نقش خانواده در تربیت فرزندان

چکیده: پدران و مادران همیشه گله مند هستند که چرا آن انتظاراتی که از فرزندان خود دارند بر آورده نمی شود و فرزندان در حق آنها جفا می کنند و منجر به این می شود که آنها عاق والدین شوند ولی به این نکته توجه ندارند که این فرزندان دست پرورده خود آنها هستند و باید به خودشان مراجعه کنند که چه کرده اند که هم اکنون فرزندان آنها این رفتار را در قبال آن ها نشان می دهند؟ و ممکن است پدر و مادران به خاطر اینکه فرزندان را خوب تربیت نکرده اند عاق فرزندان بشوند و باید در پیشگاه حضرت حق بتوانند جواب بدهند. محقق در این تحقیق حقوق فرزندان را بیان نموده است و داوری و قضاوت رفتار کودکان با والدین را بر عهده خود پدران و مادران گذاشته که آنها ببینند کدام ی از این وظایف را به خوبی انجام نداده اند که کودکشان این رفتار را با آنها دارد.
کلید واژه: پدران ، مادران ،تربیت اسلامی،وظیفه، حقوق والدین، کودک

مقدمه :
 

همه مادران و پدران از فرزندان خود انتظار دارند که وقتی بزرگ شدند به وظیفه اصلی خود در قبال پدر و مادر عمل کند و انتظاراتی را که آنها از فرزند خد دارند بر آورده سازد اما روایت وارد شده است: [والدینی که موجب قطع رابطه پدر و فرزندی و مادر و فرزندی می شوند، ملعونند](1) از این روایت به دست می آید که این وظیفه یک طرفه نیست بلکه اقدام به انجام وظیفه در آغاز متوجه والدین است. پدرو مادرند که با انجام وظایف خود فرزندی صالح تربیت کرد. و با جامعه تحویل می دهند که باعث سرافرازی و افتخار آنها در جامعه می شود و باز پدر و مادرند که با کوتاهی و سستی کردن در انجام وظیفه، عنصری بی ادی تحویل جامعه می دهند که باعث می شود برای پدر و مادر سرافکندگی و ضعف به ارمغان بیاورند. معیار و ملاک قضاوت نهایی و عمومی در اجتماع، زحمات والدین است؛ که اگر فرزندی واجد صفات انسانی و همه برای پدر و مادرش از خداوند طلب رحمت و مغفرت می کنند؛ اگر فاقد آن آداب باشد، بر عکس می شود امام سجاد (ع) در رساله حقوق راجع به حقوق فرزندان می فرمایند: بخواهی و یا نخواهی او به تو وابسته است و پیوند پدر و فرزندی قابل بریدن نیست. پس از آنجا که تو به سرنوشت خود علاقه مندی، باید نسبت به سرنوشت فرزندانت حساس باشی. محقق در این نوشتار به پدران و مادران کمک می کند که بتوانند حقوقی را که خداوند برای آنها مشخص کرده بشناسد و به آنها عمل کنند تا فرزندانی صالح به جامعه تحویل دهند که اگر ما از دنیا رفتیم، آنها با اعمال و رفتارشان باعث ارسال حسنه و نیکی برای ما باشند و درباره کم کاری در حقوق فرزندان و وظیفه مواخذه نشویم. در این تحقیق ابتدا سفارشی به پدر و مادر دارند که وجود فرزند و عدم آنرا حکمت الهی بدانند و برای فرزند دعا کنند و بعد نکوهش کرده به پدر و مادرانی که از وجود فرزند دختر ابراز ناراحتی می کنند و در مرحله بعد آدابی را برای تربیت اولاد بیان نموده ایم که با دانش و علم قبلی صاحب فرزند شویم بعد به حقوق فرزندان از همان آغاز و بدو تولد نوزاد تا دوران جوانی و نوجوانی بعهد محقق به زمان تربیت فرزند اشاراتی را نموده است که از چه زمانی باید این تربیت را آغاز کنیم تا نتیجه بدهد و حتی شیوه هایی را که اسلام برای تربیت فرزند بیان نموده است را به صورت دسته بندی بیان نموده است و در پایات بحث، نکات و سفارشات مهم و لازم را برای پدران و مادران بیان نموده که جای هیچ گونه تردیدی دیگر باقی نمانده باشد انشا الله در آینده نزدیک با رعایت این نکات و سفارشات فرزندانی صالح تحویل جامعه بدهیم. پیامبر خدا (ص) : اُطلُبَوا الوَلَدَ و التَمسوهُ؛ فَإنَّهُ قُرَّهُ العَینِ، و رَیحانهُ القَلبِ؛ (2)«پیامبر خدا(ص) فرمودند: فرزند بخواهید و آن را طلب کنید، چرا که فرزند مایه روشنی چشم و شادی قلب است». همچنین پیامبر فرمودند: [هیچ یک از شما نباید فرزند خواهی را ترک کند؛ چرا که وقتی انسان بمیرد و فرزندی نداشته باشد، نامش از میان می رود](3)پیامبر (ص) فرمودند: [هر چیزی میوه ای دارد و میوه دل، فرزند است.](4) امام کاظم(ع) فرمودند:[ کسی خوشبخت است که نمیرد تا این که جانشینی از (نسل) خود راببیند](5) از حضرت امام سجاد(ع) روایت شده که حضرت فرمودند:« از سعادت آدم مسلمانان این است که، کسب و تجارتش در ولایت و وطنش باشد و رفقا و هم نشینانش صالحان و نیکان باشند و فرزندانی داشته باشد که به آنها طلب یاری کند».(6) یعنی در کارهای دنیا او را کمک کنند. در ابتدا چند روایت بیان کردیم که عزیزان خوانند با خواندن آنها پی به این نکته ببرد که یکی از نعمت های بسیار بزرگ الهی برای بندگان نعمت اولاد است؛ زیرا که وجود فرزند برای پدر و مادر، در دنیا و آخرت فواید و منافع زیادی دارد. از جمله بیان کردیم که در دنیا باعث روشنایی چشم است، باعث می شود اسم و رسم و نام و نشان انسان بعد از خودش باقی بماند چنانچه در بحار روایت کرده امام می فرماید: «هر کس بمیرد و فرزندی نداشته باشد گویا هرگز به دنیا نیامده است و هر که بمیرد و فرزندی از او مانده باشد گویا نمرده است». همچنین بیان شده است که «هرگاه خداوند اراده خیر و خوبی با بنده دارد او را نمی میراند و از دنیا نمی برد او را تا آنکه فرزند خود را ببیند».(7) این است که گفته اند:
زنده است کسی که در دیارش
ماند خلفی به یادگارش
رجوع کردیم به صحیفه سجادیه و به دعایی از حضرت سجاد(ع) برخورد کردیم که حضرت فواید فرزند برای پدر و مادر را اینگونه بیان نمودند: «خداوندا بر من منت بگذار به این که فرزند مرا باقی بگذاری و بر من منت بگذار به صلاحیت انها برای من، و بهره ور شدن من به سبب آنها، خداوندا عمرشان را طولانی کن، مدت حیات آنها را زیاد کن. خداوندا بازوی مرا به سبب آنها محکم کن و به سبب انها کجی مرا راست گردان و به سبب آنها عدد مرا بسیار گردان و مجلس مرا به سبب آنها زینت بده، و به سبب آنها یاد مرا زنده بدار و کفایت کن و به سبب آنها پنهان بودن مرا و یاری کن.»(8)آخرین فایده و ثمره ای که برای وجود فرزند برای پدر و مادر در اینجا بیان می کنیم روایتی است از رسول خدا(ص) که فرمودند: پنج نفر در قبرهای خود خوابیده اند و ثواب آنها در دیوان اعمال انها جاری می شود: کسی که درختی بکارد، یا چاهی بکند و یا مسجدی برای خدا بنا کند و یا فرزند صالحی بگذارد و یا قرآن بنویسد».(9)
در کتاب ثمرات الحیات ج1، ص177 مرحوم سید امامی اصفهانی 10 فایده و عظمت وجود فرزند برای پدر و مادر بیان نموده است که ما را به طور مختصر بیان می کنیم:
1- از بابت تربیت و پرستاری فرزند چنانچه در بحار الانوار و حلیه المتقین ازقول رسول خدا(ص) بیان شده که حضرت فرمودند: «هر گاه زن حامله شد به منزله کسی است که روزه دار و نماز گزار و با مال و جانش در راه خدا جهاد کننده باشد و چون زائید اجر و ثوابش را کسی نمی داند و چون فرزند را شیر می دهد به هر مکیدنی ثواب یک بنده از اولاد اسماعیل آزاد کردن دارد، و همین که از شیر دادن فرزند فارغ شد ملکی دست بر پهلویش می زند و می گوید: عمل را از سر بگیر، گناه گذشته تو آمرزیده شد.
2- از بابت گریه اطفال، پدر و مادر اجر و ثواب دارند جبرئیل عرض کرد: یامحمد(ص) زود است که خلق شود برای شما شیعیانی که هرگاه یکی از آنها در حال طفولیت گریه کند تا هفت سال گریه آنها «لا اله الا الله» است و بعد از هفت سال گریه اطفال استغفار است برای پدر و مادر تا وقتی که به حد بلوغ برسد هر حسنه، بجا می آورد برای پدر و مادر اوست بدون آنکه از حسنه خودش چیزی کم بشود.(10) (یعنی هر عملی فرزند انجام دهد یکی ثواب برای خود اوست و یک ثواب برای پدر و مادرش)
3- وقتی طفل مریض می شود برای گناه پدر و مادرش کفاره می شود. «مرضُ الصَّبی کفارهُ لوالدیه» (11)
4- از بابت مردن فرزند برای پدر و مادر اجر عظیم دارد که روایات زیادی در این باره وارد شده است از جمله: «رسول خدا (ص) فرمودند: اجر و ثواب مومن از فرزندش هر گاه بمیرد بهشت است چه صبر کند چه صبر نکند».(12)
5- اجر عظیم برای پدر و مادر به سبب نفقه دادن فرزند است؛ در حدیث داریم «طلب روزی کردن و زحمت کشیدن برای عیال مثل جهاد کردن در راه خدا است»(13)
6- اجر عظیم برای محبت فرزند بیان شده است [پیامبر خدا(ص) فرمودند: دوست دارید اطفال را آنها را رحم کنید و هر گاه به آنها وعده دادید به وعده وفا کنید زیرا که گمان می کنند شما آنها را روزی می دهید.](14) همچنین در روایتی است که حضرت صادق (ع) می فرماید: حضرت موسی عرض کرد پروردگارم را کدام عمل پیش تو افضل است خطاب شد، محبت اطفال کوچک، زیرا که من آنها را به فطرت توحید خود خلقشان کردم، اگر آنها را می رانیدم به رحمت خود آنها را داخل بهشت می گردانیدم به خصوص بعضی صفات و حالات در اطفال هست که محبوب خدا و پیغمبر می شوند و اگر در بزرگها پیدا می شود آنها هم محبوب خدا و پیغمبرش می شوند](15) ما به همین مقدار اکتفا می کنیم و به بقیه بحث می پردازیم تا خوانندگان عزیز زیاد در بحث خسته نشوند. و به بیان مورد دومی که اسلاک در مورد آن تاکید فراوان داشت می پردازیم یعنی راه و رسم و آداب تربیت و شیوه های آموزش به فرزندان.
در این بخش چند سوال مطرح است:
1- اینکه پدر و مادران تا چه اندازه در قالب فرزندان مسوول هستند؟
2- آیا تمام آنچه فرزندان ما انجام می دهند خودشان مقصر هستند و یا پدر و مادران نیز در اعمال آنها شریک هستند؟
3- چه کنیم که فرزندان ما بهترین الگو برای جامعه و برای فرزندان دیگر باشند؟ بای جواب به این سوالات ما راهکارهای اسلام، و شیوه های اسلام را برای تربیت بیان می کنیم تا هر پدر و مادری ببیند چقدر برای فرزندش وقت گذاشته است و چقدر باید از او توقع داشته باشد.

