منبع شناسي آدام اسميت

بهترين چاپي كه فعلاً از كتاب «درباره ي ماهيت و علل ثروت ملل» اثر آدام اسميت در دست است، همان چاپي است كه در اوائل قرن حاضر به همت ادوين كنان (Edwin cannan)، اقتصاددان انگليسي، در دو جلد تنقيح و تحشيه شده و در اين ترجمه مورد استفاده بوده است. بايد اضافه كنيم كه اخيراً دانشگاه گلاسگو- از جمله مراسم و فعاليتهايي كه به مناسبت دويستمين سالگرد انتشار ثروت ملل به عمل آورده است - چاپ جديدي از آن را منتشر ساخته كه مزاياي واقعي آن بر چاپ «كنان» بر اين نويسنده پوشيده است و بعيد مي نمايد كه در استفاده عموم جاي آن را بگيرد. درباره حيات اسميت قديم ترين سندي كه موجود است رساله دوست و معاصر او دوگال استوارت (Dugald stewart) مي باشد كه آن را هم در مجموعه آثار او، به همت «و. هاميلتون» (W.Homilton)، و هم در مقدمه «نظريه احساسات انساني» اثر اسميت مي توان يافت. اين هر دو در فهرست زير نام برده شده اند. جامعترين شرح حال اسميت كتاب جان ره (John Rae) زيرعنوان زندگي آدام اسميت است كه در اواسط قرن نوزدهم به رشته تحرير درآمده و در شرح مختصري كه ما در بخش اول اين كتاب آورده ايم، يكي از مأخذهاي اصلي بوده است. چاپ مورد استفاده ما، آخرين و معتبرترين چاپ اين كتاب است كه درسال 1965 توسط جيكوب واينر (Jacob viner)، اقتصاددان شهير آمريكايي، با مقدمه اي بلند انتشار يافته است؛ و آن را در فهرست زير خواهيد يافت. كتاب فاي (c.R.Fay) اقتصاددان معاصر انگليسي نيز - زيرعنوان آدام اسميت و اسكاتلند زمان او- بي لطف نيست و به اصطلاح با يك تير دو نشان مي زند: بررسي زندگي اسميت و اوضاع اسكاتلند در زمان او، كتاب وست (E.G.west) كه در انتهاي همين فهرست از آن ياد شده، براي كسب اطلاعات نسبتاً اجمالي درباره حيات وي بي ارزش نيست، ولي حرف قابل ملاحظه اي نيز بر آن كتابهاي ديگر نمي افزايد. اما تفسير نسبتاً سطحي و يك جانبه - آن از انديشه ها و اهميت تاريخي اسميت به مبناي جهان بيني و تعصبي ويژه قرار دارد كه با ديد و بررسي ما كاملاً متفاوت، و اغلب متضاد، است.
متون كلي و مقالات تخصصي در بررسي آثار اسميت- و البته بويژه ثروت ملل- از شمار خارج است و ما تنها برگزيده اي از اين آثار را در فهرست زير آورده ايم. از ميان متون كلي به كتاب تاريخ افكار اقتصادي از اريك رول (Eric Roll) و نظريه اقتصادي در بعد تاريخي از مارك بلاگ (Mark Blaug)- كه هر دو از اقتصاددانان معروف معاصرند- بويژه قابل ذكر مي باشند. به نظر ما اين دو كتاب را بايد با هم خواند و مقايسه كرد: كتاب نخست، در عين تجزيه و تحليلهاي نظري، بر چارچوب و وجوه اجتماعي افكار اسميت (و ديگران) تأكيد مي كند، حال آنكه كتاب دوم صرفاً اصل را بر ملاحظات نظري مي گذارد و از جنبه هاي ديگر تقريباًبه كلي چشم مي پوشد. ما با سليقه خاص خود اگر ناگزير بوديم يكي از اين دو كتاب را هرگز نبينيم، كتاب اول را بر كتاب دوم مرجح مي شمرديم. اما روش بلاگ نيز جاي خود را دارد، به شرط آنكه كتاب وي تنها مأخذ رجوع نباشد. كتاب تاريخ افكار اقتصادي از تيلور (O.H.Taylor) بيشتر با روش و بينش فلسفي نگاشته شده و اين را بويژه در بررسي او از آثار اسميت مي توان ملاحظه كرد.اما بدون پرده پوشي، ما نقطه نظر خاص او را نمي پسنديم و توصيه نمي كنيم. كتاب تاريخ عقايد اقتصادي اثر دو نويسنده فرانسوي ژيدو ريست (كه برخلاف آن كتابهاي ديگر در فهرست زير مضبوط نيست) هنوز هم- با توجه به آنكه ترجمه فارسي آن موجود مي باشد - قابل استفاده است. اما با آنكه ريست در چاپ 1946 اين كتاب تجديدنظرهاي قابل ملاحظه اي روا داشته، روي هم رفته كتاب مزبور اندكي از مد افتاده است، گو اينكه با اين وصف شايد بررسي آن از عقايد اسميت، كمتر از كسان ديگر (و بويژه ريكاردو) قابل بحث باشد. كتاب بزرگ و مفصل شومپيتر - زير عنوان تاريخ تجزيه و تحلل هاي اقتصادي - كه بجاي خود نه تنها تاريخ بلكه دائره المعارفي از انديشه هاي اقتصادي است، شايد نيازي به معرفي نداشته باشد. ليكن نقص اين كتاب، بويژه براي تحصيل اطلاعات مدوني از افكار اسميت يا اقتصاددانان ديگر، در اين است كه نويسنده آن به مقتضاي سليقه خود بيشتر سير نظريات گوناگون (مثلاً نظريه ارزش، قيمت، پول و غيره)را مورد مطالعه قرار داده و در نتيجه عقايد اغلب اقتصاددانان بزرگ در سراسر كتاب پراكنده است. گفتن ندارد كه صدها اثر كلي ديگر درباره تاريخ افكار اقتصادي در زبان هاي گوناگون موجود است كه ما با جزئي از آن آشنايي داريم.
