تعهد ولايي در شعر شيعي صدر اسلام (2)

2. حَسّان بن ثابت انصاري
 

از ديگر شاعران بزرگ صدر اسلام، حسّان بن ثابت انصاري است. پيامبراكرم صلي الله عليه و آله در كارآمدي شعر وي در راستاي حمايت از دين مبين اسلام و رويارويي با دشمنان سرسخت آن، اين چنين فرمودند: «لا تزال يا حسّان مؤيّداً بروح القدس ما نصرتنا بلسانك»: اي حسّان! تا زماني كه زبان گوياي تو پشتيبان ماست، روح القدس همواره مؤيد توست (الشريف الرضي، 1406ق، ص 42). لفظ «لا تزال» كه تعهد شاعر نسبت به آموزه هاي اسلام را نشان مي دهد، گواهي بر ويژگي تعهد است كه شاعر به اصول معتقدات خويش، پايبندي مداوم داشته باشد. اين مداومت و ثابت قدمي به حمايت از نهضت اسلامي و مواظبت از دستاوردهاي عظيم پيامبراكرم صلي الله عليه و آله و گسترش اخلاق مداري و انسان پروري در جامعه اسلامي توسط رسانه اي چون شعر عموميت مي بخشد و در ميان اقشار مختلف مردم انتشار وسيعي مي يابد.
حسّان بن ثابت اشعار فراواني در حمايت از پيامبراكرم صلي الله عليه و آله و دفاع از دين اسلام سروده است و موضع گيري هاي مهمي در حوادث مختلف از خود نشان داده است؛ اما اين امر پس از رحلت پيامبراكرم صلي الله عليه و آله با توجه به فضاي سياسي حاكم بر جامعه و فشارهاي گوناگون سياسي، ادامه نيافت و شاعر تحت تأثير ترفندهاي تبليغاتي مخالفان خط مشي اهل بيت عليهم السلام قرار گرفت و از عهده گيري مواضع قبلي خويش شانه خالي كرد.
شايد همين امر بود كه ابن شهرآشوب مازندراني، حسّان بن ثابت را جزء‌ شاعران متكلّف اهل بيت عليهم السلام مي داند؛ در واقع اين «متكلف بودن» ‌به اعتبار شفاف نبودن موضع ايشان و عدم مداومت وي در حمايت از مكتب راستين اهل بيت عليهم السلام است (ابن شهرآشوب، 1961م، ص 153).
يكي از مواضع مهم شاعر در اثبات ولايت اميرالمؤمنين عليه السلام، سروده شورانگيز وي در «غديرخم» است. حسّان در اين سروده مهم، به صراحت، جانشيني امام علي عليه يكي از مواضع مهم شاعر در اثبات ولايت اميرالمؤمنين عليه السلام، سروده شورانگيز وي در «غديرخم» است. حسّان در اين سروده مهم، به صراحت، جانشيني امام علي عليه السلام در خلافت مسلمانان پس از پيامبراكرم صلي الله عليه و آله را اعلام مي كند و مي گويد:

يناديهُمُ يوم الغدير نبيُّهُم
بِخُم و اسمع بالرسولِ مُنادياُ: قمُ يا علي، فانني
رضيتُكَ مِن بعدي اماماً و هاديا

فَمَن كُنتُ مولاهُ فهذا وليّهُ
فكونوا لَهُ انصارِ صدق مَواليا

هُناكَ دعا اللهمَّ والِ وليّه
و كُن للذي عادي عليّاً مُعاديا

(شيخ المفيد، 1993م، ج1، ص 177)
ترجمه: پيامبراكرم صلي الله عليه و آله در روز غديرخم، مردم را فرا خواند و گفت: كيست مولا و رهبر شما؟ همه گفتند: خداوند مولاي ماست و تو رهبر ما هستي؛ و هيچ كس در اين امر نافرماني نمي كند. آن گاه فرمود: اي علي! به پا خيز! من تو را امام و هادي اين مردم پس از خود برگزيدم. هركس من مولاي او بودم، علي مولاي اوست؛ پس ياراني با صدق و وفا براي ايشان باشيد. آن گاه پيامبر دعا فرمود: خدايا! ياران علي را ياري رسان و با دشمنان علي بستيز.
 

علامه اميني در يك پژوهش آماري،‌ به بيش از سي منبع تاريخي كه اين اشعار را نقل كرده اند، اشاره كرده است و به تفصيل درباره سند روايي آن توضيح داده است؛ از جمله اين منابع: كتاب الولاية ابوسعيد سجستاني، و كتاب المسترشد محمد بن جرير طبري، و كتاب فرائد اعلامه اميني در يك پژوهش آماري،‌ به بيش از سي منبع تاريخي كه اين اشعار را نقل كرده اند، اشاره كرده است و به تفصيل درباره سند روايي آن توضيح داده است؛ از جمله اين منابع: كتاب الولاية ابوسعيد سجستاني، و كتاب المسترشد محمد بن جرير طبري، و كتاب فرائد السمطين صدرالدين حموي، و كتاب مرقاة الشعر مرزباني، و كتاب الامالي شيخ صدوق و كتاب هاي ديگر (‌اميني، 1977م، ج2، ص 34). بايد گفت: اين تنها ابياتي از حسّان نبود كه دست شررآلود دشمنان اهل بيت عليهم السلام، به سوي آن نشانه رفته است، بلكه ابيات و اشعار مهم ديگري نيز در مدح امام اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب عليه السلام از ديوان حسّان بن ثابت حذف شده است. نمونه ذيل از آن جمله است:

جَزي اللهُ خيراً و الجَزاءُ بكفّهِ
ابا حَسن عنّا و مَن كأبي حَسَنرالمؤمنين عليه السلام در كارزار خيبر سروده است و حضرت را به نيكي ستوده است:

و كانَ عليُّ ارمدَ العينِ يبتغي
دواءً فلمّا لم يحسّ مداويا

شفاهُ رسول اللهِ منهُ بِتَفلةٍ
فبوركَ مرقياً و بوركَ راقيا

و قالَ سأعطي الراية اليومَ ماضياً
كَميّاً مُحباً للرسولِ مَواليا

يُحبُ الهي و الإلهُ يحبهُ
به يفتح اللهُ الحصونَ الأوابيا

فاصفي بها دونَ البريةِ كلّها
عليّاً و سمّاهُ الوزيرَ المؤاخيا

(شريف المرتضي، 1410ق، ج4، ص 104)
ترجمه: علي عليه السلام در جنگ خيبر دچار چشم درد شد و در پي طبيب بود. پيامبراكرم صلي الله عليه و آله با آب دهان خود او را درمان كرد و گفت: بيرق جنگ به دست كسي مي دهم كه شجاع و دوستدار خدا باشد. خدا را دوست مي دارد و خداوند نيز او را. پيامبراكرم صلي الله عليه و آله اين خصلت را به علي عليه السلام اختصاص داد و او را وزير و برادر خود ناميد.
منبع: شيعه شناسي، شماره 29