آداب تربیت اولاد
 

برای تربیت فرزند نیازمند تمهیدها و زمینه سازی های خاص هستیم از جمله این تمهیدات انتخاب همسر است چون در روایت داریم که پیامبر (ص) فرمودند:[ نگاه کن فرزندت را در کدام رحم قرار میدهی، چرا که (رگ و )ریشه تاثیر گذار است](16) همچنین امام صادق(ع) فرمودند:[سه چیز برای فرزند بر عهده پدر است: مادر خوب برای او برگزیدن، نام نیک بر او نهادن، و تلاش فراوان در تربیت او نمودن](17)همچنین پیامبر(ص) فرمودند: [برای نطفه های خود، بهترین(رحمها) را برگزینید؛ چرا که زنان فرزندانی همانند برادران و خواهران خود به دنیا می آورند.](18)از رسول خدا(ص) نقل شده که فرمودند: [از سبزه ای که در مزبله می روید، پروا داشته باشید سوال کردند: سبزه روئیده در مزبله چیست؟ حضرت فرمودند: زن زیبارویی که در خانواده غیر صالحی تربیت شده باشد.](19)امام صادق(ع) فرمودند: [همانا خداوند برای رحم، چهار ظرف آفریده است از این رو، آنچه (از نطفه که) در ظرف نخست قرار گیرد، برای پدر است و آنچه در دومین قرار گیرد، برای مادر است و آنچه در سومین قرار گیرد، برای عموهاست وآنچه در چهارمی قرار گیرد، برای دایی هاست.](20) تمام این روایات که بیان کردیم برای این بود که بدانید به حکم وراثت چه تاثیر مهمی مادر در فرزند دارد پس کسی که در نصفی از شخصیت فرزند و همچنین شکل و ساختمان جسمانی و روحی فرزند دخیل است باید عنصر مناسبی باشد. پس باید مادر مناسبی برای فرزند خود انتخاب کنیم و اخلاق و خانواده او هم تحت نظر باشد حتی اسلام خیلی مطالب ریزتر را نیز بیان نموده است مثلا بیان نموده است که پدر و مادر باید مواظب لقمه ای که می خورند باشند زیرا روایت داریم که امام صادق(ع) فرمودند: [(اثر) در آمد حرام، در نسل آشکار می شود.](21) همچنین حضرت صادق(ع) می فرمایند:[هر کس ناشتا یک به بخورد، نطفه اش پاکیزه می شود و فرزندش نیکو می گردد.](22) اسلام پس از اینکه شخص همسری را انتخاب کرد – با آن موازینی که بیان کردیم- حالا برای اینکه فرزند نیکو داشته باشند آدابی را راجع به زناشویی و همبستری که قریب به سی توصیه است بیان میکند. البته ما در اینجا به بعضی از آنها اشاره می کنیم؛ شاید برای خواننده خسته کننده باشد ولی برای اینکه می خواهم ظرافت و لطافت اسلام را ببیند بیان می کنم تا بدانید چه اندازه اسلام به امر تربیت فرزند اهمیت داده است. از جمله موازین زناشویی این است که امیرالمومنین(ع) می فرمایند: هرگاه یکی از شما قصد آمیزش با همسرش را داشت، باید بگوید: « بار الها! شرمگاه او را به فرمان تو بر خود حلال کردم و او را به عنوان امانت تو پذیرفتم پس اگر فرزندی از او برای من تقدیر کردی، او را پسری سالم قرار ده و برای شیطان، نه بهره ای در او قرار ده، نه شراکتی».(24) همچنین امام باقر(ع): هر گاه فرزندی خواستی، هنگام آمیزش بگو: «بار الها! فرزندی روزی ام کن و او را با تقوا قرار ده؛ نه افزونی در جسم او باشد، نه کاستی، و او را عاقبت به خیر گردان»(25) پیامبر اسلام(ص) به علی(ع) این سفارشات را فرمودند که ما به طور اختصار بیان می کنم: جماع و مباشرت اول ماه و شب وسط و شب آخر ماه نباشد که اگر فرزند پیدا شود دیوانه می شود –اما شب اول ماه مبارک رمضان به خصوصه استحباب دارد. زیر درخت میوه نباشد که اگر فرزندی پیدا بشود جلاد و خونریز می شود، به شهوت زن دیگر جماع نکند که فرزند عشار (پسر زن صفت یا دختر دیوانه) می شود ساعت اول شب نباشد که فرزند ساحر می شود و دنیا را بر آخرت اختیار می کند بر پشت بام نباشد که اگر فرزندی پیدا شود منافق و زنا کار و صاحب بدعت می شود بعد از ظهر به همسرت آمیزش نکن زیرا فرزند شما چپ چشم می شود. شب عید قربان با همسرت آمیزش نکن چون فرزند شما شش انگشتی یا چهار انگشتی می شود هنگام آمیزش سخن مگو چرا که فرزند شما لال می شود یا هنگام امیزش چشم خود را ببندید و به شرمگاه همسرت نگاه نکن چون کوری فرزند را در پی دارد. ایستاده با همسرت آمیزش نکن چرا که این کار، کار دراز گوش است و فرزند شما در بستر بسیار بول می کند و مانند دراز گوش در هر جا بسیار بول می کند. همانطور که پیامبر(ص) اوقات و ساعات و روزهایی را نهی نموده اند از آن طرف به روزها و ساعت هایی هم سفارش نموده اند مانند: شب دوشنبه اگر نطفه کسی منعقد شود حافظ قرآن می شود. اگر شب سه شنبه فرزندی پیدا شود بعد از سعادت اسلام، شهادت روزیش می شود و خوش بو بدن و خوش بو دهان، دل مهربان و گشاده دست می شود و از غیبت و دروغ و تهمت، پاک زبان می شود. اگر شب پنج شنبه باشد فرزندی که پیدا می شود حاکم شرع و عالم می شود .اگر در روز پنج شنبه، هنگام مایل شدن خورشید از وسط آسمان با او آمیزش کردی و فرزند به وجود آمد شیطان نزدیک او نمی آید تا پیر شود و به بزرگی و سرپرستی می رسد و خداوند، سلامت دین و دنیا را روزی وی میگرداند.اگر شب جمعه باشد فرزندی که متولد می شود خطیب و سخنور می شود و فقیه می شود اگر بعد از عصر جمعه باشد فرزند از علمای مشهور می شود.(26)

