دانشنامه امام حسین خدمتى سترگ به پیشگاه سیدالشهدا

دانشنامه امام حسین(ع); محمد محمدى رى شهرى, با همکارى سید محمود طباطبایى نژاد و سید روح الله سیدطبایى و دیگر محققان مؤسسه علمى فرهنگى دارالحدیث; ترجمه عبدالهادى مسعودى; چاپ اول, 14 ج, قم: دارالحدیث, 1388 ش, 6612 صفحه.

با گذر زمان و فراوان شدن مکتوبات در حوزه هاى گوناگون, نیاز به نگارش کتاب هاى مرجع و دقیق, بیشتر نمایان مى گردد. کتاب هاى مرجع اگر با دقت لازم به نگارش درآیند و پژوهشگران از وجود آنها آگاه گردند و در دسترس باشند, بخش عمده اى از مکتوبات را تحت تأثیر قرار مى دهند و به آنها جهت درست خواهند داد.
بررسى جامع و همه جانبه زندگى پیامبر(ص) و اهل بیت(علیهم السلام), از آن رو که به فهم درست گفتار, رفتار و موضعگیرى آنان در شرایط گوناگون مى انجامد, ضرورى است; زیرا نگاه تجزیه اى و تک بعدى, از آفتِ بدفهمى مصون نیست. در نگاه جامع مى توان رشته پیوند حلقه هاى به ظاهر گسسته را پیدا کرد; چنان که با همین نگاه مى توان تعارض ظاهرى برخى سخنان و رفتارها را برطرف ساخت.
این جامع نگرى, تنها با پژوهش هاى علمى و روشمند درباره هر یک از این پیشوایان, تحقّق مى یابد که لازمه آن, حضور محقّقان با تخصّص هاى گوناگون در مراحل مختلف پژوهش است. به انجام رساندن چنین پژوهش هایى, سالیان دراز است که دغدغه آیت الله رى شهرى و همکارانش در پژوهشکده علوم و معارف حدیث بوده است.
دانشنامه امیر المؤمنین(ع) که در سال 1379 منتشر شد, نخستین اثر از این مجموعه بود که پس از مدّت ها تلاش علمى, به ثمر نشست و در جامعه علمى داخل و خارج کشور, بازتاب هاى بسیار مثبت داشت.
و اینک شاهد به بار نشستن دومین تلاش در این زمینه هستیم: دانشنامه امام حسین(ع).
گفتنى است در معرفى این اثر گرانسنگ که شناسایى و بازنمایى آن ضرورتى اجتناب ناپذیر است, از مقدمه کتاب نیز بهره برده ایم.
مى توان تاریخ زندگانى نورانى حضرت اباعبداللّه(ع) را به پنج دوره تقسیم کرد:
ـ دوره اوّل, مقارن با حیات پیامبر(ص) (4 ـ 11ق);
ـ دوره دوم, از رحلت پیامبر(ص) تا پایان خلافت عثمان (11 ـ 35ق);
ـ دوره سوم, مقارن با خلافت امام على(ع) (35 ـ 40ق);
ـ دوره چهارم, از شهادت امام على(ع) تا هنگام مرگ معاویه و به قدرت رسیدن یزید (40 ـ 60 ق);
ـ دوره پنجم, دوران قیام بر ضدّ حکومت یزید (60 ـ 61ق).
هر یک از دوران هاى تاریخ زندگى امام حسین(ع), ویژگى هاى قابل تأمّل و آموزنده اى دارد: یکى از مهم ترین ویژگى هاى دوره نخست, پرورش یافتن در دامان پیامبر(ص) و برخوردارى از تأثیرهاى عاطفى و معنوى پیامبر خداست.
در دوره دوم, انزواى سیاسى امام(ع) و روابطشان با خُلفا و نقش ایشان در حوادث مهم ّ دوران جوانى شان (مانند فتوحات اِفریقیّه و طبرستان و پیشگیرى از قتل عثمان), ویژگى هایى هستند که باید مورد بررسى قرار گیرند.
ویژگى دوره سوم, حضور ایشان در جنگ هاى جمل, صفّین و نهروان و نیز حضور فعّال در کنار پدر است.
ویژگى دوره چهارم, همراهى امام حسین(ع) با تصمیم گیرى هاى امام حسن(ع) در برخورد با معاویه و احترام گذاشتن کامل ایشان به برادر است; به علاوه, اعتراض ها و موضع گیرى هایى در برابر حکومت معاویه از ایشان به چشم مى خورد که زمینه ساز حادثه عاشورا شمرده مى شوند.
و سرانجام به دوره پنجم زندگى امام(ع) مى رسیم که هرچند از نظر زمانى, نسبت به دیگر دوره ها, کوتاه تر است, امّا مهم ترین, حسّاس ترین و افتخارآمیزترین فصل تاریخ زندگانى امام حسین(ع) است.
نهضت حسینى, اواخر ماه رجب سال 60 هجرى, با حرکت امام حسین(ع) از مدینه به طرف مکّه, آغاز شد و با بازگشت اهل بیت ایشان به مدینه, پایان گرفت.
این دوره کوتاه ـ که کمتر از یک سال به طول انجامید ـ از نظر کمّیت, بسیار کوتاه و زودگذر بود; امّا از نظر کیفیت و آثارى که بر آن مترتّب شد, بسیار مهم, جاوید و فراموش ناشدنى است. آنچه در این دوره کوتاه اتّفاق افتاد, نه تنها در تاریخ اسلام, بلکه در تاریخِ بشر, بى نظیر است.
ضرورت بازنگرى تاریخ عاشورا
ظرفیت گسترده فرهنگى واقعه عاشورا و جایگاه ویژه آن در جهان اسلام, به ویژه نزد پیروان اهل بیت(علیهم السلام), ایجاب مى کرده است موضوع نهضت حسینى, توسط توانمندترین دانشمندان و کارشناسان, مورد تحقیق و تدقیق قرار گیرد و ابعاد متنوّع و آموزنده این حماسه سرشار از هدایت, عزّت و سعادت را تبیین و تفسیر نمایند.
امّا با کمال تأسّف, باید گفت عدم توجّه لازم از جانب حوزه هاى علمیه و شخصیت هاى بزرگ علمى شیعه به این مسئله بسیار مهم, از یک سو, و گِرِه خوردن مراسم عزادارى سیّدالشهدا(ع) با معیشت شُمارى از مردم, از سوى دیگر, سبب شده است در بسیارى از مجالس عزادارى امام حسین(ع), تحریک عواطف مردم, جایگزین تبیین اهداف بلند نهضت حسینى گردد و بدین سان, نه تنها بازار گزارش هاى ضعیف و بى ریشه عاطفى, رونق یابد, بلکه با این استدلال ماکیاولى که (هدف, وسیله را توجیه مى کند), راه براى جعل و دروغ در مرثیه سرایى, هموار شود.
البته باید مطالبى را هم که به عنوان (زبانِ حال) از سوى روضه خوانان و مرثیه سرایان, مطرح شده است و به تدریج, به (زبانِ قال) تبدیل شده و مى شود, به فهرست گزارش هاى ضعیف, افزود !
بارى! پاسخگو نبودن حوزه هاى علمیه و کارشناسان خبره به نیازهاى جدّى جامعه در زمینه تاریخ صحیح و اهداف بلند نهضت حسینى, سبب شده است شمار کتاب هایى که خصوصاً در عصر حاضر درباره امام حسین(ع) تألیف شده اند, به صدها و بلکه هزاران جلد برسد; امّا کتاب هاى مستند و قابل اعتماد در جهت تبیین صحیح تاریخ نهضت حسینى و اهداف و آرمان هاى آن, بسیار اندک باشند; از این رو, بازنگرى و بازنگارى تخصّصى تاریخ عاشورا و پاکسازى آن از مطالب بى اساس و موهن, بسیار ضرورى مى نماید و این, بزرگ ترین خدمتى است که مراکز علمى و پژوهشى مى توانند به ساحت مقدّس اباعبداللّه الحسین(ع) و مکتب اهل بیت(علیهم السلام) داشته باشند.
دانشنامه امام حسین(ع), گامى است در این راه, که پس از سال ها تحقیق و تلاش, با همکارى شمارى از پژوهشگران مؤسسه علمى فرهنگى دارالحدیث به بهره بردارى رسیده است.
دانشنامه امام حسین(ع) که حاصل تلاش ده ساله جمعى از پژوهشگران است, با محور قرار دادن امام حسین(ع) و جستجو در بیش از پانصد مصدر تاریخى, حدیثى, فقهى, تفسیرى, کلامى و… آنچه را درباره زندگانى فردى و اجتماعى, سخنان و آرا و نظریات دیگران درباره امام(ع) یافت مى شده است, در حدّ توان و امکان, گرد آورده است و پس از تجزیه و تحلیل و ساماندهى منطقى مباحث, اینک در اختیار پژوهشگران قرار گرفته است.
آنچه پرداختن به این دانشنامه را با وجود آثار فراوان دیگر در این باره ضرورى مى سازد, عبارت است از:
1. جایگاه امام حسین(ع) و حادثه عاشورا در فرهنگ شیعه;
2. ظرفیت گسترده حادثه عاشورا و امام حسین(ع) براى بهره برى در مسیر کمال انسانى;
3. گسترش خرافات و سوء استفاده ها از حادثه عاشورا;
4. مغفول ماندن بخش هاى دیگر زندگانى امام حسین(ع) و غلبه نگاه تجزیه اى به زندگانى امام(ع);
5. عدم استفاده از منابع اصیل و کهن در بیشتر آثار و تألیفات منتشر شده;
6. عدم بررسى زندگانى امام(ع) از زاویه هاى تاریخى, حدیثى, تفسیرى, کلامى, فقهى و… .
اینها و برخى دیگر از اسباب و علل, زمینه ساز پرداختن به این پژوهش شد و اینک مى توان ادّعا کرد با جستجوى گسترده در تمامى مصادر مربوط, اعم از منابع کهن و جدید و نیز منظور داشتن ابعاد قرآنى, حدیثى, کلامى, فقهى, تاریخى و اجتماعى مسئله, و نگاه تحلیلى ـ انتقادى به اطّلاعات و آگاهى هاى موجود, مجموعه اى نسبتاً جامع درباره امام حسین(ع) سامان یافته است. گفتنى است با وجود همه این کوشش ها, نمى توان کتاب را بدون برخى کاستى ها دانست; از این رو در درآمد کتاب از همه پژوهشگران, درخواست شده با نقد و نظر خود, در هرچه کامل تر شدن این اثر, یارى رسانند.

