن چلچراغ منحصر به جغرافياي پراکندگي آن نيست. بلکه روزهايي را هم که اين گياه به گل مي نشيند مي توان با انگشت شمرد. پاداشت در اين باره مي گويد: «اين گياه در ايستگاه تحقيقاتي گل و گياه لاهيجان از اواخر اسفند ماه عموماً اوايل فروردين ماه شروع به سبز شدن مي کند و از اواسط تا اواخر ارديبهشت گل ها شکوفا مي شوند؛ در لاهيجان حدود يک ماه زودتر از زيستگاه طبيعي اش داماش،گل ها باز مي شوند؛ در نواحي درفک ، کلاردشت و اردبيل گل ها حتي ديرتر از داماش باز مي شوند که به نظر مي رسد عامل اصلي هواي خنک تر حاکم در اين مناطق باشد.»
شکوفه هاي سفيد رنگ و واژگون سوسن چلچراغ نام خود را از اين گل هاي منحصر به فردش وام گرفته؛ گياهي پيازي که پيازش پوششي ندارد و فلس ها به صورت شل به طبق (شاخه فشرده) متصل هستند. سوسن هاي تجارتي در کنار رز، ميخک و داوودي از مهم ترين گل هاي زينتي جهان هستند و به خاطر عطري که در بعضي از آنها وجود دارد دامنه وسيع رنگ ها و مقاومت و سازگاري شان با شرايط محيطي و امکان توليد آنها در خارج از فصل، ارزشي بالاتر هم دارند. در گياه شناسي 100 گونه سوسن معرفي شده اند، از جمله سوسن چلچراغ که خاص ايران است؛ گونه اي که حساسيتش از گونه هاي ديگر خانواده اش به مراتب بيشتر است و نه هر جايي رشد مي کند و نه به سادگي به هر آب و هوايي خو مي گيرد. از مشخصه هايش رنگ سفيد گلبرگ (گلپوش) و وجود خال هاي مشکي تا بنفش تند روي گلبرگ هاست و پرچم هاي بسيار بلند نارنجي رنگ هم از ويژگي هاي ديگر آن است که در ابتداي صبح پس از طلوع آفتاب و جدا شدن گلبرگ ها (گلپوش) از يکديگر نمايان شده به صورت طولي شکاف خورده و گرده هاي گل به سهولت ديده مي شوند. سوسن چلچراغ گياهي پايا با ساقه اي پوشيده از برگ است. برگ هايش ايستاده اند و سر نيزه اي، نوک تيز، کرک دار و به صورت خطي شکل گرفته اند؛ «اندازه پياز رابطه مستقيم با ميزان گل دهي و ارتفاع بوته دارد. هرچه پياز بزرگ تر باشد ــ يعني سن آن بيشتر باشد ــ ارتفاع بوته بيشتر و تعداد غنچه هاي گل هم بيشتر مي شود. معمولاً ارتفاع بوته بين 50 تا 150 سانتي متر بوده و به ندرت تا 180 سانتي متر مي رسد.»محمد نقي پاداشت، توصيف سوسن چلچراغ را اين گونه ادامه مي دهد: «گل ها سفيد و بزرگ، با قاعده سبز بوده و خوشه گل از پايين به بالا شروع به باز شدن مي کنند و از چهار تا 15 گل هستند. گرچه در داماش بوته اي ديده شده که 26 غنچه داشته اما عموما اگر بوته ها خيلي قوي باشند تا 15 گل دارند. طول گلبرگ ها هم بين 6/3 تا 8/9 سانتي متر است. بين گل هاي پاييني و بالايي اندازه ها متفاوت است. گل ها در پايين بزرگ تر و در بالا کوچک تر هستند. قطر ساقه در سطح زمين بين 1/07 تا 1/78 سانتي متر و ميانگين قطر گل بين 4/6 تا 5/9 سانتي متر است.»

سختگير و دلربا
 

سوسن چلچراغ براي گل دادن ساده گير نيست. شرايط گلدهي اش به خيلي چيزها بستگي دارد، از جمله به يک دوره سرمايي منظم؛ سرمايي که تا نباشد، گلي هم پس از آن در کار نخواهد بود. حساسيت سوسن چلچراغ به همين جا ختم نمي شود و به نظر ميرسد اگر شرايط لازم برايش فراهم نباشد پس از جدا شدن از شاخه خيلي زود از بين مي رود. محمد نقي پاداشت و همکارانش در اين مورد هم تحقيقاتي انجام داده اند؛ «اگر روزي توليد انبوه اين گياه مد نظر قرار گيرد، شايد حتي بتوان آن را براي صادرات آماده کرد، چرا که طول عمر پس از برداشت گل شاخه بريده با محلول هاي نگهدارنده آن مناسب است و 12تا 16روز عمر مي کند، اما توليد آن به عنوان يک گياه گلداني گلدار مناسب تر از توليد شاخه بريده آن است.»
نام چلچراغ براي اين سوسن برازنده تر خواهد بود، وقتي بدانيم که نور هم مي افشاند. باوري که محلي هاي کلاردشت وخانقاه اردبيل داشتند اين بود که سوسن چلچراغ شب ها نوري مهتابي رنگ مي تاباند و به اين ترتيب شب ها هم زيبايي اش را به رخ مي کشد و شگفتي مي آفريند. اصل قضيه طبق کفته گياه شناسان اين است که در پرچم سوسن چلچراغ مواد فلئورسانس وجود دارد که باعث بازتابش نور و درخشندگي آن مي شود.