حقوق فرزندان
 

با توجه به مقدماتی که مطرح کردیم که فرزند برای اینکه به دنیا بیاید مسئولیت های بزرگی بر عهده پدر و مادرش می باشد که با رعایت آنها می توانند صاحب اولاد بشوند البته اولادی که از نظر جسم و روح سالم و صحیح باشد اما مسئولیت پدر و مادران از حالا شروع می شود و جلوه می کند تا بتوانند بعدها ثمره آن را ببینند.
حقوق فرزندی تازه به دنیا آمده (حقوق نوزاد)

1- بزرگداشت تولد
 

نوزاد نعمت بزرگی برای خانواده است و جشن تولد در حقیقت جشن سپاسگزاری از این نعمت بزرگ الهی است و باید به یکدیگر تهنیت بگوییم و ولیمه بدهیم خداوند می فرماید:« وَ سَلَمُ عَلَیهی یَومَ وُلِدَ وَ یومَ یموتُ و یَومَ یُبعَثُ حَیاً»(27)«و درود بر او، روزی که زاد شد و روزی که می میرد و روزی که زنده بر انگیخته می شود».

2- غسل دادن
 

امام صادق(ع) فرمودند: [غسل دادن نوزاد لازم است.](28)البته اقوال مختلفی اینجا وجود دارد بعضی می گویند منظور از غسل مطلق شستشو و نظافت نوزاد است.(29) بعضی مقصود از آن را مفهوم شرعی دانسته اند. بعضی می گویند استحباب این غسل مشروط است به ضرر نداشتن آن برای کودک.(30)

3- اذان و اقامه گفتن در گوش نوزاد
 

اذان باید در گوش راست نوزاد گفته شود و اقامه در گوش چپ او؛ پیامبر اسلام(ص): چرا که این کار مایه ایمنی از شیطان رانده شده است.(31) اذان و اقامه پس از بلند شدن صدای طفل و در بعضی روایات قبل از افتادن ناف او ذکر شده است.

4- برداشتن کام کودک
 

منظور از این عمل، مالیدن مقداری تربت سید الشهدا(ع) و آب فرات، کام نوزاد است حکمت این کار، آن است که حق طلبی عدالت خواهی و دوستی اهل البیت(ع) در آغاز زندگی در جان کودک نفوذ کند. در بعضی از روایات، برداشتن کام کودک با آب باران آب گرم، خرما و عسل توصیه شده است از این رو، در صورت امکان، بهتر است قدری عسل و خرما با کمی آب فرات یا آب باران مخلوط کنند و به کام کودک بمالند.(32)

5- انتخاب نام نیکو.
 

کسی به حضور امام صادق(ع) شرفیاب شد و گفت: «جسعلتُ فِداکُ! إنا نُسَمِّی بِأسمائکم و أسماءی آبائکم فَیَنفَعُنا ذلک؟ فقال: إی والله و هل الدینُ الا الحب؟ قال الله: «إن کنتم تُحبونَ اللهَ فَتبعونی یُحببکُم اللهُ وَ بَغفِر لکم ذُنُوبکم» (33)(34)« ما فرزندانمان را به نام شما و پدرانتان نا گذاری می کنیم؛ آیا این برای ما فایده ای هم دارد؟ حضرت فرمودند: آیا دین غیر از دوستی ماست؟ بعد امام (ع) به این آیه استناد فرمودند: ای پیامبر! بگو اگر خدا را دوست می دارید مرا پیروی کنید که خدا شما را دوست دارد و گناه شما را می بخشد که خداوند آمرزنده و مهربان است».
چند نکته اینجا وجود دارد:
1.خانواده ها می توانند هر نام زیبایی را برای کودک خود انتخاب کنند مثل نام انبیاء الهی و پیشوایان دینی و بهتر از همه، نام محمد است؛ کسی که 4پسر داشته باشد نکوهیده است که نام یکی از آنها محمد نگذارد.
2.نامگذاری باید قبل از تولد انجام شود و اگر معلوم نیست که جنین، دختر است یا پسر، یک نام پسر و یک نام دختر انتخاب کنید.
3.نام گذاری پسر به نام «محمد» تا هفت روز پس از تولد، و تغییر ان پس از گذشتن این مدت در صورت تمایل.
4.نام هایی مانند: شهاب، حریق، حباب، کلب، فرار، حرب و ظالم که حاکی از شر و اشرارند مکروه است.
پیامبر اسلام(ص) فرمودند:[بهترین نام ها، عبدالله، و عبد الرحمانو نام های که دلالت بر بندگی (خدا) دارند].(35)امام کاظم(ع) فرمودند:[به خانه ای که در آن، مردی به نام محمد یا احمد یا علی یا حسن و یا حسین و یا جعفر یا طالب یا عبدالله و یا زنی به نام فاطمه باشد فقر وارد نمی شود.](36)در مجموع بسیاری از روایات از این نام ها نهی شده است: حکم، ابوالحکم، یسار، رباح، نجیح، افلح، ضرار، مره، ظالم، حباب، کلیب، حارث، مالک، خالد،.(37)

6- تراشیدن سر نوزاد
 

مستحب است که روز هفتم ولادت، موهای سر نوزاد تراشیده شود و هم مزن ان طلا یا نقره صدقه داده شود. وقتی علت این کار را از امام پرسیدند: امام صادق(ع) فرمودند: [(به جهت) پاک کردن او از موی (دوران) رحم.](38)

7- عقیقه کردن برای نوزاد
 

عقیقه کردن عبارت است از ذبح گوسفند(39) هنگام ولادت برای اطعام(40)

نکاتی راجع به عقیقه:
 

1.عقیقه کردن برای فرزند مستحب موکد است و زمان ان روز هفتم ولادت است و اگر پدر و مادر برای فرزند عقیقه نکردند مستحب است شخص پس از بلوغ برای خود، عقیقه کند.
2.مستحب است برای پسر، گوسفند نر، عقیقه شود و برای دختر گوسفند ماده.
3.مستحب است اگر گوشت عقیقه را میان مومنان تقسیم کنند و از آنان بخواهند برای نوزاد، دعا کنند؛ ولی بهتر است عقیقه را بپزند و حداقل، ده نفر از اهل ایمان را برای خوردن ان دعوت کنند تا از آن بخورند و برای نوزاد، دعا کنند.
4.در تقسیم کردن گوشت عقیقه، استخوان های آن را نشکنند و پا و ران، بلکه یک چهارم آنرا برای ماما بفرستد.
5.برای پدر و مادر نوزاد عائله پدر، مکروه است از عقیقه نوزادشان بخورند و این کراهت برای مادر نوزاد، بیشتر است. پیامبر اسلام(ص): [ هر پسری که در گرو عقیقه اش است که روز هفتم، برای او ذبح می شود](41)