دانشنامه امام حسین(ع) در یک نگاه

این دانشنامه, از پانزده بخش و 138 فصل, تشکیل شده است. گزارش اجمالى بخش ها و فصل هاى دانشنامه, از این قرار است:

بخش یکم: زندگى خانوادگى سیّدالشهدا(ع)

در بخش نخست این دانشنامه, چگونگى تولّد, نامگذارى, ویژگى هاى ظاهرى, چگونگى پرورش, ازدواج و شمارِ فرزندان امام حسین(ع), در شش فصل, مورد بررسى قرار گرفته است.
در فصل یکم از این بخش, مدّت باردارى فاطمه(س) به حسین(ع) و تاریخ ولادت امام حسین(ع) و حوادث مربوط به آن, ارائه شده و شمارى از مسائل مربوط به این موضوع, مانند حضور اسماء بنت عُمَیس به هنگام ولادت امام(ع) و رؤیاى اُم ّ فضل, نقد گردیده است.
فصل دوم, درباره نامگذارى امام حسین(ع) است. در این فصل آمده است نامگذارى امام(ع) و برادرش امام حسن(ع), از طریق وحى به پیامبر خدا(ص) صورت گرفته و پس از اشاره به نام ها, کنیه و لقب هاى ایشان, ضمن تحلیلى, برخى از گزارش ها در مورد اینکه امام على(ع) در ابتدا نام (جعفر) ویا (حَرب) را براى ایشان انتخاب کرده بود, نقد و رد شده است.
در فصل سوم, ویژگى هاى چهره, اندام و هیئت ظاهرى امام حسین(ع) بیان شده است و شباهت هاى ایشان به جدّش پیامبر خدا(ص), مادرش فاطمه(س) و موساى پیامبر(ع) و نیز چگونگى رنگ کردن مو, لباس پوشیدن, عمامه گذاشتن و نقش انگشتر ایشان, گزارش شده است.
فصل چهارم, در باره چگونگى پرورش ایشان در خاندان پیامبر(ص) است. اظهار محبّت پیامبر خدا به او, بازى کردن پیامبر(ص) با او و بازى کردن او با پیامبر(ص), کُشتى گرفتن با برادرش حسن(ع) در حضور پیامبر(ص), بازى کردن او با دیگر بچّه ها و نماز خواندن او با پیامبر(ص), مى توانند آموزه هاى ارزشمندى براى تربیت فرزندان شایسته باشند که در این فصل, گزارش شده اند; همچنین روایات مختلفى که دلالت بر تغذیه امام حسین(ع) از انگشتان پیامبر(ص) دارند, مورد تبیین و تحلیل قرار گرفته اند.
فصل پنجم, شرحى اجمالى درباره همسران امام حسین(ع) و تحقیقى در زمینه انتساب مادر امام زین العابدین(ع) به یزدگرد (شاه ایران) دارد و در آن, به ضعف برخى گزارش ها که همسرانى را به امام(ع) نسبت داده اند, اشاره شده است.
فصل ششم, شمارِ فرزندان امام حسین(ع) و شرح حال اجمالى آنان است و در پایان آن, تحقیقى مفصل درباره انتساب رُقَیّه به امام حسین(ع) آمده است.

بخش دوم: فضیلت ها و ویژگى هاى امام حسین(ع)

در این بخش, ابتدا به ملاک انتخاب گزارش هاى مربوط به فضایل امام حسین(ع) و مهم ترین کمالات مشترک میان امامان(علیهم السلام) و بارزترین ویژگى هاى سیّدالشهدا اشاره شده است; سپس به تفصیل, فضایل مشترک میان ایشان و سایر اهل بیت(علیهم السلام), فضایل مشترک میان ایشان و برادرش امام حسن(ع), فضایل ویژه امام حسین(ع), مکارم اخلاقى ایشان, ویژگى هاى ایشان در عبادت و شمارى از کرامات ایشان, در شش فصل, ارائه شده است:
فصل یکم, درباره فضایلى است که میان امام حسین(ع) و سایر اهل بیت(علیهم السلام), مشترک است; مانند طهارت از انواع پلیدى هاى ظاهرى و باطنى, گستردگى دانش, مرجعیت علمى, وجوب مودّت, وجوب اطاعت و تمسّک, همراهى با پیامبر خدا(ص) در مباهله با نصاراى نجران, همتایى امام(ع) با پیامبر(ص) در وجوب تسلیم بودن در برابر ایشان و حرمتِ ستیز و مخالفت با ایشان, و نزول سوره انسان (دهر) درباره آنان و نیز سایر فضایلى که درباره اهل بیت(علیهم السلام) نقل شده است.
فصل دوم, درباره فضایلى است که امام حسین(ع) با برادرش امام حسن(ع) در آنها مشترک اند, مانند: فرزند پیامبر خدا بودن, تصریح پیامبر(ص) به امامت آنان, جایگاه رفیع خانوادگى و برترى آنان بر سایر جوانان امّت و اهل بهشت, اهمّیت دوستى با آنان و خطر دشمنى با آنان.
فصل سوم, شامل فضایلى است که تنها درباره امام حسین(ع) گزارش شده اند, مانند زیور آسمان و زمین بودن, محبوب ترینِ مردم بودن در نزد اهل آسمان, دعاى پیامبر(ص) براى علاقه مندان به حسین(ع) و بوسه زدن پیامبر(ص) بر پیشانى و لب هاى وى.
فصل چهارم, به فضایل اخلاقى امام حسین(ع) اختصاص دارد; مانند: عزّت نفس, حُسن خلق, شجاعت, ادب, تواضع و سخاوت; همچنین داستان هاى مختلفى از سخاوت ایشان, در این فصل آمده است.
در فصل پنجم, علاقه امام حسین(ع) به عبادت, کثرت نماز و روزه ایشان, رفتن ایشان به حج با پاى پیاده, شب زنده دارى و انواع نیکى هاى امام(ع) گزارش شده است.
در فصل ششم, شمارى از کرامات امام حسین(ع) آمده است; مانند اجابت دعاها, سخن گفتن کودک به فرمان ایشان و شفا یافتن بیمار به برکت ایشان.
گفتنى است آنچه درباره جایگاه خانوادگى و فضایل و ویژگى هاى امام حسین(ع) بدان اشارت رفت, حاکى از کمالاتى است که زمینه ساز امامت و رهبرى ایشان اند; بنابراین بخش اوّل و دوم این دانشنامه, مقدّمه بخش هاى بعدى آن, محسوب مى گردد.

