نقش دعا در ماه مبارک رمضان

چکیده

در این مقاله و نوشتار می‌خوانیم که یکی از دغدغه هائی که مردم در ماه مبارک رمضان با خویش دارند، همان نفس دعا کردن می‌باشد. اساسا دعا نمودن در دین مقدس اسلام بسیار اهمیت داده شده است از نگاه روایات معصومین (علیهم السلام) و به طور کلی از نگاه اسلام، دعا نمودن به طور ویژه به آن اهمیت داده شده است به طوری که نماز و دعا نردبان ترقی و رشد انسان معرفی گردیده است. تا جائی که در برخی از کتب دینی همانند اصول کافی در این زمینه کتب مستقلی نوشته شده است و همچنین مرحوم علامه‌ی مجلسی در بخشی از کتاب بحار الانوار به این مهم پرداخته‌اند.
ما در این نوشتار به آداب و شرائطی که انسان را در استجابت دعا یاری می‌نماید، به طور ویژه پرداخته‌ایم و برخی از آداب و شرائط ویژه‌ی استجابت دعا همانند عدم گناه و یا الحاح و غیره را مورد بررسی قرار دادیم؛ و در پایان به برخی از دعا هائی که در ماه مبارک رمضان، سالک را در بهتر سیر نمودن راه بندگی یاری می‌نماید، به طور اختصار به گوشه هائی از آن پرداخته شده است. به طور نمونه می‌توان از این دعاها از دعای ابوحمزه‌ی ثمالی یاد نمود که اساسا این دعای مشهور از طرف حضرت امام سجاد (علیه السلام) صادر گردیده است. که این دعا آن چنان از طراوت و شادابی و زیبائی لحن را دارا می‌باشد که بسیاری از مومنین ترجیح می‌دهند که اوقات فراقت شبانه‌ی ماه مبارک رمضان خود را با انس به این دعا به صبح برسانند.
کلید واژه
رمضان، ماه رمضان، اهمیت دعا، آداب دعا، روش در خواست، دعا، دعای سحر، دعای ابوحمزه.