8- ختنه کردن نوزاد
 

ختنه کردن پسر در روز هفتم ولادت مستحب است و تاخیر آن تا هنگام بلوغ جایز است. احتیاط، ان است که اولیای کودک، او را قبل از بلوغ ختنه کنند؛ اما پس از بلوغ ختنه، واجب فوری است و تاخیر درآن جایز نیست.
از جمله حقوق دیگر: حق کودک شیرخوار است
توصیه شده که فرزند حتما از شیر مادر تغذیه کندو اگر مادر از دنیا رفته است یا به هر دلیل به فرزند شیر نمی دهد کسی که می خواهد به فرزند شیر بدهد، باید واجد شرایطی باشد مثلا در روایت آمده که: «زنهای احمق برای شیردادن فرزندان خود انتخاب نکنید زیرا شیر موجب نشو ونمای فرزند است و خصلت های مادر رضاعی، در او انشاء می شود و بر اساس همان خصلت های نشو و نمو می کند»(42)پیامبر(ص) فرمودند:[برای کودک، هیچ شیری بهتر از شیر مادرش نیست.] (43) قرآن :«وَ الئالداتُ یُرصعنَ أَولدَهُّنَ حَولینِ کاملینِ لمَن أَرادَ أن یتِمَّ الرضاعهَ»(44)«مادرانی که بخواهند شیردادن به فرزندشان را کامل سازند، دو سال تمام شیرشان بدهند.»«وَ وَصَّینا الإنسانَ بولدیهِ حَملَتهُ أُمهُ وَهناً علی وَهنٍ وَ فصلُهُ فِی عامَینِ...»(45)«و ما سفارش پدر و مادر را به انسان کردیم مادرش به او بار دار سد، در حالی که ضعف بر روی ضعف، افزوده می شد و از شیر گرفتنش در دو سالگی بود»امام صادق(ع): [شیر خوردن، تا بیست و یک ماه است. پس هرچه کم تر شود، ستم بر کودک است.](46)امام سجاد(ع) درباره حق فرزند می فرمایند:[اما حق فرزندت این است که بدانی او از توست و در نیک و بد این جهان منسوب به تو؛ و تو به حکم ولایتی که بر او داری نسبت به تربیت صحیح و آموختن آداب نیکو و راهنمایی و شناساندن ذات خداوند یکتا و کمک در اطاعت و پیروی از او مسئولی؛ باید درباره او همانند کسی رفتار کنی که می داند در نیکی به وی اجر و پاداش است و در بدی و زشتی به او کیفر و عقاب. پس در امر دنیای او چنان بکوش که اثری آفریده ای و نیک و آن را به زیبایی ها می آرایی؛ و در امر آخرتش آن گونه تلاش کن که نزد پروردگارت سرافکنده نباشی و عذری داشته باشی.(47)امام سجاد(ع):در این حق بسیار مهم، قبل از بیان حقوق فرزند نسبت به والدین دو نکته بسیار مهم را به عنوان تمهید و زمینه سازی در لزوم اتمام به امر فرزند بیان می فرمایند» یکی از جنبه عاطفی و دیگر از جنبه اجتماعی و حیثیتی.
اولا:به حکم عواطف انسانی، اهمیت دادن به سرنوشت فرزند واجب است و انسان باید توجه داشته باشد که اگر علاقه به فرزند دارد و به او عشق می ورزد باید در تربیت او اهتمام کند؛ طوری که در آینده، موجود منفی و ناموفقی نباشد بلکه بتواند حداقل معیشت خود را با آبرو فراهم کند.
ثانیاً: اگر نسبت به فرزند مهر و علقه ی پدر و فرزندی یا مادر و فرزندی ضعیف است از آن جا که هر انسانی به خود و سرنوشت خود علاقه دارد، آثار منفی بی توجهی و بی اعتنایی به فرزند و تربیت او در قدم اول دامنگیر والدین است و ضررش در این دنیا متوجه پدر و مادر است. در ادامه حضرت فرمودند: و شما مسئولیت .... که امام به 3 نکته اشاره فرمودند:
اول اینکه چون بر فرزندت ولایت داری و خدا تو را ولی او قرار داده است، باید او را صحیح تربیت کنی و آداب نیک را به او بیاموزی.

دوم اینکه او را به خدایش رهنمون شوی.
 

سوم اینکه او را در اطاعت الهی کمک کنی. از این قسمت بحث امام سجاد(ع) به این بحث می پردازیم که مهمترین چیزی که آموزش آن واجب است چه چیزهایی می باشند؟ در آیات و روایات اسلامی مهمترین چیزهایی که باید به فرزندان بیاموزیم اشاره شده است که ما به صورت دسته بندی بیان خواهیم کرد.

1- باور های اسلامی به ویژه توحید.
 

قرآن کریم می فرماید: «لا تُشرک باللهِ إنَّ الشرکَ لظلمُ عظیمُ»(48)«به خدا شرک نورز که شرک، ظلم بزرگی است.» همچنین قرآن می فرماید: انسان بر اساس فطرت اولیه خود خداشناس است.«فَأَقِم وَجهَکَ للدینِ حنیفاً فطرَتَ اللهِ التی فطرَ الناسَ علیها»(49) «ای رسول ما، روی خود را متوجه آیین خالص پروردگارت کن، این فطرتی است که خداوند، انسان ها را بر آن آفریده است».روایتی پیامبر(ص) فرمودند: [فرزند بر اساس فطرت ائولیه خلقتش، خدا شناس است این پدر و مادرند که او را به سمت یهودیت و مسیحیت و محبوسی شدن رهنمون می شوند].(50)بنا به فرموده قرآن، لقمان حکیم فرزند خود را طوری توصیه می کند که گویی بر اساس خلقت اولیه، اصل معرفت به خدا برای او محرز است و می دانی که خالقی این عالم را افریده است؛ ولی پدر باید مراقب باشد که این شناخت فطری دستخوش انحراف و شرک نشود، زیرا شرک، ظلم است. اولین نکته آموزشی و اولین اصل تربتی، هدایت به سوی توحید و جهت دادن به فطرت اولیه است در تبیین آیه شریفه 3 نکته خیلی مهم است:
الف) برای تربیت فرزند باید از فطرت و عرائز ذاتی انسانی غافل نباشند و از همین نیروهای خدادادی برای تربیت کودک کمک بگیرند.
ب)در آموزش و تربیت کودک، از استدلال و برهان قابل فهم استعانت جویند و هرگز چیزی را بدون دلیل به کودک القا نکنند. ذهن کودک در آن دوران بسیار مستعد و پرسش گر است و از همان آغاز باید با استدلال های متین و ساده و قابل فهم آن را شکوفا کرد.
ج) در هر حال والدین به شخصیت انسانی کودک توجه کنند اگر چه او کودک است. پیامبر اسلام(ص) فرمودند:[زبان کودکانتان را نخستین بار با کلمه «لا اله الا الله» باز کنید و هنگام مرگ، «لا اله الا الله» را به آنان تلقین کنید؛ چرا که هر کس اولین سخنش «لا اله الا الله» و آخرین سخنش « لا اله الا الله» باشد و هزار سال هم عمر کند، از هیچ گناهی باز خواست نمی شود.](51)

2- احسان به پدر و مادر
 

« وَ بِالوالدینِ إحساناً»؛ (52)به پدر و مادر خود نیکی کنید. توجه دادن فرزند به نیکی به والدین باید با برهان و استدلال باشد مثلا آیه کریمه قرآن می فرماید :«وَ وَصینا الإنسانَ بِوالدیهِ حَمَلَتهُ أمهُ وَهناً علیَ وَهنٍ وَ فِصالُهُ فِی عامینِ»؛(53)«ما به انسان درباره پدر و مادر سفارش کردیم. مادرش او را با ناتوانی روی ناتوانی حمل کرد (به هنگام بارداری هر روز رنج و ناراحتی تازه ای را متحمل می شد) و دوران شیخوارگی او در دو سال پایان می یابد». چرا فرزند باید به اطاعت و نیکی به پدر و مادر دعوت شود؟ برای اینکه انها در رشد و تربیت او متحمل رنج و مشقت شده اند. در حقیقت باید از ابتدا به کودک بیاموزند که هرکس به او احسان و خدمتی می کند، باید صاحب انسان را ارج نهد و احترام کند.