كتاب مفصل ماركس - زيرعنوان نظريات ارزش اضافي - كه آن را مي توان تاريخ عقايد اقتصادي كلاسيك تا زمان ماركس در شمار آورد، بسيار از نظر علمي آموزنده است ولي فقط به درد آن كساني مي خورد كه از تئوري اقتصاد و تاريخ تحول آن در قرن نوزدهم خوب سررشته داشته باشد. كتاب رونالد ميك (Ronald Meek)، زيرعنوان تحقيقاتي در نظريه ارزش - كار، به خواندنش مي ارزد به شرط آنكه خواننده كتاب داب را كه يازده سال پس از اين انتشار يافته است نخوانده باشد: عقايد و تجزيه و تحليل هر دو تقريباً يكي است جز آنكه اثر دوم اثري استادانه تر است. همچنين است بررسي نسبتاً اجمالي خانم رابينسون از نظريات اسميت و ديگران- در كتاب فلسفه اقتصادي - كه در واقع به يك ارزيابي عمومي از مسائل تاريخ نظريات اقتصادي نزديك تر است تا مطالعه اي در زمينه فلسفه اقتصاد. از كتاب اخير، ترجمه اي در دست است كه درهمين مجموعه به چاپ رسيده.
همه اين آثار در فهرست زياد ياد شده اند. ديگر از اين قبيل آثار مقاله نسبتاً متأخر كاشيل (Kaushil) است. همچنين مقالات موجود در كتابي زير عنوان آدام اسميت 1926-1776 كه در فهرست آن را زير نام هلاندر (J.H.Hollander) خواهيد يافت. اين كتاب، چنانكه از عنوانش پيداست، اولين بار به مناسبت صد و پنجاهمين سالگرد انتشار ثروت ملل به چاپ رسيده و برخي از مقالات آن هنوز قابل خواندن است: به ويژه مقاله پل داگلاس (paul Douglas) درباره نظريه ارزش اسميت (كه با تعبير ما از اين نظريه اختلاف اساسي دارد)؛ مقاله جيكوب واينر (viner Jacob) در مقايسه ثروت ملل، و نظريه احساسات اخلاقي كه بسيار خوانا و استادانه است ولي با هم با قياس ما از اين دو كتاب اختلاف دارد؛ و بالاخره مقاله گلن مورو (Glen Morrow) درباره فلسفه احساسات اخلاقي، كه درست عكس نظر واينر را (در همان كتاب!) بيان مي دارد. در همين زمينه مقاله مفصل ماك آي (R.L.Mac Eie)، زيرعنوان «احساسات اخلاقي آدام اسميت به عنوان بنياد ثروت ملل» قابل اهميت است، و اين نيز نظري خلاف واينر عرضه مي دارد. پاره اي مقالات ديگر نيز در فهرست زير آمده اند كه براي ايجاز در كلام از ذكر جداگانه آنها در اين مقدمه چشم پوشي مي كنيم.