مقدمه

بیان این نکته بسیار لازم و ضروری به نظر می‌رسد، که ماه مبارک رمضان به عنوان یکی از ماههای کلیدی و مهم استجابت دعا، بسیار مناسب با دعا نمودن دارد، اگر به منشور مهمی که از دعاهائی که از قِبَل ائمه‌ی اطهار (علیهم السلام) در مورد ماه مبارک رمضان مراجعه نمائیم، در می‌یابیم که ائمه‌ی اطهار در دعاهای ماه مبارک رمضان به طور ویژه به آن پرداخته‌اند یعنی هم به دنیای انسان‌ها در این باره اشاره گردیده است و هم به آخرت ما انسان‌ها توجه ویژه ای نموده‌اند؛ و به همین سبب قرآن در این جا از لزوم ارتباط یافتن آدمی با آفریدگار خود از طریق دعا سخن می‌گوید و می‌فرماید: (وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَ لْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ) (1) یعنی: و هنگامی که بندگان من از تو در باره من سؤال کنند (بگو) من نزدیکم! دعای دعا کننده را به هنگامی که مرا می‌خواند پاسخ می‌گویم، پس آن‌ها باید دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان بیاورند تا راه یابند و به مقصد برسند. بدین جهت اگر دعوت و خواندن حقیقی تنها و متوجه به خدا باشد و در آن شرک و ریا نباشد، خدا بدون شک دیر یا زود آن را اجابت می‌کند. چنانکه خدای تعالی می‌فرماید: (فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی) (2) یعنی : پس از من بخواهند و به اوامر خدا عمل کنند تا خدا جزای هر نیکی را ده برابر بدهد. بنابرین باید توجه داشت به این که استجابت دعوت خدا الزاما از ایمان آغاز می‌شود، پس چون بنده ایمان خود را به خدایش خالص برای او کند، این ایمان او را به اجرای واجبات خدا برمی‌انگیزد و بنا بر این پروردگارش دعای او را مستجاب می‌کند. از همین روست که دعاهای مأثور، از طرف ائمه‌ی اطهار (علیهم السلام) که تاجی از طلب آمرزش در آغاز خود دارد، چرا که استغفار آدمی را به جایگاه مقدس ایمان می‌آورد و در نتیجه خدا دعاهای او را مستجاب می‌کند. برای همین منظور و خاطر است که از وجود نازنین حضرت امام جعفر صادق (علیه السلام) وارد شده که فرمودند: کیفیت دست بلند کردن برای دعا آنست که کف دو دست را طرف آسمان بگیرد و دعا کند که آن رغبت است، یا انگشت سبابه (دست راست) را بطرف راست و چپ حرکت دهد که آن تضرع است، یا دست‌ها را بلند کند مقابل صورت (که سر انگشتان طرف آسمان باشد) و آن تبتل و ابتهال است (که در آن حال آدمی چشم از همه خلق می‌پوشد و فقط توجه به خدا دارد)؛ و فرمود: هنگام دعا کردن کمال ابتهال را داشته باشید و سعی کنید در آن حال اشک دیدگان بر صورت جاری شود و سزاوار است برای دعا کننده که با وضو و رو به قبله باشد، و از جمله آداب دعا اختیار کردن جاهای با شرافت (از قبیل مشاهد ائمه علیهم السّلام و روضات امامزاده‌ها و مساجد) و اوقات شریفه است (مانند شب و روز جمعه و عرفه و تمامی ماه رمضان و وقت سحرها و وقت آمدن باران و عقب نمازها، و بهتر) و مستحب آنست که در حین دعا انگشتری که نگینش عقیق باشد در دست داشته باش. (3) لازم به یاد آوری است که در بیانات زیبای قرآن مجید، قصه هائی را خدای تبارک و تعالی یاد آور می‌شود که بیانگر این است که برخی از انبیاء بزرگ خدا از خدای تعالی طلب حاجت دنیوی و حتی اخروی می‌نمودند و در حق آن‌ها مستجاب می‌گردید که به طور نمونه می‌توان به دعای حضرت زکریا برای طلب فرزند نمودن اشاره نمود چنانکه خدای تعالی در مورد استجابت دعای زکریا می‌فرماید: (هُنا لِک دَعا زَکَریَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَب لِی مِن لَدُنکَ ذُریَّة طَیّبَه إنَّکَ سَمِیع الدُّعا - فَنادَتهُ المَلائکةِ وَهُوَ قَائِمٌ یُصَلِّی فِی المِحرَابِ اِنَّ اللهَ یُبَشِّرُکَ أَنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکَ به یحیی مُصَدِّقاً بِکَلِمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ سَیِّداً وَ حَصُوراً وَ نَبِیًّا مِنَ الصَّالِحِین) (4) یعنی : در این هنگام زکریّا (که این همه کرامت و مائده آسمانی را دید) پروردگارش را خواند و گفت: پروردگارا! از جانب خود نسلی پاک و پسندیده به من عطا کن که همانا تو شنونده دعائی. پس در حالی که زکریّا در محراب به نماز ایستاده بود، فرشتگان او را نداء دادند که خداوند تو را به (فرزندی به نام) یحیی بشارت می‌دهد که تصدیق کننده‌ی (حقّانیت) کلمة اللَّه (حضرت مسیح) است و سیّد و سرور، و خویشتن‌دار (از زنان) و پیامبری از صالحان است.