3- توجه به معاد
 

«أفَحَسبتُم أنما خَلَقناکم عَبَثاً و أنکُم إلینا لا ترجعون»(54)«آیا گمان گردید شما را بیهوده افریده ایم و به سوی ما بازگردانده نمی شودید؟! »کودک از آغاز باید بداند که اساس آفرینش او، بر حکمت و رمز و رازی استوار است و بیهوده خلق نشده است. هر کاری در این عالم انجام دهد عالم دیگری هست و نشانگر و نمایاننده همه افعال و کرده های انسان خواهد بود.

4- دوستی پیامبر و خاندانش
 

پیامبر خدا(ص) فرمودند: [فرزندانتان را بر سه ویژگی تربیت کنید : دوستی پیامبرتان، دوستی اهل بیت او، خواندن قرآن](55)

5- واجبات به ویژه نماز و روزه
 

« وَ أمر أهلکَ بالصَّلوهِ و اصطبر علیها لا نسئلُکَ رزقاً نحنُ نرزُقُکَ و العَقِبَهُ للتقوی»(56)« وخانواده ات را به نماز امر کن، و خود بر آن شکیبا باش از تو روزی نخواسته ایم، روزی ات را می دهیم و فرجام (نیک) برای تقواست».وظیفه والدین است که فرزند را یاری کنند تابه اطاعت الهی خو بگیرد و مطیع پروردگارش باشد شیرینی و حلاوت انس و گفتگو با خدا را از همان آغاز به کودک بچشاند به او القا کنند که کمترین وظیفه بنده در پیشگاه پروردگارش، خضوع و تذلل است و همین مساله در والدین باید توجه داشته باشند که کودک با عبادت و نماز که ساده ترین وسیله پیوند انسان و خالق است، انس دهند. در سیره امام سجاد(ع) آمده است: [روش امام(ع) این بود که – برخلاف وقت فضیلت- بچه ها راتوصیه می کردند که نماز ظهر و عصر و همچنین مغرب و عشاء را پشت سر هم و بدون فاصله بخوانند بعضی گفتند: چطور در توصیه نماز به اطفال، رعایت فضیلت وقت را نمی فرمایید – مثلا نماز مغری در اول وقت مغرب خوانده شود و عشا بعد از فاصله زمانی معین همین طور، نماز ظهر و عصر- حضرت فرمودند: اطفال باید به عبادت انس بگیرند، منتها عبادت بر آنها سنگینی نکند تا عبادت را دوست داشته باشند و به آن رغبت پیدا کنند در این صورت وقتی با نماز انس گرفتند، دیگر آن را تضییع نمی کنند و به آن کم توجه نمی شوند و سایر اشتغالاتش را بر نماز مقدم نمی کنند. و فرمودند: وقتی کودکان قدرت نماز خواندن پیدا کردند، بگذارید فقط نماز های واجبشان را بخوانند و آنها را به مستحبات وادار نکنید.(57) امام باقر و امام صادق(ع): چون پسر به سه سالگی رسید، باید به او بگویند: هفت مرتبه بگو «لا اله الا الله» سپس رهایش کنند تا سه سال و هفت ماه و بیست روز او کامل شود. سپس باید به او بگویند: هفت مرتبه بگو «محمد رسول الله» و او را رها کنند تا چهار سال او تمام شود آن گاه باید به او بگویند: هفت مرتبه بگو «صلی الله علی محمد و آله» سپس رهایش کنند تا پنج سال او تمام شود آنگاه از او بپرسند: دست چپ و راستت کدام است؟ اگر شناخت باید صورتش را به سمت قبله برگردانده، به او گویند: سجده کن. سپس رهایش کنند تا هفت سال او تمام شود پس وقتی هفت سال او تمام شد، باید به او بگویند: صورت و دو دستت را بشوی. وقتی آن دو را شست، باید به او بگویند: نماز بخوان سپس رهایش کنند تا نه سال او تمام شود وقتی تمام شد وضو به او یاد داده شود و بر (ترک) آن، تنبیه گردد و به نماز، امر شود و بر(ترک) آن، تنبیه گردد. وقتی وضو و نماز را فرا گرفت خداوند، او و پدر و مادرش را می آمرزد، ان شاءالله(58)

6- قرآن
 

پیامبر خدا(ص): [کسی که پیش از بلوغ قرآن بخواند، به تحقیق در کودکی او به حکمت داده شده است].(59)

7- امر به معروف و نهی از منکر
 

پدر و مادر نباید از کودکشان یک انسان منزوی و گوشه گیر و معزول از اجتماع بسازند باید بدانند که انسان سعادتمند کسی است که همه سعادت را فقط در قالب عبادات شخصی جستجو نمی کند.دوران کودکی شرایط حساس تربیتی بر ان حاکم است، اگر کودک در این شرایط، مسائل صحیحی را فرا گیرد، سعادت او تضمین می شود پس والدین کودک را نسبت به اجتماع و سرنوشت سایر انسان ها توجه دهند و در اویل حساسیت را ایجاد کنند و ادای فریضه امر به معروف و نهی از منکر را به وی بیاموزند و او را طورب تربیت کنند که او خود را موظف به امر به معروف و نهی از منکر بداند.
 

8- صبر بر مصائب
 

« وَ أصبِر عَلَی ما أصابَکَ» (60)« در برابر مصائبی که به تو می رسد شکیبا باش»امیرالمونین (ع) در توصیه به فرزندشان سید الشهداء(ع) می فرمایند: « فرزندم! یکی از گنجینه های ارزشمند ایمان، صبر بر مصیبت است».(61) والدین باید بیاموزد که آینده زندگی با او مشکلات، گره خورده است و راه غلبه بر مشکلات گریز از اجتماع نیست، بلکه صبر است. از مهنای دیگر صبر، حفظ حریم های شرعی و قانوی در رویا رویی با مشکلات است ممکن است کودک در هنگام رو به رو شدن با مشکلات به خاطر عدم آشنایی از خود عکس العمل های نامناسبی نشان بدهد؛ مثلا دست به خلاف شرع یا قانون بزند به طور طبیعی در این موارد، یک انسان متخلف، متمرد، بد جهره شناخته شده و از لذایذ زندگی دنیوی و سعادت اخروی محروم می شود خداوند در آیات می فرماید: «وَ أصبِر علی ما أصابَکَ إنَّ ذلکَ من عَزمِ الامور»(62) « فرزندم! در برابر مصیبت هایی که به تو می رسد شکیبا باش که این از کارهای مهم است».

9- میانه روی در امور
 

«وَ اقصِد فِی مشیکَ وَ اغضُض مِن صَوتِک »(63)« پسرم! در راه رفتن اعتدال را رعایت کن؛ و از صدای خود بکاه و هرگز فریاد مزن».کنایه از این است که در مسیر زندگی و حرکت به سوی مطلوب و صدا کردن و طلبیدن محبوب، هرگز دچار افراط نشو، از تندروی و سرعت زیاد و از فریاد بپرهیز.