بخش سوم: دلایل امامت امام حسین(ع) و فرزندانش

در این بخش, ابتدا نکاتى درباره اینکه امامت از مناصب الهى و در ادامه منصب نبوّت است, ارائه شده و سپس, رهنمودهاى خداوند متعال, روایاتى از پیامبر خدا(ص) و روایاتى از سایر امامان(علیهم السلام) درباره امامت امام حسین(ع) و استمرار امامت در نسل ایشان و نیز روایاتى در مورد وصیّت هاى ایشان, در چهار فصل, گزارش شده است. گفتنى است احادیث این بخش, به دلیل آنکه اعتقادى شمرده مى شوند, از نظر سند, مورد ارزیابى قرار گرفته اند و احادیثى که از اعتبار لازم برخوردار نبوده اند, به عنوان مؤیِّد, در کنار احادیث معتبر آمده اند.
در فصل یکم این بخش, بر پایه روایات معتبر, اثبات شده که موضوع رهبرى پس از پیامبر خدا(ص), از جانب خداوند, مشخّص شده و خداوند متعال, اهل بیت ایشان را به عنوان امامان امّت, برگزیده و رهبرى را در نسل امام حسین(ع) قرار داده است.
بر پایه گزارش هاى فصل سوم, امام على(ع), فاطمه زهرا(س) و سایر اهل بیت(علیهم السلام) تا امام هادى(ع), با صراحت, امامت سیّدالشهدا را تبیین کرده اند.
در فصل چهارم, دو وصیت نامه مکتوب امام حسین(ع), آمده که یکى را هنگام حرکت از مدینه, به اُم ّ سَلَمه سپرد و دیگرى را در کربلا, به دختر بزرگش فاطمه داد; همچنین به وصى قرار دادن خواهرش زینب(س) اشاره شده است و ضمن تحلیلى, موضوع وصیّت هاى مختلف ایشان, تبیین شده است.

بخش چهارم: امام حسین(ع) پس از پیامبر(ص) تا شهادت پدر

در آغاز این بخش, تحلیلى از زندگى امام حسین(ع) در این دوران, یعنى از هفت سالگى تا 36 سالگى ایشان, ارائه شده است; سپس به نکات قابل توجّهى از زندگى ایشان در این مقطع از تاریخ اسلام, در ضمن چهار فصل, اشاره شده است:
فصل یکم, به زندگى امام حسین(ع) از هفت سالگى تا نُه سالگى, مقارن ایّام خلافت ابوبکر (11 ـ 13 ق) مى پردازد. تحقیقاً این دوران, تلخ ترین ایّام زندگى امام(ع) بوده است. وفات جدّش پیامبر خدا(ص), شهادت مادرش فاطمه(ع) و مظلوم واقع شدن پدرش على(ع), در این دوران اتّفاق افتاد. همراهى با پدر در دفاع از حقّش و انتقاد به ابوبکر با زبان کودکانه, از حوادث این دوران از زندگى ایشان است.
فصل دوم, به زندگى امام(ع) از نُه سالگى تا نوزده سالگى, مقارن با خلافت عمر (13 ـ 24 ق) اختصاص دارد. در این دوران, خلیفه دوم, براى ایشان احترام ویژه اى قائل بود. حادثه قابل توجّهى در این مقطع از تاریخ زندگى ایشان, گزارش نشده است.
فصل سوم, ویژه زندگى امام(ع) از بیست سالگى تا 31 سالگى, مقارن با خلافت عثمان (24 ـ 35 ق) است. برخورد تند امام(ع) با ابوسفیان در آغاز خلافت عثمان, بیمارى ایشان در راه مکّه, تبعید شدن ابوذر به رَبَذه و کُشته شدن عثمان, حوادثى در این مقطع از تاریخ زندگى امامند. مسئله شرکت امام(ع) در جنگ هاى اِفریقیّه (تونس) و طبرستان و در ماجراى دفاع از عثمان ـ که مربوط به این دوره است ـ نیز مورد نقد و بررسى قرار گرفته است.
فصل چهارم, به زندگى امام حسین(ع) از 31 سالگى تا 36 سالگى, مقارن با خلافت پدرش امام على(ع) (35 ـ 40 ق) مربوط است. در این فصل, حضور فعّال امام حسین(ع) در صحنه هاى سیاسى و نظامى, به ویژه در جنگ هاى جمل, صِفّین و نهروان, و عنایت ویژه امام على(ع) به او و برادرش امام حسن(ع), به تفصیل, گزارش شده است.

بخش پنجم: امام حسین(ع) پس از شهادت پدر تا قیام عاشورا

در تبیین این مقطع از تاریخ زندگى امام حسین(ع) (40 ـ 61 ق) که بخشى از آن, مقارن با امامت برادرش امام حسن(ع) بود, 1 سه موضوع مهم, یعنى: رفتارشناسى امام(ع) در دوران امامت برادر, موضع گیرى هاى ایشان در برابر حکومت معاویه2 و نیز ولایت عهدى یزید, در سه فصل, گزارش مى گردد:
فصل یکم درباره پیروى کامل امام حسین(ع) از امامِ زمان خود و احترام ویژه او نسبت به امام حسن(ع) به ویژه در مورد صلح و بیعت با معاویه و وصیّت امام حسن(ع) به ایشان است.
فصل دوم درباره سیاست امام(ع) در برخورد با معاویه و سیاست معاویه در برخورد با امام(ع), زمینه سازى امام(ع) براى قیام بر ضدّ حکومت بنى امیّه پس از مرگ معاویه و احساس خطر معاویه از ناحیه امام حسین(ع) است.
فصل سوم, درباره تلاش هاى معاویه براى ولایت عهدى فرزندش یزید, به قتل رساندن سران مخالفان این اقدام و از جمله امام حسن(ع) و سعد بن ابى وقّاص, بیعت گرفتن معاویه براى یزید, مخالفت جدّى امام حسین(ع) با این بیعت و سفارش هاى معاویه به هنگام مرگ به یزید در مورد چگونگى برخورد با امام حسین(ع) است.

بخش ششم: خبر دادنِ پیشاپیش, از شهادت امام حسین(ع)

در آغاز این بخش, پس از اشاره به قطعیّت صدور روایات پیشگویى شهادت امام حسین(ع), توضیح داده شده که مقدَّر بودن شهادت ایشان و پیشگویى آن, منافاتى با اراده و اختیار انسان ندارد; سپس پیشگویى هایى, در چهار فصل, گزارش شده اند:
در فصل یکم, خبر دادنِ خداوند متعال از به شهادت رسیدنِ امام حسین(ع) و از اینکه: امام حسین(ع) سَرور همه شهیدان گذشته و آینده جهان است, فرزندان و همراهانش شهید مى شوند, و شهادت, سرنوشت اوست.
پیشگویى هاى پیامبر خدا(ص) درباره شهادت امام حسین(ع) پیش از ولادت وى و در مقاطع مختلف کودکى اش, بسیار قابل تأمّل است. در این پیشگویى ها ـ که در فصل دومِ بخش ششم آمده ـ حتّى تاریخ شهادت, مکان شهادت, نام و مشخّصات قاتل, کیفیت قتل, مزار و زائران امام(ع) نیز مشخّص شده است.
بدیهى است سایر پیشگویى هایى که در این بخش بدان ها اشاره شده است, ریشه در پیشگویى پیامبر(ص) و الهام الهى دارند.
پس از پیامبر(ص), امام على(ع) بیش از هر کس دیگر درباره شهادت امام حسین(ع), سخن گفته است. گفتنى است امام على(ع) در ایّام خلافتش, حدّاقل سه بار از سرزمین کربلا عبور کرده است3 و بسیارى از پیشگویى هاى ایشان, در همین سرزمین انجام گرفته است. این پیشگویى ها, بسیار خواندنى و عبرت آموزند. در پیشگویى هاى امام على(ع) که در فصل دوم آمده اند, مشخّصات شرکت کنندگان در قتل سیّدالشهدا, نام پرچمدار سپاه آنان و شمارى از شخصیت هاى معروفى که در آن حضور دارند, نام قاتلان امام(ع), نام برخى از کسانى که امام(ع) را یارى نمى کنند و بسیارى از مسائل دیگر, گزارش شده است.
در فصل چهارم از بخش ششم, به سایر پیشگویى ها درباره شهادت امام حسین(ع) اشاره شده است; مانند پیشگویى هاى: امام حسن(ع), خود امام حسین(ع), سلمان, ابوذر, میثم, ابن عبّاس, شمارى از اصحاب امام على(ع) و کعب الأحبار.