اهمیت دعا از نگاه دین

از نگاه روایات معصومین (علیهم السلام) و به طور کلی از نگاه اسلام، دعا نمودن به طور ویژه به آن اهمیت داده شده است به طوری که نماز و دعا نردبان ترقی و رشد انسان معرفی گردیده است. بسیاری از بزرگان دین ما اهتمام ویژه ای به دعا نمودن و به اصطلاح طلب دانی به عالی نمودن می‌نمودند و از خدای تعالی حاجت‌های خود را می خواسند چنانکه در این زمینه شخصی به نام عبدالله بن أبان زیّات که نزد امام علی‌بن موسی الرضا (علیه‌السلام) جایگاهی ویژه داشت، می‌گوید: به آن حضرت عرض کردم: برای من و خانواده‌ام دعا کنید. امام رضا (علیه‌السلام) فرمود: مگر من برای شما دعا نمی‌کنم؟ به خدا سوگند اعمال شما در هر روز و شب بر من عرضه می‌شود: (أوَلَستُ أفعَلُ؟ وَاللهِ إنّ أعمَالَکُم لِتُعرِضَ عَلَیَّ فِی کُلِّ یَومٍ وَلَیلَةٍ) آنگاه آن حضرت چون مرا از این سخن در شگفت دید، فرمود: آیا این آیه را در کتاب خدا نخوانده‌ای: (وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ سَتُرَدُّونَ إِلی عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ به ما کُنْتُمْ تَعْمَلُون) (5) یعنی : و بگو: (هر گونه که می‌خواهید و می‌توانید) عمل کنید، که بزودی خداوند و پیامبرش و مؤمنان کار شما را می‌نگرند و بزودی به سوی دانای غیب و آشکار بازگردانده می‌شوید، پس شما را به آنچه انجام می‌دادید، آگاه خواهد کرد (6) باز نیز در این باره از امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام) از پدران خویش نقل نموده که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند: (الدُّعَاءُ سِلاحُ المُؤمِنِ وَ عِمَادُ الدِّین وَ نُورُ السَّمواتِ وَ الأَرضِ) (7) یعنی : دعا نمودن سلاح مومن و ستون دین و نور آسمان‌ها و زمین است.
به طور نمونه در کتاب الغارات که از مولفین شیعی کوفی است در مورد زبیر بن عوام، آن زمانی که هنوز دین خود را فدای دنیای خویش ننموده بود آورده که پیغمبربه اودر یکی از جنگ‌ها فرمود: ای زبیر می‌خواهی چه کار کنی، گفت: به من گفتند که شما را گرفته‌اند، از این رو شمشیر خود را برداشتم تا از شما دفاع کنم، رسول خدا بر وی درود فرستاد و درباره او دعا کرد، زبیر در حدیبیّه و جنگ بدر در حالی که عمامه‌ای زرد بر سر گذاشته بود شرکت کرد، زبیر به شغل تجارت مشغول بود و از راه کسب و کار اوقات خود را می‌گذرانید. (8) باز نیز مترجم این کتاب به نقل مرحوم محدث قمی در سفینة البحار که گوید: عبد الله بن جعفر دارای فضائل و مناقب زیادی می‌باشد، روزی رسول اکرم (علیه السّلام) به وی در حالی که با بسته‌ای از گل در میان کودکان بازی می‌کرد، فرمود: با این گل چه کاری می‌کنی؟ گفت: آن را می‌فروشم، فرمود از محل فروش او چه می‌کنی؟ گفت خرما خواهم خرید، رسول خدا او را دعا کردند و فرمودند: بار خدایا به او برکت دهید. (9)