10- نوشتن
 

پیامبر خدا(ص)فرمودند: [ حق فرزند بر پدر، ان است که نوشتن، شنا کردن و تیر اندازی رابه او یاد دهد و مال حلال برایش به ارث بگذارد.](64)

11- بهداشت
 

پیامبر خدا(ص) فرمودند: [هرکاری را چاره ای است و چاره تندرستی در دنیا چهار چیز است: کم سخن گفتن، کم خفتن، کم راه رفتن و کم خوردن].(65)پیامبر خدا(ص): [ معده؟، خانه همه دردهاست و پرهیز، ریشه همه درمان ها].(66)

12- شنا و تیر اندازی
 

پیامبر اسلام(ص) فرمودند:[به پسرانتان، شنا و تیر اندازی یاد دهید و به دختر، ریسندگی](67) این سوال مطرح است که تربیت و تأدیب کودک چه موقع است؟ امام صادق(ع) فرمودند: [ما کودکان خود را وقتی پنج ساله شدند به نماز امر می کنیم و شما کودکانتان را وقتی هفت ساله شدند، نماز خواندن وا دارید. ما کودکانمان را وقتی به سن هفت سالگی رسیدند امر می کنیم که تا هر مقدار از روز را که میتوانند روزه بگیرند و هرگاه تشنگی و گرسنگی بر آنان غالب آمد افطار کنند تا بدین ترتیب به روزه گرفتن عادت کنند و توان آن را بیابند و شما را نیز وقتی کودکانتان نه ساله شدند به آنها دستور دهید که تا هر مقدار از روز را که می توانند روزه بگیرند و هر گاه تشنگی بر آنان غلبه کرد و روزه شان را باز کنند.](68)همچنین پیامبر(ص) فرمودند:[فرزند هفت سال آقاست و هفت سال خدمتکار و هفت سال وزیر و دستیار. اگر تا بیست و یک سالگی از کمکی که به کرده ای راضی بودی (و تربیت نتیجه داد) که خوب و گرنه به شانه او بزن (و دیگر حال خود رهایش کن) و تو درباره او نزد خداوند معذوری.](69) امام صادق(ع) فرمودند: [پسرف هفت سال باید بازی کند، هفت سال آموزش قرآن ببیند و هفت سال، حلال و حرام را فرا بگیرد.](70)

شیوه های تربیت اسلامی به چه صورت است؟
 

1- احترام و مدارا و دلسوزی ومحبت

امام زین العابدین (ع) می فرمایند: [حق خردسال، مهربانی در آموزش او بخشیدن او و پوشاندن (اشتباهات) او، مدارا کردن با او و یاری کردن اوست...](71)امام علی(ع) فرمودند: [همانند طبیب مدارا کننده باش که دارو را جایی به کار می برد که سودمند است.](72)

2- قاطعیت و سازش نکردن
 

امام علی(ع) در نامه ای به یکی از کارگزارانش-: [پروای الهی داشته باش و اموال این مردم را با آنان باز گردان که اگر چنین نکنی و خداوند، امکان دستیابی به تو را بدهد، درباره تو آن می کنم که (به وظیفه ام عمل کرده) نزد خدا معذور باشم و با این شمشیرم، که هر کس را با آن زدم، وارد دوزخ شد، بر تو خواهم زد. به خدا سوگند اگر حسین و حسن هم کاری را که تو کردی انجام دهند، هیچ نرمش و رخصتی از جانب من نمی بینند و در اراده من، هیچ تاثیری نمی گذرد تا حق را از انان بستانم و ستم هایی را که کرده اند، برطرف سازم.](73)

3- تربیت عملی
 

امام علی(ع) می فرمایند: [هر کس خود را پیشوای مردم قرا دهد، باید پیش از آموزش دادن به مردم یاد دادن به خود را آغاز کند، و باید پیش از تربیت زبانی، با رفتارش تربیت کند آموزگار و مربی خود، بیش از آموزگار و مربی مردم، شایسته احترام است.](74)امام صادق(ع) فرمودند:[با غیر از زبانتان (با رفتار) دعوت کننده مردم باشید و مردم از شما پرهیزگاری تلاش خستگی ناپذیر و نماز و خوبی ببینند که این، دعوت کردن است.](75)اسلام یک الگوی تربیتی زیبایی را برای تربیت کودکان بیان نموده است که جامع ترین الگو می باشد چون در قدیم پدران و مادران فرزندان خود را با الگوی سختگیری تربیت می کردند و آنها معتقد بودن که اگر به کودکان محبت شود آنها لوس بار می آیند که در اینجا کودک و فرزند ما از لحاظ عاطفی و روانی دچار اضطراب و تنش، افسردگی و گاهی خودکشی می شد. در الگوی دیگر فقط به فرزندان محبت می کردند و هیچ سختگیری برای کارهای آنها نداشتند که ضعف این اگر این بود که فرزندانی لوس، ضعیف النفس، وابسته و پر توقع و از لحاظ عاطفی کودک صفت تربیت می شدند که در برابر مشکلات مقاوم و صوبر نیستند و در الگوی دیگر نه محبت می کردند و نه قاطعیت که فرزندان مبتلا به بزهکاری و خلافکاری می شوند در الگوی دیگر هم به فرزندان محبت می کردند و هم سخت گیری و قاطعیت که در این الگو فرزندان هم از لحاظ عاطفی ارضا می شدند و هم سختکوش، صبور و مسئولیت پذیر تربیت می شدند دانشمندان این الگو را بهترین الگوی تربیت کودک می دانند.(76)
اما اسلام یک الگوی زیبای دیگری را بیان می کند: محبت، قاطعیت و کرامت
یعنی علاوه بر اینکه باید به فرزند محبت شود (البته افراط و تفریط صورت نگیرد) قاطعیت (افراط در ملامت و سرزنش صورت نگیرد) از آن طرف بحث تکریم فرزندان را مورد نظر قرار داده است و در خطبه شعبانیه آمده است: کودکی که با ارزش قلمداد می شود و شخصیت او محترم شمرده می شود (تکریم)، به احساس خود ارزشمندی (عزت و کرامت نفس) دست می یابد و کسی که برای خودش ارزش قائل باشد، خود را به زشتی ها آلوده نمی کند.(77)کودک هر چند کوچک است اما دارای استعداد و سرمایه های خداداری است که در او به صورت بالقوه موجود است و باید به فعلیت برسد پدر و مادر باید کمک کنند تا این قوای مستعد شکوفا شود آموختن راه و رسم ادب منوط و مشروط به تکریم فرزند و شخصیت دادن به اوست و نه تحقیر و کوچ کردن او. در روایتی از پیامبر(ص) به نقل از امام صادق(ع) آمده است:[خداوند رحمت کند پدری را که فرزندش را در نیکی یاری کند – روات و کسانی که مستمع کلمات معصومین(ع) بودند، گاهی افراد فهیمی بودند که درباره ان مطالب از معصوم (ع) توضیح می خواستند- روای می گوید: عرض کردم یا رسول الله! چگونه باید فرزند خود را کمک کند؟ حضرت فرمودند: بپذیرد انچه را که کودک قادر به انجام آن است، و ناتوانی های وی رابر او ببخشاید و او را به زشتی ها، قبایح و کارهای فوق طاقت امر نکند؛ محیط وحشت، اضطراب و نگرانی برای او به وجود نیاورد؛ چون در روح کودک اثر منفی به جای می گذارد.](78)مثلا پدر باید فرزندش را در انجام نیکی و نیکوکاری کمک کند در قدم اول باید آنچه را که کودک در محدوده استطاعت و قدرتش انجام داده، از او بپذیرد و اصلا تکلیفی که خارج از قدرت اوست از او نخواهد. در خانواده هایی که به پدر و مادر متدین هستند و دوست دارند بچه هایشان از آغاز مسائل دینی خود اهمیت بدهند، آنان را در انجام عبادت تحت فشار می گذارند مثلا کودکی را که در آخرین ساعات شب تابستانی خوابیده است، ساعت سه صبح برای خواندن نماز بیدار می کنند این باعث می شود یک عمل عبادی ارزشمند، که موجب علو مقام مومن و استحکام ایمان اوست، در چشم و ذهن فرزند عملی مخل و آزار دهنده جلوه کند اگر کسی بخواهد در تربیت فرزند روش صحیحی را بپیماید، باید کلیات را برای او بگوید و در امور جزئی مراقب رفتار و اعمال او باشد؛ بدون اینکه در جزئیات و خطاهای احتمالی او دخالت کند تا آن جا که ممکن است چشم بپوشد، اگر چه در بعضی موارد تکرار اشتباه که ملامت و سرزنش لازم است، باید او را ملامت کند. امیرالمومنین(ع) فرمودند: [زیاده روی در سرزنش و ملامت، آتش لجاجت و لجبازی را شعله ورتر می کند](80)پس تکریم نکردن شخصیت فرزند در تادیب و روش های تربیتی باعث می شود که او نسبت به خطا و گناه جرأت پیدا کند؛ یعنی با پدر و مادر از در لجبازی وارد شده به تکرار آن خطا مصر گردد و چون رعایت حرمت و شخصیت او نشده، باعث می شود که نه تنها در خردسالی به آداب صحیح تربیت نشود؛ بلکه در بزرگسالی که هنگام نتیجه گیری از تادیب دوران کودکی است انسانی بی ادب و فارغ از آداب باشد. امام عسگری (ع) فرمودند :[ اگر پدر با فرزند طوری رفتار کند که در دوران کودکی نسبت به پدر متجری شوئ و ادب پدر و فرزندی را رعایت نکند، باعث خطاکاری او در بزرگسالی و موجب عقوق فرزند و قطع رحم می شود].(81)امیر المومنین(ع) فرمودند:[اگر کسی خود را به هیچ انگاشت، دیگر مید هیچ خیر و رشدی از او نداشته باش](82)امام هادی(ع) هم در این باره می فرمایند:[ اگر کسی خود را خفیف و کوچک شمرد، از شر او در امان نیستی].(83) امیر المومنین(ع) می فرماید: [کسی که کرامت انسانی خود را درک کند، هرگز با خطا و اشتباه آن را از بین نمی برد](84) همچنین آقا امیر المومنین(ع) می فرماید: [اگر کسی خود را بزرگ ببیند، شهواتی که او را به خطا می کشاند، نزد او ناچیز و بی ارزش می شود.](85) از مصادیق دیگر تکریم و احترام به فرزند این است که به حق مالکیت او بر اشیاء و سایل احترام بگذاریم. در همان کودکی، طفل چیزهایی خاص خود دارد: لباس، ظرف، کتاب و... که مخصوص اوست یکی از روش های احترام به فرزند این است که اگر والدین به هر دلیلی به یکی از آنها احتیاج پیدا کردند، به مالکیت او احترام بگذارند و از او اجازه بگیرند؛ یا مثلا اگر مهمانی به خانه وار می شود، فرزند را در استقبال یا پذیرایی از مهمان تشویق کنیم و او را به عنوان یک شخیت مستقل به رسمیت بشناسیم. امام صادق(ع) می فرماید:[یَقُّلُ مَسیوره](86) وقتی به او کاری واگذار می کنید و در حد استطاعت و قدرتش آن را انجام می دهد، اما به پایان نرسانده است، از او تشکر کنید و همین مقدار از او بپذیرید، و از تحقیر او با این عبارت که تو توانایی نداشتی، عرضه نداشتی کار کوچک را به انجام برسانی و.... بپرهیزید و او را بپذیرید. البته یک قاعده اینجا هست که استثناء بردار نیست و ان این که امام علی(ع) می فرمایند: [اگر می خواهیم فرزندانمان را درست تربیت کنیم ابندا باید خود را اصلاح کنیم](87) قابل قبول نیست که پدری خانه دروغگویی، بی ادبی، عهد شکنی و طلم و تعهد را سیره کار خود قرار دهد اما از فرزندش توقع داشته باشد به او دروغ نگوید، اگر پدر و مادر داخل خانه به یکدیگر دروغ بگویند یا به فرزند دروغ بگویند و به آن قول بدهند و به آن وفا نکنند یا خلف وعده کنند، کودک هم دروغگو تربیت خواهد شد و به وعده هایش بی توجه خواهد بود. پدر و مادر بدون اینکه به کودک خود بیاموزند که کار خوب و بد کدام است، از او توقع دارند که خلاف نکند پس کودک باید ابتدا زشتی و نیکی را بشناسد، مرتکب بدی ها نشود و به خوبی ها عمل کند این پدران بدون توجه به کوتاهی خود، به محض اینکه فرزندشان مرتکب خلافی شد، بدون تفکر در انتخاب بهترین روش، با تادیب جسمی و ضرب و جرح می پردازند در حالی که در معارف ما این روش مطلقا ممنوع است. در بعضی از روایات وارد شده است:[ ... مبادا فرزندت را کتک بزنی برای ادب کردم او می توانی با او قهر کنی اما مراقب باش دوران قهر تو به طول نینجامد.](88) در روایت دیگر وارد شده است: [فقط سه روز می توانی قهر کنی.](89)امیرالمومنین(ع) می فرمایند: [حیوان است که موعظه در او اثر ندارد و فقط با کتک می شود به کاری وادارش کرد. اما انسان عاقل که خداوند به او نیروی عقل را عنایت کرده، هرگز نیاز به تنبیه، زور و خشونت ندارد.](90)امام باقر و امام صادق(ع) فرموده اند: [مصونیت فرزند اش در لغزش، خطا و اشتباه، با صالح بودن پدران تامین می شود].(91) تجربه نشان داده است فرزندی که پدرانی سختگر و خشن دارند و محیط خانواده همراه با خشونت است. در بزرگستالی افرادی ترسو، جبون، خجالتی، و گریزان از موجهه و رویارویی با مشکلات خواهند بود.