بخش هفتم: خروج امام حسین(ع) از مدینه تا رسیدن به کربلا

در آغاز این بخش, تحلیلى نسبتاً جامع درباره زمینه ها و علل قیام امام حسین(ع) آمده است و پس از آن, مسائل مهمّى مانند امتناع امام(ع) از بیعت با یزید, خروج امام(ع) از مدینه, فعّالیت هاى ایشان در مکّه, اعزام مسلم(ع) به عنوان نماینده خود به کوفه و شهادت مُسلم و جمعى دیگر از یاران امام(ع) و نیز زندانى شدن شمارى دیگر از آنان, پیشنهادهاى مختلف به امام(ع) مبنى بر نرفتن به کوفه و حرکت امام(ع) به سوى کربلا, در هفت فصل, گزارش شده است.
معاویه, در ماه رجب سال 60 هجرى به هلاکت رسید و یزید, جانشین او شد. یکى از نخستین اقدامات او پس از رسیدن به قدرت, بیعت گرفتن از کسانى بود که در زمان حکومت پدرش, از بیعت با یزید, سرپیچى کرده بودند که شاخص ترین آنها امام حسین(ع) بود; لذا به ولید بن عُتبة بن ابى سفیان, حاکم مدینه, کتباً دستور داد از آنها بیعت بگیرد و هرکس مخالفت کرد, گردنش را بزند. جریان مخالفت ورزیدن امام(ع) با یزید و بیعت نکردن با او که به خروج ایشان از مدینه انجامید, در فصل نخست این بخش, آمده است.
در فصل دوم, حوادثى که از هنگام خروج امام(ع) از مدینه تا ورود ایشان به مکّه رخ داد, گزارش شده و در فصل سوم, رویدادهاى مهمّى که در ایّام اقامت امام(ع) در مکّه اتّفاق افتاد (از جمله دعوت کوفیان از ایشان براى آمدن به کوفه و قیام بر ضدّ حکومت یزید و یارى خواستن امام(ع) از بزرگان بصره) آمده است.
در فصل چهارم و پنجم, داستان رفتن مسلم از مکّه به کوفه به عنوان نماینده ویژه امام حسین(ع) تا شهادت او و شهادت جمعى از یاران امام حسین(ع) در کوفه و زندانى شدن شمارى از آنان آمده است و مواردى مانند استعفاى مسلم از نمایندگى امام در راه کوفه, محل اقامت مسلم در کوفه, تعداد بیعت کنندگان با او, جریان ترور ابن زیاد و… , به عنوان گزارش هاى تاریخى, ارزیابى و تحلیل شده است.
هنگامى که روشن شد مقصد نهایى امام حسین(ع) کوفه است, افراد مختلف با انگیزه هاى گوناگون, ایشان را از این سفر منع مى کردند. برخى از آنان مستقیم, از یزید دستور مى گرفتند و برخى غیر مستقیم, مجرى فرمان او بودند. برخى مى خواستند امام هم مانند آنان راه عافیت جویى را در پیش گیرد و برخى واقعاً به امام(ع) علاقه داشتند و چون پیشگویى هاى مربوط به شهادت ایشان را شنیده بودند, به ایشان پیشنهاد مى کردند از این سفر, منصرف شود. متن این پیشنهادها, در فصل ششم و شرح آنها, ضمن تحلیل پایانى این بخش, ارائه مى گردد.
در فصل هفتم, ابتدا توضیحاتى درباره نقشه مسیر امام حسین(ع) از مکّه به کربلا ارائه مى شود; سپس به تلاش هاى یزید براى منصرف کردن امام(ع) از سفر به عراق, اشاره مى شود و به دنبال آن, حوادث مربوط به حرکت ایشان از مکّه تا کربلا, به ترتیب, گزارش مى شود و در پایان, تحلیل مشروحى درباره ارزیابى سفر امام حسین(ع) به عراق و انقلاب کوفه مى آید.

بخش هشتم: رسیدن امام حسین(ع) به کربلا تا شهادت ایشان

در این بخش, متون مربوط به حادثه جانگداز عاشورا از آغاز ورود امام حسین(ع) به کربلا تا شهادت یاران, فرزندان, برادران, فرزندان برادر, فرزندان خواهر, فرزندان عمو و سرانجام, شهادت خودِ ایشان, در نُه فصل, به تفصیل, گزارش شده است:
در فصل اوّل, ابتدا توضیح داده مى شود که امام حسین(ع) در روز پنجشنبه دوم محرّم سال 61 هجرى قمرى وارد کربلا شد و در روز دهم محرّم همان سال ـ که مُصادف با مهرماه سال 59 هجرى شمسى و اکتبر سال 680 میلادى است ـ به شهادت رسید. در ادامه, حوادثى که در مدّت اقامت امام(ع) در کربلا تا تهاجم نظامى دشمن به اصحاب ایشان و استقبال آنان از شهادت, به ترتیب, تبیین مى گردد و در بخش پایانى, موقعیت خیمه هاى امام و نقش آن در میدان جنگ توضیح داده مى شود.
در فصل دوم, پس از گزارش چگونگى آرایش نظامى یاران امام حسین(ع) در برابر سپاه کوفه در روز عاشورا و ارائه تحقیقى درباره شمار دو سپاه, صحنه مقاومت جنود رحمان در برابر سپاه شیطان, ترسیم مى گردد. این صحنه شورانگیز و عبرت آموز, با نیایش روح بخش امام(ع) در پگاه عاشورا و سخنان زهَیر و بُرَیر (دو تن از اصحاب امام(ع) با سپاه کوفه و اتمام حجّت امام(ع) با عمر بن سعد, آغاز مى شود.
پس از پرتاب نخستین تیر ابن سعد و تیرباران شدن سپاه امام(ع) و دعوت امام(ع) از اصحاب خویش براى صبر و مقاومت, جنگ آغاز مى شود.
ییاران امام حسین(ع) با شعار (یا محمّد), خود را به انبوه صف دشمن مى زدند و براى شهادت, از یکدیگر سبقت مى جستند و با مقاومتى جانانه در صحنه نبرد, پى در پى, شگفتى مى آفریدند.
نماز جماعت خواندنِ امام حسین(ع) با یاران خود در صحنه نبرد در روز عاشورا, پیامى بس عمیق و آموزنده براى حسینیان تاریخ بود و آرامش امام(ع) و شمارى از یاران خاص ّ او در سخت ترین لحظات جنگ, درسى عمیق تر و آموزنده تر در بر داشت و رهنمودهاى امام در این حال, بهترین جان مایه براى مجاهدان راستین تاریخ اسلام است.
شگفت انگیز آنکه شمارى از بزرگان کوفه که ناظر صحنه بودند, به جاى آنکه به یارى امام(ع) بشتابند, به بالاى بلندى اى رفته بودند و براى پیروزى او دعا مى کردند!
پایان بخش این فصل, سلام وداع امام(ع) و آخرین دعاى ایشان است; بدین سان, عاشورا با دعاى امام حسین(ع) آغاز مى شود و با دعاى او پایان مى یابد.
در فصل سوم, پس از تبیین مهم ترین ویژگى هاى اصحاب امام حسین(ع), چگونگى شهادت برجسته ترین یاران امام(ع) با شرح حال اجمالى آنان و سپس شمار شهداى کربلا در چهار گروه, ارائه مى گردد:
ـ دسته اوّل: شهداى کربلا از اصحاب پیامبر(ص): دو نفر;
ـ دسته دوم: شهداى کربلا از اصحاب امام على(ع): هشت نفر;
ـ دسته سوم: شهداى کربلا از اهل بیت امام حسین(ع): هجده نفر (در ادامه این گزارش, به نام چهل و چهار نفر دیگر که در روایات شاذ آمده نیز اشاره شده است);
ـ دسته چهارم: شهداى کربلا از یاران امام حسین(ع): 85 نفر.
گفتنى است افزون بر افراد مورد اشاره, نام اشخاص دیگرى نیز در شمار شهداى کربلا آمده است که به دلیل معتبر نبودن گزارش هاى مربوط به آنها, در این دانشنامه به آنها اشاره اى نشده است.
نکته دیگر اینکه جمع میان گزارش مشهور ـ که شمار سپاه امام حسین(ع) را 72 نفر ذکر کرده اند و عدد 157 که در مورد شهداى کربلا آمده, موضوع مقاله اى تحلیلى در فصل دوم است.
در فصل هاى چهارم تا هشتم, چگونگى شهادت جانگداز فرزندان, برادران, فرزندان برادر, فرزندان خواهر و فرزندان عقیل (عموى امام حسین(ع)), به تفصیل, گزارش شده است.
در فصل پایانى این بخش نیز حوادث جانسوز آخرین لحظات زندگى افتخارآمیز سَرور شهیدان, گزارش شده است. امام حسین(ع) دختر بزرگش فاطمه را خواست و نوشته اى را که در هم بسته شده بود و نیز وصیّت نامه خود را تحویل او داد تا پس از واقعه کربلا به برادرش امام زین العابدین(ع) برساند.
ایشان سپس براى آخرین بار و به قصد اتمام حجّت, از مردم کوفه یارى طلبید. آنها گریستند, ولى یارى اش نکردند; پس یک تنه به میدان رفت و على وار به صف دشمن زد.
در حالى که امام(ع) به شدّت تشنه بود, باران تیر از هر سو, او را فرا گرفت. تیرى بر پیشانى, تیرى بر سینه, تیرى بر گلو و تیرى بر دهان او فرو نشست و… .
در پایان این فصل, گزارش هایى درباره شمار زخم هاى بدن امام(ع) و روایاتى درباره قاتل ایشان آمده است.