روش درخواست از خدا

اساسا باید دانست که دعا باعث رشد انسان در جامعه‌ی دینی می‌شود یعنی کسانی که از دعا نمودن دوری می‌کنند، از یک نوع ارتباط کاذبی با خدای تبارک و تعالی روبرو می‌شوند. زیرا به طور کلی و اساسی دعا نمودن لازمه‌ی آن استجابت دعای آنست و کسانی که دعایشان مستجاب نمی‌شود، بدین جهت است که ارتباط خویش را با خدای خود تنگاتنگ نکرده اند علت اساسی مستجاب نشدن دعا همین است که رفتار انسان با خدای تبارک و تعالی رفتار خالصانه و آکنده‌ی از محبت خدائی نیست. چنانکه خدای تعالی در قرآن کریم می‌فرماید: (وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَ لْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ) (12) یعنی : و چون بندگان من از تو سراغ مرا می‌گیرند بدانند که من نزدیکم و دعوت دعاکنندگان را اجابت می‌کنم البته در صورتی که مرا بخوانند پس باید که آنان نیز دعوت مرا اجابت نموده و باید به من ایمان آورند تا شاید رشد یابند.
به نظر می‌رسد که بنا بر این آیه‌ی شریفه کسانی که دعایشان مستجاب نمی‌شود، کسانی اند که که بنده نیستند و هوای نفس دنیائی آن‌ها را فریفته‌اند. توضیح آیه‌ی شریفه این است که این آیه در افاده مضمونش بهترین اسلوب و لطیف‌ترین و زیباترین معنا را برای دعا داردکه مرحوم استاد علامه‌ی طباطبائی در این باره می‌فرمایند:
اولا: اساس گفتار را بر تکلم وحده (من چنین و چنانم) قرار داده، نه غیبت (خدا چنین و چنان است)، و نه سیاقی دیگر نظیر غیبت، و این سیاق دلالت دارد بر اینکه خدای تعالی نسبت به مضمون آیه کمال و عنایت را دارد. زیرا آن را با سیاق و گفتار متکلم وحده بیان نموده است؛ و ثانیا: این که تعبیر فرموده خدای تبارک و تعالی به (عبادی یعنی بندگانم)، و نفرمود (ناس یعنی مردم) و یا تعبیری دیگر نظیر آن و این نیز عنایت یاد شده را بیشتر می‌رساند، یعنی در حقیقت تاکید بر تاکید مطلب را می‌رساند به این که درخواست نمودن صرفا باید از خدای تعالی باشد؛ و ثالثا: واسطه را انداخته، و نفرموده: (در پاسخشان بگو چنین و چنان) بلکه فرموده (بندگانم از تو سراغ مرا می‌گیرند من نزدیکم) و رابعا: جمله: (من نزدیکم) را با حرف (ان) که تاکید را می‌رساند مؤکد کرده و فرموده: (فانی قریب) پس به درستی که من نزدیکم؛ و خامسا: نزدیکی را با صفت بیان کرده و فرموده: (نزدیکم) نه با فعل، (من نزدیک می‌شوم) تا ثبوت و دوام نزدیکی را برساند؛ و سادسا: در افاده اینکه دعا را مستجاب می‌کند تعبیر به مضارع آورد نه ماضی، تا تجدد اجابت و استمرار آن را برساند؛ و سابعا: وعده اجابت یعنی عبارت (اجابت می‌کنم دعای دعا کننده) را مقید کرد به قید (اذا دعان- در صورتی که مرا بخواند) با اینکه این قید چیزی جز خود مقید نیست، چون مقید خواندن خدا است و قید هم همان خواندن خدا است و این دلالت دارد بر اینکه دعوت داعی بدون هیچ شرطی و قیدی مستجاب است. از طرفی در این آیه با همه اختصارش هفت مرتبه ضمیر متکلم (من) تکرار شده، و آیه‌ای به چنین اسلوب در قرآن منحصر به همین آیه است.
نکته‌ی دیگری که لازم به یاد آوری است، این که کلمه (دعا) و (دعوت) به معنای این است که دعا کننده نظر دعا شده را به سوی خود جلب کند، و کلمه (سؤال) به معنای جلب فائده و یا زیادتر کردن آن از ناحیه مسئول است، تا بعد از توجیه نظر او حاجتش برآورده شود، پس سؤال به منزله نتیجه و هدف است برای دعا (مثل اینکه از دور یا نزدیک شخصی را که دارد می‌رود صدا می‌زنی، و می‌خوانی، تا روی خود را برگرداند، آن وقت چیزی از او می‌پرسی تا به این وسیله حاجتت برآورده شود) پس این معنا که برای سؤال شد جامع همه موارد سؤال هست، سؤال علمی برای رفع جهل، و سؤال به منظور حساب و سؤال به معنای زیادتر کردن خیر مسئول به طرف خود، و سؤالهای دیگراست. (13)