اما نتیجه گیری کلی از بحث:
 

برای اینکه بتوانیم یک نتیجه خوب و عالی از بحث های گذشته بگیریم لازم دانستیم که کل مباحث رابه طور خلاصه و خیلی اجمال برای عزیزان خواننده بیان نمایم: از حقوق فرزند بر پدر و مادر این است که: در ابتدای امر، مراقب احوال او باشی، و از برای پرستاری و شیر دادن او زنی صاحب عفت و صلاح، معین نمایی، و غذای او را از حلال مهیا سازی؛ زیرا که طفلی که گوشت او از شیری که غذای حرام به هم رسیده متکون شود، طبع او خبیث می شود و طینت او از جناثت سررشته می گردد و چون به سر حد تمییز برسد باید او را از آداب نیکان بیاموزی و آداب خوردن و گفتن و نشستن و برخاستن و غیر اینها را به او یاد بدهی. به او یاد بدهی که با دست راست غذا بخورد و در موقع شروع کردن «بسم الله الرحمن الرحیم» بگوید و از جلوی خود غذا بخورد، به هر طرفی دراز نکشد، پیش از دیگران دست به غذا نبرد و به غذی دیگران و افراد دیگر نگاه نکند، و با عجله غذا نخورد، لقمه را جویده جویده بخورد و دست و لباس خود را به غذا آغشته نکند، باید در نزد او از زیاد خوردن مذمت کرد از کم خوری و قناعت تعریف کرد و چنان او را پرورش دهیم که در قید غذا نباشد؛ راجع به هر چیزی قانع باشد، او را از خود آرایی و زینت کردن و در بند لباس بودن منع نماییم و به او بفهمانیم که این کار مال زنان است و برای مردان زشت است، مواظب باشیم با کسانی که بر ناز و نعمت و لباس و زینت پرورش یافته اند زیاد نزدیک نشود، و در نشستن و برخاستن و ایستادن، پشت به کسی نکند و در میان مردم آب دهان نیندازد و در برابر مردم خمیازه نکشد و پا روی پا نیفکند و با دیگران با فروتنی و تواضع برخورد کند و گشاده رو و خوش کلام باشد و اطاعت بزرگترها را نگه دارد و در حضور آنان بی ادبی نکند، مواظب باشیم پر گویی نکند، قسم نخورد و دروغ نگوید اگر چه راست باشد، فحش و دشنام و لغو نگوید، غیبت نکند و زیاد نخندد، دیگران را مسخره نکند، زیاد مزاح نکند و تیز به مردم نگاه نکند راستگو باشد و با فکر سخن بگوی، به کسی که با او صحبت می کند گوش دهد. وقتی بزرگتری از در می آید جلوی پای او بایستیم تا بچه هم یاد بگیرد از در می آید جلوی پای او بایستیم تا بچه هم یاد بگیرد و بلند شود، به دو زانو بنشیند و اگر کسی آمد به او جا بدهد، مواظب باشی با آدم بد همنیشین نشود که این اصل ادب است به او یاد بدهی که از دیگران چیزی نیرد، بفهمانی که بزرگی در بخشش است، باید او را به معلمی متدین و دانا بدهی که به او قرآن بیاموزد حکایت نیکان را برای او بگو، از او بخواه که سخنان لغو و بیهوده نگوید، به او بیاموزی که وقتی از درس آمد مشغول بازی بشود تا دل او نمیرد و پژمرده نگردد. چون یه کمی بزرگتر شد دانا تر شد، باید اخلاق نیک به او بیاموی و از صفات رذیله باز داری، به صفات خوب مثل صبر، توکل، رضا، سخاوت و شجاعت و صدق و صفا را در نظر او زیبا جلوه بدهی و صاحبان این صفات را ستایش کنی. به او طهارت و نماز را یاد بدهی، در بعضی از روزهای ماه رمضان او را به روزه گرفتن واداری، اصول و عقاید را به او تلقین کنی آداب شریعت را به او یاد بدهی، چون کار خوبی انجام داد به او آفرین بگویی و در برابر مردم او را تحسین کنی و به او احسان نمایی، و اگر کار زشتی انجام داد در مرتبه اول ندیده بگیر و به رو نیاور و چنان وانمود کن که کسی جرأت انجام چنین کاری را ندارد. اگر مرتبه دوم انجام داد در پنهان او را دعوا کن و چنان بگو که اگر نزد مردم این کار را کردی رسوا می شوی و پدر باید همیشه هیبت خود را حفظ کند و مادر باید او را از پدر بترساند و او را از اعمال ناشایست منع کند، وقتی بزرگتر شد، او را به عبادت واداری و دنیا را در نظر او خوار سازی و او را به پروردگار امیدوار سازی و آخرت را برای او در ذهن او جلوه دهی و عظمت خدا را به او بگویی و اگر این کار را کردی در کودک اثر می گذارد پس از بلوغ برای پدر و مادر از صالحات و باقیات خواهد بود. نکته آخر ما به پدر و مادران عزیز: آیا اینقدر که از فرزندان خود انتظار داریم، این کارها را برای آنها انجام داده ایم؟ ایا تا حالا به خود گفته اید که این امانتی است در نزد خدا (شاید این امانت را از ما بگیرد و ما را دعوت به صبر کند) دل او پاک و جوهر او صاف است و قابل هر نیک و بدی است و هر کاری که بکند پدر و مادر در ثواب و عقاب او شریک هستند پس او را ضایع و مهمل نگذارید و از آنها غافل نشوید و بعد از اینکه اینها را به او یاد دادید ملاحظه کنید که قابلیت و استعداد کدام علم و صنعت را دارد پس او را به آموختن ان تعلیم دهید و نگذارید عمر او برای کاری که استعداد آن را ندارد ضایع گردد.