اسير تکثير گريز
 

«اين گل از تکثير مي گريزد و اين گونه در اسارت قابل تکثير نيست.» اين را کاشف سوسن چلچراغ، «لدري بوري» گفته است. سوسن چلچراغ با تمام ارزش ها و زيبايي ها که دارد و با تمام حفاظتي که از آن مي شود هر روز به لبه تيز انقراض نزديک تر مي شود. آفتي مثل سوسکي آجري رنگ به نام علمي «Lilioceris faldermanni» هم بلاي جان سوسن چلچراغ است. ضمن اينکه گياهان پيازي عموماً قدرت تکثيرشان پايين و جمعيت گياهي شان اندک است که همين باعث مي شود اگر تحت هجوم و خوراک حيوانات قرار گيرند مشکل جدي براي بقاي اين گياهان به وجود آيد. حالا ديگر تعداد پايه هاي گلدار آن محدود شده و اگر فکري براي اين روند نشود، احتمالاً در آينده اي نزديک اثري از اين سوگلي خانواده سوسن ها بر جاي نخواهد ماند. هرچند ميان نگراني هاي انقراض اين سوسن، چراغي از اميد هم روشن است. براي اولين بار در ايستگاه تحقيقات گل و گياهان زينتي لاهيجان امکان توليد گل نادر سوسن چلچراغ در خارج از زيستگاه طبيعي توسط يک محقق مرکز تحقيقات کشاورزي و منابع طبيعي گيلان فراهم شد و به اين ترتيب سوسن چلچراغ در لاهيجان اهلي شد.
پيش از اين، تکثير سوسن چلچراغ کاري بسيار مشکل بلکه نشدني تصور مي شد؛ تصوري که نگراني ها را در مورد اين انقراض اين گل بسيار کمياب و در حال انقراض بيشتر مي کرد. اما محمد نقي پاداشت که مدت زيادي در اين مورد تحقيق کرده، اين فرضيه را رد مي کند: «با توجه به اين که عرصه هاي طبيعي خاستگاه اين گل در جهان ارتفاعات استان گيلان در داماش است، روي توليد تکثير آن در خارج از رويشگاه طبيعي مدت ها مطالعه و تحقيق انجام گرفت. ازدياد اين گل نادر چون از طريق فلس هاي پياز انجام مي گيرد، يک دوره زماني طولاني مطالعه روي اين گل در ايستگاه تحقيقات لاهيجان طي شد تا مراحل گلدهي و رشد نمو آن در جلگه هم فراهم شود. اين گياه به روش هاي مختلف مانند بذر، فلس برداري و کشت بافت قابل ازدياد است. فلس برداري شيوه سنتي تکثير ليليوم ها (سوسن ها) از جمله سوسن چلچراغ است که در اين بستر مناسب توليد پيازچه صورت مي گيرد. کشت بافت هم شيوه نوين تکثير آن بوده و تمام اين روش ها در ايستگاه تحقيقات لاهيجان انجام شده است. پس اين حرف غلطي است که نمي توان آن را تکثير کرد.»

پيش به سوي احيا
 

اينکه يک گياه جز چند ناحيه انگشت شمار در جهان، جاي ديگري رشد نکرده، نشانه اين است که تکثير مصنوعي اش هم کار ساده اي نخواهد بود؛ کاري که بعد از تحقيق و آزمايش هاي متوالي در ايران انجام شد اين طور که پاداشت به ما مي گويد روش هاي متفاوتي براي تکثير اين گياه مطرح و آزمايش شد؛ «تعدادي از پيازهاي اين گياه در اوايل پاييز سال 1378 از رويشگاه طبيعي به ايستگاه تحقيقات گل و گياهان زينتي لاهيجان منتقل شد. پيازها ابتدا با شست و شو شده و فلس هاي بيروني آسيب ديده حذف شدند و از روش هاي مختلف براي تکثير آن کمک گرفته شده. از بستر هاي کشت مختلف هم براي تکثير و گلدهي آن استفاده شد.»
پاداشت مي گويد بيشترين ميزان پيازچه در بستري از پوست درخت و ضايعات چاي به دست آمده؛ «در ضمن تحقيقات ديگري که براي تعيين نياز سرمايه مورد نياز اين گياه انجام شده، نشان داد که براي سبز شدن و نهايتاً گلدهي طبيعي بايد شش تا هشت هفته سرمايي در حدود سه تا پنج درجه سانتي گراد به آنها داده شود. به اين ترتيب 70 تا 84 درصد پيازها توليد برگ و گل مي کنند.» به اين ترتيب با انجام اين کار تحقيقي، امکان ازدياد و توليد انبوه و پرورش آن فراهم شده است و اين گل در آينده مي تواند در گلدان ها و باغچه هاي مردم قرار گيرد. طرح توليد پيازهاي سوسن چلچراغ حداقل سه تا چهار سال طول مي کشد تا قابليت گلدهي پيدا کنند. علاوه بر تکثير از طريق فلس برداري، ازدياد آن از طريق کشت بافت هم در ايستگاه تحقيقات لاهيجان انجام شده است.
حفاظت از سوسن چلچراغ که به واقع براي طبيعت ايران چشم و چراغي است ارزشمند، همواره در دستور کار سازمان حفاظت محيط زيست بوده. راهکارهايي مانند مبارزه با آفت و جمع آوري حشرات خسارت زا و همچنين توليد اين گياه و اضافه کردن آنها به زيستگاه طبيعي اين گياه منحصر به فرد به سازمان حفاظت محيط زيست از طرف محققان ايستگاه تحقيقات گل و گياهان زينتي لاهيجان از جمله راه هايي اند که پيش روي اين سازمان هستند تا بلکه روزگاري نرسد که حسرت اين گل منحصر به فرد تنها در صفحات کتاب ها در ذهن زنده شود.
منبع: سرزمين من، شماره يک، دوره جديد