برخی از آداب دعا

از این نکته نباید به هیچ وجه غافل گردید که دعا نمودن باری به هر جهت نیست و خود دارای آدابی است. گاه اتفاق می‌افتد که بسیاری از معتمدین و مومنین در مراجعات خویش به آقایان علماء و روحانیون معزز و افراد خبره‌ی در دین شناسی از مستجاب نشدن دعای خود بسیار گلایه می‌کنند. به این معنا که می‌گویند چله نشینی هائی برای استجابت دعای خود انجام داده‌اند و حتی نذر و نیازهای زیادی انجام داده‌اند اما نمی‌دانند چرا دعا های آنان مستجاب نمی‌شود. ما در جواب عرض می‌کنیم که خود دعا نمودن برای استجابت آن آدابی در روایات معصومین (علیهم السلام) بیان گردیده است که اگر یکی از آداب آن دچار خلل شود؛ استجابت دعای انسان به تاخیر می‌افتد. اگر بخواهیم مثالی در این باره بزنیم عرض می‌کنیم همانند بانکی می‌ماند که همیشه و همواره این بانک به مشتریان خود وام می‌دهد و اتفاقا وام‌های کلانی نیز به آن‌ها داده می‌شود ولی به کسانی وام پرداخت می‌نماید که شرائط اعطاء وام را دارا باشند.
ما در این بخش به برخی از شرائط و آداب دعا که در متون دینی ما بسیار سفارش گردیده است، می‌پردازیم:

1 – مداومت و استمرار در دعا

به طور کلی می‌توانیم بیان کنیم که استمرار بر دعا باعث بر آورده شدن دعا می‌شود. گاهی برخی از افراد انتظار دارند که با چند دفعه درخواست نمودن حاجت خود از خدای تعالی حاجت خویش را گرفته‌اند و یا حاجت خود را می‌گیرند و حال این که طبق برخی از نقل‌ها خدای تعالی از صدای بنده برای عرض حاجت بسیار لذت می‌برد. وهمچنین نقل کرده‌اند که حضرت علی (علیه السلام) در عین حال شب را به دعا و نماز می‌گذرانید. گوش این آسمان راز و نیاز و مناجات‌هایش را می‌شنید و چشم ستارگان اشکهای عاشقانه‌اش را همیشه می‌دید. زمامداری بود که در دل شب، تنها در محراب می‌ایستاد و ریشش را به دست می‌گرفت و مانند مارگزیده به خود می‌پیچید و (یَا دُنیَا غَرِّی غَیرِی) می‌گفت. شب‌ها از خوف خدا بی هوش می‌افتاد. قسمتی از شب را به سر زدن به فقرا و ضعفا به سر می‌برد. خودش اذان می‌گفت و خودش امامت جماعت می‌کرد؛ و همچنین خودش احیاناً در دکة القضاء می‌نشست و به رتق و فتق امور می‌پرداخت، خودش قاضی بود. قضاوتهای محیرالعقول داشت از لحاظ کشف جرم و از لحاظ رعایت تساوی در مقابل محاکم. او خود خطیبی بلیغ بود که شنوندگان را می‌گریاند، مانند خطبة الغراء و شاید آخرین خطبه‌اش نیز، و بلکه احیاناً شنونده قالب تهی می‌کرد. سخن او سخن جانسوز بود و مصداق «تا دلی آتش نگیرد حرف جانسوزی نگوید». بود. (14) بنابرین کسانی که دعای آن‌ها مستجاب نمی‌شود و گلایه‌ی بسیار شدیدی از مستجاب نشدن دارند، علت آن این است که استمرار و مداومت جدی بر دعای خویش ندارند یعنی تیر به تاریکی انداختن فرض می‌نمایند که به خدمت طبیب حاذق می‌رود و شفاء اصلی دست اوست و حال که این گونه است از خدا هم مدد می‌گیرد اما نه اعتقاد راسخ دارد و نه این که استمرار بر دعای خویش می‌نماید.