بخش نهم: وقایع پس از شهادت امام حسین(ع)

در بخش نهم, حوادثى که پس از شهادت امام حسین(ع) در کربلا به وقوع پیوست, پدیده هاى خارق العاده اى که در منابع معتبر گزارش شده, چگونگى دفن شهدا, سرنوشت سرهاى مقدّس شهدا و کراماتى که از سر مقدّس سیّدالشهدا(ع) دیده شد, چگونگى حرکت خاندان اباعبداللّه(ع) از کربلا به کوفه و از کوفه تا شام و بازگشت آنها از شام به مدینه, در هشت فصل, ارائه مى شود.
پس از شهادت امام حسین(ع), سپاه کوفه نهایتِ قساوت و بى رحمى را در برخورد با بدن هاى مطهّر شهدا و اهل بیت سیّدالشهدا(علیهم السلام) به نمایش گذاشت.
گزارش هاى مربوط به مصائب جانکاه بازماندگان حسین(ع), غارت لباس هاى امام(ع), اسب دوانى بر جسد مطهّر ایشان, غارت آنچه در خیمه ها بود و نیز غارت زیورآلات خاندان رسالت, به آتش کشیده شدن خیمه ها, و اظهار شادمانى یزید و یزیدیان از آنچه براى اهل بیت(علیهم السلام) پیش آمد, در فصل نخست این بخش است.
در فصل دوم, پدیده هاى خارق العاده مرتبط یا مقارن با واقعه کربلا گزارش شده است; مانند تحقّق پیشگویى پیامبر(ص) نزد اُم ّ سلمه و ابن عبّاس درباره شهادت امام حسین(ع), خورشیدگرفتگى, سرخ شدن آسمان, گریه آسمان و زمین, نوحه گریِ جن, فریاد جبرئیل و… .
در فصل سوم, حضور پیامبر(ص) به هنگام دفن شهدا, دفن کنندگان امام و یارانش, جایگاه قبور شهدا و دیده شدن بدن سیّدالشهدا در قبر توسّط عامل متوکّل عبّاسى, گزارش شده و در پایان, پژوهشى درباره چگونگى دفن شهدا و روز دفن آنها ارائه گشته است.
در ادامه, حوادث مربوط به سرهاى مقدّس شهدا, فرستاده شدن آنها به کوفه و شام و گردانده شدن آنها در شهرها, محل ّ دفن سر منوّر سیّدالشهدا و کراماتى که از آن مشاهده شد, در فصل هاى چهارم و پنجم آمده است.
فصل ششم, با پژوهشى درباره شمار اسرا و باقیماندگان از همراهان امام حسین(ع) در واقعه کربلا آغاز مى شود و در ادامه, چگونگى بردن اهل بیتِ امام(ع) از کربلا و ورود آنها به کوفه و حوادثى که در مدّت اقامت آنها در کوفه اتّفاق افتاد, ارائه, و از جمله, دفاع دلیرانه عبداللّه بن عفیف از اهل بیت امام در مسجد کوفه که به شهادت او انجامید, گزارش مى گردد.
مهم ترین و آموزنده ترین حوادث دوران کوتاه اقامت اهل بیت امام حسین(ع) در کوفه, سخنرانى هاى حماسى و آتشین امام زین العابدین(ع), فاطمه صغرا, اُم ّ کلثوم و به ویژه زینب کبرا(علیهم السلام) بود.
پایان بخش این فصل, گزارشى مربوط به شهادت دو کودک منسوب به مسلم بن عقیل است که از زندان ابن زیاد گریخته بودند; امّا بیشتر منابع تاریخى, آن دو را فرزندان عبداللّه بن جعفر مى دانند.
در فصل هفتم, چگونگى فرستاده شدنِ اهل بیتِ سیّدالشهدا از کوفه به شام, تبیین مى گردد. در آغاز این فصل, پژوهشى قابل دقّت درباره مسیر اسرا از کوفه به شام, ارائه مى شود که آنان را از کدام راه به شام برده اند: از راه بادیه (حدود 900 کیلومتر) یا از راه کنار فرات (حدود 1360 کیلومتر) و یا از راه موصل (حدود 1627 کیلومتر). در ادامه, رنج هایى که خاندان پیامبر(ص) در راه شام دیدند و حوادث و مصائب جانگدازى که در دوران حضور آنان در دمشق به وقوع پیوست, گزارش شده است. مهم ترین حادثه این دوران, سخنرانى زینب(س) در مجلس یزید و سخنرانى امام زین العابدین(ع) در مسجد دمشق بود که آگاه سازى عامّه مردم و موضعگیرى خواص را در پى داشت.
تأمّل در گزارش هاى فصل هشتم از بخش نهم, نشان مى دهد حضور اهل بیتِ سیّدالشهدا در شام, از نظر سیاسى و اجتماعى, به زیان حکومت یزید تمام شد.
پایان بخش این فصل, گزارش هاى مربوط به بازگشت خاندان رسالت به مدینه و نیز گزارش زیارت نخستین زائر قبر سیّدالشهدا (یعنى جابر بن عبداللّه انصارى) است که در این باره, سه مسئله تاریخى, مورد بررسى قرار مى گیرد: 1. عبور اهل بیت امام(ع) از کربلا در بازگشت از شام; 2. امکان حضور جابر در اربعین اوّل در کربلا; 3. دیدار جابر و اهل بیتِ سیّدالشهدا درکربلا.

بخش دهم: بازتاب شهادت امام حسین(ع) و فرجام کسانى که در کشتن او و یارانش نقش داشتند

در آغاز بخش دهم, تحلیلى درباره بازتاب هاى اجتماعى و آثار تکوینى واقعه عاشورا و نیز چهار جنبشى که تحت تأثیر مستقیم یا غیر مستقیم امواج سیاسى و اجتماعى این واقعه تا ده سال پس از آن پدید آمد, ارائه مى شود.
پس از آن, متن گزارش هاى مربوط به بازتاب شهادت سیّدالشهدا و یارانش در میان شخصیت هاى برجسته آن روز جهان اسلام, در میان جنایتکاران و خانواده هاى آنها, در جامعه عراق و حجاز و حتّى در میان غیر مسلمانان, در پنج فصل, مطرح مى گردد و در فصل ششم, سرنوشت شوم کسانى که در این حادثه نقش داشتند و نیز مردمى که از یارى کردن امام(ع) سر باز زدند, تبیین مى شود.