پي‌نوشت‌ها:
 

1.البحار، بهشت اخلاق632
2.الزهد اللحسین بن سعید77/208
3.نساء، آیه 78
4.سوره زمر، آیه 30
5.سوره جمعه، آیه 6
6.سوره واقعه، آیه 60
7.سوره جمعه، آیه8
8.سوره آل عمران، آیه 185
9.سوره عنکبوت، آیه 64
10.سوره احزاب، آیه 16
11.سوره آل عمران، آیه 168
12.سوره بقره، آیه 180
13.سوره بقره، آیه 132
14.سوره آل عمران، آیه 169
15.سوره بقره، آیه 156
16.امالی شیخ طوسی، ص 432
17.کافی، ج3، ص 136
18.عیون الاخبار الرضا، ج2، ص4
19.بحار الانوار، ج6، ص234
20.کافی، ج2، ص658
21. خصال شیخ صدوق، ج1، ص15
22.ثواب الاعمال، ص319
23.بحار الانوار، ج7، ص111
24.تفسیر فرات کوفی، ص 372
25.بحار الانوار، ج94، ص70
26.منیه المرید، ص 347
27.کافی، ج2، ص492
28.بحار، ج7، ص274
29.بحار، ج7، ص25
30.أمالی صدوق، ص441، مجلسی 57
31.خصال شیخ صدوق، ج1، ص 167
32.کافی، ج1، ص11
33.بحارا لانوار، ج8، ص292
34.حدیث9، ص845
35.حدیث1، ص935
36.باب 234، ح1، ص935
37.باب 236، ح1، ص939
38.باب 237، ح1، ص941-940
39.باب239، ح1، ص945-946
40.باب240، ح1، ص 947
41.باب 241، ح1، ص947
42.باب 243، ح1، ص949
43.باب 244، ح1، ص 950-951
44.باب 245، ح1، ص 953
45.باب 246، ح1، ص 955-956
46.باب 247، ح1، ص 957
47.باب 248، ح1، ص 957
48.باب 249، ح1، ص 957-958
49.باب 250، ح1، ص 959
50.باب 251، ح1، ص961
51.باب 251، ح2، ص 962
52.باب252، ح1، ص963
53.باب 253، ح1، ص 963
54.باب 254، ح1، ص963
55.باب 255، ح1، ص965
56.با 257، ح1، ص 967
57.باب 258، ح1، ص267
58.باب 259، ح1، ص967
59.باب 20، ح1، ص969
60.باب 261، ح1، ص 969
61.باب 262، ح1، ص970-971
62.باب 262، ح2، ص 971
63.باب 262، ح3، ص971
64.باب 262، ح4، ص973
65.معاد، 151
66.معاد، استاد قرائتی، 184
67..استعاذه، 204
68.بوقله پارسایی، 288
69.داستان دوستان، 201:5
70.بحار الانوار، 129:6
71..مناهج الشارعین ( علامه میرداماد)، ص590
72.زندگی جاوید یا حیات اخوی مرحوم مطهری، ص28-29
73.تفسیر نمونه، ج27، ص232 به نقل از روح البیان ج10، ص415
74.رنگارنگ، ج2، ص433
75..شرح و تفسیر دعای مکارم الاخلاق 132:3 به نقل از کتاب الوزرا، ترجمه طباطبایی 202
76..معاد، استاد قرائتی، 184
77..معاد، شهید دستغیب، 24:3
78..معاد، استاد قرائتی: 181
79..شنیدنی های تاریخ 137
80..مصابیح الانوار، نظام العلماء تبریزی: 272
81.داستان دوستان 61:2 به نقل از معانی الاخبار: 121
82.دار السلام نوری، ج2، ص 315 و داستان دوستان، ج4، ص 161 و منازل الاحره، ص32
83.داستانهای شگفت شهید دستغیب، ص 221
84.بحار الانوار، ج14، ص 322
85.بحار الانوار، ج75، ص 3730
86.بحار الانوار، ج 46، ص 65
87.بحا الانوار، ج68، ص 155
88.بحار، ج12، ص 179، این داستان به طور خلاصه آورده شد
89برگرفته از کتاب داستانهای عارفانه
90..سوره بقره، آیه 28
91.سوره مومن، آیه 11
 

منابع
1.قرآن کریم
2.نهج البلاغه، محمد دشتی، قم: مشرقین، چاپ چهارم، پاییز 1379
3.میزان الحکمه همراه با ترجمه فارسی، محمد ری شهری، مرکز تحقیقات دار الحدیث، ویرایش سوم، قم سال 1379
4.سیری در رساله امام سجاد(ع) سلسله گفتار های آیت الله یثربی، انتشارات فرهنگ آفتاب، چاپ اول، مهر 1382
5.معراج السعاده، تالیف ملا محمد نراقی، ناشر، موسسه انتشارات قم: هجرت، تابستان، 1381
6.گنجینه معارف، تالیف محمد رحمتی شهررضا، انتشارات صبح پیروزی، چاپ چهارم ، 1386 چاپ نوید اسلام
7.ثمرات الحیات، سید محمود امامی اصفهانی، انتشارات قائم آل محمد(ص)، نوبت چاپ ششم 1387چاپخانه ولیعصر
8.غررالحکم و دررالحکم ( به صورت موضوعی) با شرح و ترجمه فارسی، هاشم رسول محلاتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی چاپ دهم: 1386
9.حکمت نامه کودک، محمد محمدی ری شهری، انتشارات نشر دار الحدیث، چاپ چهارم (ویرایش دوم)، 1388
10.علل الشرایع و الاسلام( فارسی و عربی)، مولف شیخ صدوق، انتشارات: قم، مومنین، چاپ هفتم 1386
11.اذکار نافعه، حسین پور علویه محمود، قم: انتشارات کریمه اهل بیت(ع)، چاپ عترت، سوم 1386
12.نزم افزار احادیث معصومین(ع)