در موضوع وجوه ايدئولوژيك و جنبه هاي فلسفي اجتماعي اسميت ما مأخذهاي زيادي ذكر نكرده ايم تا هم تعداد و ماهيت مأخذها با محتواي كتاب موزون باشد و هم شبهه تفاضل و تظاهر براي خوانندگان ايجاد نشود. براي فهميدن اين وجوه از انديشه هاي اسميت البته آگاهي بر عقايد فلسفي سابق و جاري در عصر او لازم است و اين متضمن خواندن آثار فلسفي سابق و جاري در عصر او لازم است و اين متضمن خواندن آثار فيلسوفاني چون هابز، بيكن، لاك، منتسكيو، هيوم، روسو، ولتر ... و ديگران - يا دست كم خواندن كتابهاي ديگران درباره آثار اين متفكران - مي باشد. در اين فهرست ما فقط به چند اثر تخصصي در زمينه مزبور اشاره كرده ايم كه از آن جمله اند دو كتاب هايك (F.A.Hayek) يكي به نام مطالعاتي در فلسفه، علوم سياسي و اقتصاد و ديگري به نام اساسانامه آزادي. كساني كه از اصول عقايد هايك كمترين اطلاعي داشته باشند مي دانند كه نويسنده اين سطور نمي تواند وجه اشتراك زيادي با آن داشته باشد، اما هايك هرچه باشد يك متفكر عميق و جدي است و نمي توان نظريات و تفاسير او را ناديده انگاشت؛ به اين جهت ما به ويژه كساني را كه با عقايدي از نوع عقايد هايك سازگاري ندارند به خواندن اين آثار تشويق مي كنيم زيرا دست كم در تربيت فكري آنان براي بحث با مخالفان جدي خود مؤثر خواهد بود. همچنين كتاب عامل سياسي در رشد نظريات اقتصادي اثر گونارميردال كه تقريباً درست نقطه نظر مخالف هايك را عرضه مي دارد و شايد به همين دليل بود كه به اين هر دو يك جايزه نوبل مشترك داده شد تا ظاهراً بي طرفي جايزه دهندگان حفظ شده باشد! و ديگر مجموعه مقالات ميك است زيرعنوان اقتصاد، ايدئولوژي و مقالات ديگر، و فصل اول از كتاب نظريات ارزش و توزيع ... موريس داب كه پيشتر از آن نام برده ايم.
در زمينه عقايد و آثار تجارتگران يا مركانتيليست ها همان كتابها و متون كلي كه قبلاً نامشان آمده است مي توانند براي اطلاعات عمومي مورد استفاده قرار گيرند. بهترين اثر مفصلي كه در اين موضوع وجود دارد دو جلد كتاب، زيرعنوان مركانتيليسم، اثر اقتصاددان معروف قرن بيستم هكشر (Eli.F.Heckscher) است، كه آن را در فهرست زير آورده ايم. اما اين دليل نمي شود كه همه تجزيه و تحليلها و برداشتهاي او را از اين نظام فكري در علم اقتصاد بپذيريم. فصل بيست و سوم از كتاب معروف كينز - كه تحت عنوان نظريه عمومي ... به فارسي برگردانده شده است - نيز خواندني است؛ بويژه آن كه اصرار وي را به جستجو براي اسلاف علمي نشان مي دهد. اما به همين دليل، و دلايل ديگر، تفاسير او را از اين مسئله نبايد چندان جدي گرفت.
آنچه مي ماند آثار و كتابهاي خود اقتصاددانان مركانتيليست است كه جاي معرفي آنان در اين مختصر نيست. همچنين درباره نظريات طبيعتگران يا فيزيوكراتها، آن متون كلي قابل استفاده اند و علاوه بر‌آن كتاب ميك، زيرعنوان اقتصاد فيزيوكراسي، يك ارزيابي تخصصي و دقيق را عرضه مي كند. اخيراً در نشريه oxford Economic papers، سال 1974، و Economic Journal، سال 1975، مقالاتي كه به ترتيب از قلم التيس (W.Eltis) و بارتا (T.Barta) در تجزيه و تحليل جدول اقتصادي كنه انتشار يافته است، كه در فهرست ياد نشده اند، و علاقه مندان مي توانند به آن نشريات رجوع كنند.
آنچه مي ماند محيط اجتماعي اسميت، يا به عبارت ديگر، تاريخ انقلاب صنعتي انگلستان است كه به احتمال قوي تعداد انتشارات كلي يا تخصصي در زمينه آن از موضوعات پيشين نيز بيشتر است. اما بحث در جزئيات اين مسئله كار ما نيست. كساني كه بخواهند اطلاعات مجمل، ولي دقيقي درباره انقلاب صنعتي كسب كنند كتاب كوچك انقلاب صنعتي، اثر آشتون را مفيد خواهند يافت. كتاب ديگر او، تاريخ اقتصادي انگلستان: قرن هجدهم، مفصل تر و آموزنده تر است. كتاب سومي كه در اين زمينه در فهرست زير ياد شده، اثر كلاسيك انقلاب صنعتي از مورخ بزرگ فرانسوي پل مانتو (paul Mantoux) است، كه با آنكه بيش از شصت سال پيش تأليف شده، و ناگزير پاره اي از تعابير آن در پرتو اكتشافات بعدي قابل بحث است، هنوز يكي از بهترين متون مدون درباره انقلاب صنعتي انگلستان مي باشد.
منبع:كاتوزيان، محمدعلي [همايون]؛ (1388) آدام اسميت و ثروت ملل، تهران، شركت سهامي كتاب هاي جيبي، چاپ سوم
/ع