بخش یازدهم: عزادارى و گریه براى امام حسین(ع)

بخش یازدهم با تحلیلى بسیار مهم و کاربردى درباره فلسفه تداوم عزادارى براى سیّدالشهدا(ع) و آثار و برکات آن, ویژگى هاى مجالس عزادارى هدفمند و آسیب شناسى عزادارى براى امام حسین(ع), آغاز مى گردد.
در فصل یکم, پس از نقل احادیثى که به عزادارى براى سیّدالشهدا (به خصوص در دهه اوّل محرّم) توصیه مى نمایند, نخستین عزاداران امام(ع) پس از واقعه کربلا و نخستین کسانى که در عزاى ایشان لباس سیاه پوشیدند, معرّفى مى شوند و در پایان, سیر تاریخى مراسم عزادارى حسینى از قرن اوّل هجرى تا عصر حاضر, ضمن تحلیلى خواندنى, پیش روى پژوهشگران قرار مى گیرد.
در فصل دوم, تأکید بر ذکر مصائب سیّدالشهدا(ع), سه بار درود گفتن بر ایشان هنگام یادآورى ایشان, به یادآور آوردن تشنگى امام(ع) در هنگام نوشیدن آب و همچنین ذکر مصائب امام حسین(ع) نزد امام باقر و امام صادق(ع) آمده است.
در فصل سوم, پس از نقل روایتى درباره علّت اهمّیت ویژه روز عاشورا, به آداب این روز, اشاره شده است که عبارت اند از: تعطیلى عمومى, اجتناب از لذّت ها, بر پا داشتن مجالس عزادارى در منزل یا شرکت در مجالس عزادارى, تسلیت گفتن به یکدیگر و نیز خواندن نماز و دعا و زیارت ایشان.
موضوع فصل چهارم, گریستن و گریاندن در مصیبت ابا عبداللّه الحسین(ع) است. در این فصل, پس از نقل احادیثى درباره تشویق به گریستن و اظهار حزن و جزع نمودن در مصیبت امام حسین(ع), توضیحى درباره حدیثى از ایشان که مى فرماید: (أنا قتیل العَبَرة): من کشته اشکم);4 مى آید و سپس ثواب گریه کردن بر سیّدالشهدا(ع) و پاداش سرودن شعر در مصیبت ایشان و گزارش هایى شورآفرین درباره گریستن آدم(ع), ابراهیم(ع), عیسى(ع), خاتم انبیا(ص) و خاندان او و نیز گریه فرشتگان, پریان, انواع حیوانات, آسمان, زمین و بلکه همه چیز و حتّى دشمنان سیّدالشهدا(ع) بر ایشان, ارائه مى گردد.

بخش دوازدهم: مرثیه هایى در سوگ امام حسین(علیه السلام) و یارانش

در ابتداى بخش دوازدهم, پس از دسته بندى محتوایى اشعارى که در طول چهارده قرن در رثاى سیّدالشهدا(ع) و یارانش سروده شده اند, ضمن مقاله اى تحلیلى, تحوّلات شعر عاشورایى و فراز و فرود آن, بررسى مى گردد و در ادامه, نمونه هایى از اشعارى که در این باره سروده شده اند, به ترتیب تاریخى, در هفت فصل, گزارش مى شوند.5

بخش سیزدهم: زیارت امام حسین(ع)

درآمد بخش سیزدهم, نکاتى قابل توجّه در باره واژه شناسى (زیارت), ریشه یابى آن در فطرت, زیارت زندگان و مردگان از نگاه اسلام, تشویق احادیث اسلامى به زیارت قبور پیامبر خدا و اهل بیت(علیهم السلام), فضیلت زیارت امام حسین(ع) و مهم ترین آداب و آسیب شناسى آن را تقدیم پژوهشگران مى نماید. در پى آن, احادیث مربوط به فضایل زیارت قبر سیّدالشهدا(ع), آثار و برکات آن, هشدار نسبت به ترک آن, حضور فرشتگان و ارواح انبیا و اولیاى الهى در مزار ایشان, آداب زیارت و زیارت نامه هاى مختلف و نایب گرفتن براى زیارت ایشان, در شانزده فصل آمده است.

بخش چهاردهم: مزار امام حسین(ع)

در بخش چهاردهم, پس از تبیین تاریخچه حرم حسینى, احادیثى درباره فضیلت مزار امام حسین(ع) و برکات تربت مزار ایشان, در سه فصل, گزارش مى شود:
در فصل نخست, زیارتگاه امام حسین(ع) به عنوان باغى از باغ هاى بهشت, معرّفى شده که دعا در آن, اجابت مى شود; همچنین مخیّر بودن مسافر در قصر و اتمام نمازهاى چهاررکعتى, از فضایل محدوده حرم سیّدالشهدا شمرده شده است. در این فصل, پژوهشى درباره محدوده تخییر مسافر در قصر و اتمام نیز ارائه مى شود.
فصل دوم درباره شفا خواستن از خداوند به واسطه تربت مزار امام حسین(ع), آداب آن و نیز موانع بهره مندى از برکات تربت مزار ایشان است و چند نمونه از شفایافتگان به برکت استشفا به تربت سیّدالشهدا(ع) نیز معرّفى شده اند; همچنین محدوده تربت ایشان که مى توان با آن استشفا نمود, در ضمن مقاله اى تحلیلى توضیح داده شده است.
در فصل سوم, احادیث مربوط به سایر برکات تربت امام حسین(ع) گزارش شده است; مانند بهره گیرى از آن در موارد ترس و وحشت, مضاعف شدن ثواب نماز با سجود بر آن, فضیلتِ ساختن تسبیح یا کام برداشتن نوزاد با آن و… .

بخش پانزدهم: حکمت هاى رسیده از امام حسین(ع)

امام حسین(ع) به دلیل شرایط سیاسى دوران امامتش, میراث علمى فراوانى ندارد; امّا این, به معناى بسته بودن راه بهره گیرى از دریاى علم و حکمت ایشان نیست. در بخش پایانى دانشنامه امام حسین(ع), پس از تبیین این موضوع و تفسیر معناى (حکمت) در لغت و در قرآن و حدیث, حکمت هاى منثور و منظومِ نقل شده از ایشان یا منسوب به ایشان, در زمینه هاى معرفتى, سیاسى, عبادى, اخلاقى و عملى, در ده باب و پنجاه و پنج فصل, در معرض دید محقّقان و علاقه مندان قرار مى گیرد. گفتنى است شمارى از این حکمت ها در بخش هاى مختلف این دانشنامه آمده و در این بخش, به صورت دسته بندى شده, با ترتیب زیر, ارائه مى گردد:
باب یکم: حکمت هاى نقل شده از امام حسین(ع) درباره عقل, علم, حکمت و یقین, در سه فصل.
باب دوم: حکمت هاى اعتقادى درباره خداشناسى, ایمان, اسلام, قضا و قدر, بازگشت مردگان به دنیا و زندگى پس از مرگ, در پنج فصل.
باب سوم: حکمت هاى اعتقادى, سیاسى و اخلاقى درباره امامت, امّت, فضایل اهل بیت(علیهم السلام) و رهبرى آنان, پیروان اهل بیت(علیهم السلام) و همچنین سخنان امام حسین(ع) در برخورد با معاویه, سخنان ایشان درباره بیعت با یزید و علل قیام ایشان بر ضدّ یزید, رد کردن پیشنهاد سکوت, سخنان ایشان در کربلا و مطالبى که درباره صبر و مقاومت فرموده, سخنانى که درباره وفاى اصحاب خود فرموده, رؤیاهاى ایشان درباره پیش بینى هاى آینده و اجابت دعاهاى امام(ع) و کرامات ایشان, در پانزده فصل.
باب چهارم: حکمت هایى درباره عبادت خدا, اذان, وضو, نماز, روزه, حج, عمره, طواف, جهاد, خمس, زکات, امر به معروف و نهى از منکر, قرائت قرآن, ذکر, دعا, صلوات بر پیامبر(ص), خانه خدا, طلب حلال و انفاق در راه خدا, در چهارده فصل.
باب پنجم: حکمت هاى اخلاقى و عملى درباره اخلاق و رفتار نیکو, مکارم اخلاقى پیامبر(ص), مکارم اخلاقیِ امام حسین(ع), آداب همنشینى, سلام کردن, اخلاق و رفتار ناشایست و نیز رهنمودهایى طبّى, در یازده فصل.
باب ششم: حکمت هاى جامعى که در قالب احادیث قدسى, یا احادیث نبوى و علوى, به وسیله امام حسین(ع) یا از خودِ ایشان روایت شده است.
در آغاز باب هشتم, پژوهشى درباره اشعار امام حسین(ع) و دیوان منسوب به ایشان ـ که در باب دهم مى آید ـ ارائه مى شود و پس از بررسى مصادر تاریخى, ادبى و حدیثیِ اشعار ایشان و ارزیابى استناد آنها به امام(ع) و دسته بندى محتوایى آنها, شعرهایى که در زمینه هاى مختلف از ایشان نقل شده, گزارش مى گردند.
در باب نهم, تمثّل هاى امام حسین(ع) به اشعار دیگران, جمع آورى شده است.
باب دهم نیز به گزارش دیوان منسوب به ایشان, اختصاص دارد. گفتنى است اشعار این دیوان, با ابیات منسوب به امام(ع) در سایر مصادر ـ که در باب هشتم آمده اند ـ مشابهتى ندارند و این خود, دلیل عمده براى تردید در انتساب این دیوان به امام(ع) محسوب مى شود.

ویژگى هاى (دانشنامه امام حسین(ع))

شمارى از ویژگى هاى برجسته این دانشنامه بدین قرار است:

1. بازنگرى تاریخ زندگى امام حسین(ع)

گذشت که بازنگرى تاریخ عاشورا و پاکسازى آن از مطالب سست و بى اساس, بزرگ ترین خدمتى است که امروز, مراکز علمى و پژوهشى مى توانند به ساحت قدسى ابا عبداللّه(ع) و مکتب اهل بیت(علیهم السلام) داشته باشند. دانشنامه امام حسین(ع), گامى سترگ است در این راه, و بدین سان, اصلى ترین ویژگى این دانشنامه, بازنگرى تخصّصى زندگى امام حسین(ع) و به خصوص تلاش براى تحریف زدایى از تاریخ عاشوراست. سایر ویژگى هاى این پژوهش که در پى خواهند آمد, به گونه اى مرتبط با این ویژگى اصلى هستند.

2. استناد به منابع کهن و قابل استناد

نخستین اقدام اساسى در جهت بازنگرى زندگى امام حسین(ع), مستند ساختن متن گزارش ها به منابع کهن و قابل استناد است; از این رو کوشیده شده متن این دانشنامه, از منابع حدیثى و تاریخى معتبر و قابل استناد, گزینش گردد. بر این پایه, تکیه گاه اصلى تدوین آن, در درجه نخست, منابعى هستند که تا قرن چهارم و پنجم هجرى نگارش یافته اند و در مراتب بعد, منابع تألیف شده تا قرن هفتم هجرى و پس از آن, آثار تا قرن نهم.
مقتل نگارى هاى قرن دهم هجرى به بعد, مورد استناد نیستند; جز براى نقد و اهدافى مانند آن, که در این صورت, به معتبر نبودن گزارش, اشاره شده است.
در پژوهش هاى تاریخى, سختگیرى هاى معمول در روایات فقهى, معمول نیست, بلکه بیشتر, چگونگى و استوارى یا نااستوارى متن, مورد توجّه است و براى رسیدن به حقیقت, باید از قرائن مختلف, بهره گرفت.
بر این اساس, در جمع آورى گزارش ها و گزینش آنها, افزون بر تلاش براى مستند کردن آنها به منابع معتبر, اصلى ترین معیار, (نقد متن) است و محققان این مجموعه کوشیده اند از راه تأیید مضمون گزارش ها با قرائن عقلى و نقلى, براى پژوهشگر, نوعى اطمینان به گزارش, حاصل کنند; از این رو احادیث مُنکَر نیامده, گرچه در منابع معتبر وجود داشته باشند, و اگر در موارد خاصّى, گزارشى غیر معتبر ذکر شده است, چراییِ آن را توضیح داده اند.
این نکته نیز قابل توجّه است که مبنا در نگارش این دانشنامه, بررسى اسناد روایات نیست; لیکن در بخش امامت امام حسین(ع), به دلیل اهمّیتِ اعتقادى موضوع, افزون بر آنچه بدان اشارت رفت, بررسى اسناد نیز مورد توجّه قرار گرفته است.

3. بهره گیرى از منابع شیعه و اهل سنّت

امام حسین(ع), نه تنها پیشواى سوم پیروان اهل بیت(علیهم السلام), بلکه شخصیتى بزرگ در جهان اسلام است که داراى وجهه بین المللى و فرادینى و مورد احترام پیروان همه مذاهب اسلامى و آزادیخواهان جهان است; از این رو استناد به منابع اهل سنّت در کنار منابع پیروان اهل بیت(علیهم السلام), افزون بر تقویت مضمون گزارش ها, بر اعتبار جهانیِ دانشنامه اى که ابعاد گونه گون زندگى امام(ع) را گزارش مى کند, مى افزاید و مخاطبان بیشترى را جذب خواهد کرد.
گفتنى است منابع کهن و قابل استناد فراوانى از اهل سنّت, مانند تاریخ الطبرى, أنساب الأشراف, الفتوح ابن اعثم و… , تاریخ عاشورا را گزارش کرده اند که در کنار منابع شیعه, در این دانشنامه, مورد بهره بردارى قرار گرفته اند.

4. جامعیت همراه با گزیده نگارى

از ویژگى هاى مهم این دانشنامه, با ارجاع گزارش هاى همگون به یکدیگر, جامعیت همراه با گزیده نگارى است. در این شیوه, همه متون حدیثى که در منابع فریقین آمده اند, در معرض دید پژوهشگر قرار مى گیرند; امّا جز در مواردى خاص, 6 تکرار نمى شوند, بلکه برگزیده آنها در متن کتاب مى آید و در پاورقى, به متون مشابه, اشاره مى گردد.

5. نقد منابع معتبر

هر چند گزارش منابع معتبر, براى دستیابى به واقعیت, سودمند است, امّا اعتبار منبع, لزوماً به معناى درستى همه گزارش ها نیست.
این دانشنامه نه تنها گزارش هاى منابع غیر معتبر را در صورت نیاز, مورد نقد قرار مى دهد, بلکه گاه گزارش هاى منابع معتبر را نیز ارزیابى کرده, نادرستى آنها را روشن مى سازد; مانند گزارش هاى مربوط به حضور اسماء بنت عُمَیس در جریان ولادت امام حسین(ع); در صورتى که وى در آن تاریخ, همراه شوهرش جعفر بن ابى طالب, در حبشه بوده است یا مشارکت امام(ع) در جنگ هاى فتح اِفریقیّه(تونس) و طبرستان, 7 یا استعفاى مسلم بن عقیل از نمایندگى امام(ع), 8 یا مخفى شدن امام زین العابدین(ع) در دوران اسارت9 و… .

6. تبیین و تفسیر, در کنار گزارش

کتاب هاى تاریخى, معمولاً یا صرفاً به نقل و گزارش حوادث تاریخى مى پردازند و یا از زاویه تحلیل و تفسیر, به رویدادها مى نگرند; امّا دانشنامه امام حسین(ع), سعى دارد از هر دو شیوه استفاده کند; بدین سان که پیش از نقل متن گزارش درباره مسائل مختلف و یا پس از آن, در صورت نیاز, تفسیر و تبیین نکات مهم تاریخى, جمع بندى گزارش ها و تحلیل رویدادها را پیش دید خوانندگان جستجوگر قرار مى دهد.

7. بررسى تفصیلیِ مسائل مرتبط با حادثه عاشورا

در این کتاب, افزون بر تبیین, تفسیر و نقد گزارش هاى تاریخى, مسائل و مباحث مهم و محورى مرتبط با حادثه عاشورا, مانند زمینه ها و فلسفه نهضت حسینى, ارزیابى سفر امام حسین(ع) به عراق و انقلاب کوفه, ارزیابى کارنامه مسلم بن عقیل در کوفه, پیامدهاى واقعه عاشورا و نقش مستقیم و غیرمستقیم آن در جنبش هاى پس از آن, مسائل مربوط به عزادارى سیّدالشهداء(ع) به ویژه آسیب شناسى و سیر تاریخى آن و تاریخچه عمارت حرم امام حسین(ع), به تفصیل مورد بررسى و تحلیل قرار گرفته است.

8. جمع بندى و تحلیل روایات متعارض

شمارى از روایات رسیده از اهل بیت(علیهم السلام) بر حسب ظاهر, در مورد برخى از مسائل مربوط به امام حسین(ع), تعارض دارند; مانند احادیثى که درباره نامگذارى امام(ع) وارد شده اند یا احادیثى که تغذیه امام حسین(ع) از انگشتان یا زبان پیامبر(ص) را گزارش کرده اند, یا احادیثى که ثواب زیارت سیّدالشهدا را با ثواب حج و عمره, مقایسه نموده اند. جمع بندى و تحلیل این گونه روایات, پژوهشگر را با (فقهُ الحدیث) و فهم نقل هاى مختلف, آشنا مى سازد.

9. کاربردى بودنِ محتوا

دانشنامه امام حسین(ع) صرفاً تاریخى نیست که متون و اسناد تاریخى مرتبط با حسین بن على(ع) را گزارش و تحلیل کند, بلکه در گزینش متون و ارائه تحلیل ها, واقعیت ها و نیازهاى روز, در نظر گرفته شده است. این مجموعه, مرجعى غنى و کارآمد براى پژوهشگران, گویندگان, نویسندگان, هنرمندان, فیلمنامه نویسان و همه کسانى است که مى خواهند حسین بن على(ع) را به عنوان الگوى یک زندگى شرافتمندانه به جامعه معرّفى کنند و نیز به همه آزادیخواهانى که مى خواهند از روش آن پیشواى بزرگ, سرمشق بگیرند.

10. تنظیم منطقى و آسان یاب

گزارش ها و تحلیل ها به گونه اى تنظیم یافته اند که پژوهشگر با نگاهى اجمالى و گذرا, در جریان کلّى مطالب کتاب قرار گیرد و در اسرع وقت, به سادگى بتواند مطلب مورد نظر خود را بیابد; به سخن دیگر, عناوین, همچون نمودارى درختى تنظیم شده اند; به گونه اى که گویاى محتواى بخش ها و فصل ها باشند و همه محتواى کتاب را شامل شوند.

11. فراهم ساختن نیازهاى پژوهشى فرعى

به منظور تسهیل کار پژوهشگرانى که به این دانشنامه مراجعه مى کنند, نیازهاى فرعیِ پژوهشى آنان نیز فراهم شده است تا براى دستیابى به مسائل جزئى, نیاز به مراجعه به منابع دیگر, نداشته باشند. شرح حال اجمالى اشخاص و گزارش اختلاف نام هاى آنان در منابع مختلف, تبیین الفاظ دشواریاب, توضیح مکان ها و نکات مبهم گزارش ها, تا جاى ممکن, در متن کتاب یا در پانوشت, انجام شده است; همچنین مکان هاى تاریخى, با نقشه هاى گویاى طرّاحى شده توسّط متخصّصان (با همکارى محقّقان پژوهشکده علوم و معارف حدیث), به دقت, معرّفى شده اند.

12. روش دانشنامه در تکریم

در گزارش متون حدیثى و تاریخى, در صورتى که متن مورد استناد, از پیامبر(ص) و اهل بیت(علیهم السلام) نقل شده باشد, نام آن بزرگواران, همواره با تکریم آورده مى شود; هر چند در منبع چنین نیامده باشد, و اگر متن از غیر پیامبر(ص) و اهل بیت(علیهم السلام) نقل شده باشد, فقط به ذکر نام, بسنده مى گردد.

تحلیل ها و نکته ها

این مجموعه علاوه بر آنکه 4191 متن روایى و تاریخى را در خود جاى داده است, با بیش از چهارصد تحلیل و بیان که بخش عمده اى از آنها نو و قابل توجه اند به سترگى اثر افزوده است. اشاره به برخى موارد که بیشتر جلب توجه مى کند, مناسب است:
ـ تحلیلى ارزشمند در مورد هدف قیام امام;
ـ نقد حضور اسماء بنت عمیس در مراسم ازدواج حضرت فاطمه(س) و تولد حسنین(ع);
ـ تحلیل در خور توجه در مورد انتساب حضرت رقیه به امام حسین(ع);
ـ نقد سخن مشهور که نیمى از یاران امام حسین(ع) در تیرباران اول دشمن به شهادت رسیدند;
ـ تحلیلى نو در مورد موقعیت خیمه ها و نقش آنها در کارزار;
ـ نقد شمارى از روضه هاى مشهور از جهت مدرک و محتوا;
ـ سیر تاریخى بارگاه سیدالشهدا(ع) و تحول در آن;
ـ تحلیلى مفصل در باره ارزیابى سفر امام حسین(ع) به عراق و دلیل این انتخاب;
ـ نگاهى تحلیلى به عملکرد مسلم در کوفه;
ـ زندگى نامه مفصل شهداى کربلا;
ـ تحلیلى در مورد تعداد شهیدان کربلا;
ـ پژوهش در مورد محل دفن سر مقدس امام و دیگر شهیدان;
ـ تحلیلى باارزش در مورد مسیر حرکت اسیران از کوفه به شام و از شام به مدینه;
ـ ارائه پنج نقشه جدید و ابتکارى و دقیق از کوفه و مسیرهاى حرکت کاروان حسینى از مدینه به کربلا و بازگشت اسرا;
ـ تحلیل در مورد اربعین;
ـ تأثیر و نقش عاشورا در جنبشهاى پس از آن;
ـ سرنوشت شوم فاجعه آفرینان کربلا;
ـ درآمدى بر عزادارى و گریه بر امام حسین(ع);
ـ سیر تاریخى عزادارى;
ـ بررسى تحول ها در شعر عاشورایى;
ـ درآمدى بر زیارت امام حسین(ع);

در دست انجام

نظر به اهمیت و گستردگى این دانشنامه, در ارتباط با آن, چند کار دیگر نیز در دست انجام است که به اجمال آنها را ذکر مى کنیم:
1. تدوین فهرست هاى گوناگون آیات, اعلام, اماکن, اشعار و… که مجلد پانزدهم را تشکیل مى دهد.
2. ترجمه عربى. در متنى که در حال حاضر چاپ شده است, متون تاریخى به زبان عربى در صفحه هاى سمت راست و ترجمه در صفحه هاى مقابل است, اما تفسیر و تحلیل ها و نیز پیش گفتار و درآمد طولانى در جلد نخست, به فارسى نگارش یافته است.
3. خلاصه (عربى ـ فارسى). خلاصه دانشنامه نیز به زودى نشر خواهد یافت.
4. خلاصه (عربى).
5. مقتل (فارسى ـ عربى). مراثى معتبر سیدالشهدا(ع) به صورت جداگانه در دو مجلد نشر خواهد یافت.
6. مقتل (عربى).
سخنان آن حضرت در دو مجلد تحت عنوان (حکمت نامه امام حسین) و (جواهر الحکمه) و نیز فرهنگ عزادارى چاپ شده است.
موضوعات پژوهشى دیگر نیز بر پایه این دانشنامه مد نظر است, اما چون هنوز به تصویب نهایى نرسیده است, از ذکر آنها خوددارى کردیم.

پی نوشت ها :

1. امام حسن(ع) در سال 50 هجرى به شهادت رسید.
2. معاویه, در سال 60 هجرى مُرد.
3. ر. ک به: ج 3, ص 249 (بخش ششم / فصل سوم / پیشگویى درباره شهادت او هنگام عبور از کربلا).
4. ر. ک به: ج 10, ص 34, ح 2765.
5. گفتنى است در ترجمه فارسى, اشعارى که تا قرن چهارم به عربى سروده شده اند, ترجمه گشته اند و پس از آن, نمونه هایى از اشعار فارسى ارائه مى شوند.
6. این موارد, عبارت اند از: تعدّد ابواب و عناوین, اختلاف اساسى گزارش ها, وجود پیام و نکته ویژه اى در هر یک از گزارش ها.
7. ر. ک به: ج 2, ص 324 (بخش چهارم / درآمد).
8. ر. ک به: ج 4, ص 70 (بخش هفتم / فصل چهارم / تأمّلى در گزارش هاى مربوط به استعفاى مسلم از نمایندگى امام حسین(ع).
9. ر. ک به: ج 8, ص 171 (بخش نهم / فصل ششم / سخنى در باره گزارش هاى مربوط به پنهان شدن امام زین العابدین(ع).

منبع فصلنامه آیین پژوهش شماره 119.