2 – گناه نکردن

یکی از عوامل مستجاب نشدن دعای انسان و یا به تعبیر رساتر یکی از آداب دعا نمودن، همان گناه نکردن می‌باشد. اساساً گناه دل انسان را تیره می‌کند و باعث قطع ارتباط با خدای تبارک و تعالی می‌گردد. گناه باعث تاریکی دل انسان می‌گردد و انسان را به غرق چاه ضلالت و گمراهی می‌کشاند. گاهی انسان در زندگی روزمره‌ی خود خلأ های عاطفی و فکری را با گناه پر می‌کند و به خیال واهی خودش گمان می‌کند که این باعث آرامش خاطر و خیال خود می‌شود و حال این که غافل است که خدای تعالی آراش خیال را صرفا در یاد خود قرار داده است چنانکه خدای تعالی در این زمینه می‌فرماید: (الَّذِینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ به ذکرِ اللَّهِ أَلا به ذکرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ) (15) یعنی : (هدایت شدگان) کسانی هستند که ایمان آورده و دلهایشان به یاد خدا آرام می‌گیرد. بدانید که تنها با یاد خدا دل‌ها آرام می‌گیرد. قابل توجه این است که با این که خداوند وعده‌ی استجابت داده است، و فرموده به این که (ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ) (16) پس چرا برخی از دعاهای ما انسان‌ها مستجاب نمی‌شود؟ برای پاسخ به این مشکل جواب‌های بسیار زیادی داده شده است از جمله‌ی این جواب‌ها می‌توانیم اشاره کنیم به این که برخی از اعمال، نظیر گناه و ظلم و خوردن لقمه‌ی حرام و عفو نکردنِ کسانی که از ما عذرخواهی می‌کنند، مانع استجابت دعا می‌شود. اساسا تضرّع برای آن است که دعا صورت واقعی به خود گیرد. دعا برای اصلاح خود است، دعا برای علاج درد خودپسند و خودخواهی است، دعا برای رهایی از بیماری تفاخر است و مانع خوشدلی و خشنودی از ارتکاب گناه است دعا باید در نهان باشد تا جنبه ریاء به خود نگیرد و خود موجب خود پسندی‌ها و تفاخرات تازه نشود؛ و حال این که گناه باعث بسته شدن این مهم می‌گردد که خدای تبارک و تعالی به روش‌های مختلفی با این مهم برخورد نموده است چنانکه در جائی می‌فرماید: ا (ِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِین) (17) یعنی: زیرا او متجاوزان را دوست ندارد.

3 – اعتراف به گناه

از جمله‌ی آداب و شرائط دعا نمودن اعتراف به گناه است. کسانی که معترف به کرده‌ی خویش می‌باشند و در درگاه خدای باری تعالی؛ خود معترف به کرده‌ی خود هستند، برای استجابت دعایشان مسیری هموارتر را می‌پیمایند. حتی در احوالات بزرگان دین بسیار یاد می‌شود که ساعت‌ها بلکه روزها از خدای خویش استغفار از کرده‌ی خویش داشته‌اند و معترف به گناه خود بوده‌اند. چنانکه خدای تعالی می‌فرماید: (قالا رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ) (18) یعنی : (آدم و حوّا) گفتند: پروردگارا! ما بر خویشتن ستم کردیم و اگر ما را نبخشایی و رحم نکنی، قطعاً از زیانکاران خواهیم بود؛ لذا آن دو پیامبر خدا در مقابل خدای خود اعتراف به دعای خویش نمودند و به همین جهت است که دعایشان سریع‌تر مستجاب گردیده است. بنابرین تا زمانی که این دو پیامبر بزرگ الهی از کرده‌ی خود به خدای تعالی پناه می‌بردند، ما نیز باید پناه به خدای خود ببریم تا دعای ما مسستجاب گردد.

4 – شرکت در دعاهای دسته جمعی

یکی از آداب و شرائط استجابت دعای انسان، شرکت در دعاهای دسته جمعی است. علی الخصوص در ماهی که مخصوص به دعا و حمد و ثناء الهی است و در گوشه و کنار محافل معمولا در این ماه مبارک برای دعای دسته جمعی بسیار وقت می‌گذارند. به خصوص دعای ابوحمزه‌ی ثمالی که به این بهانه عموم مومنین زیر خیمه های دعا جمع می‌گردند که در این نوع مجالس؛ استجابت دعا سریع‌تر انجام خواهد گرفت. به همین جهت است که در مورد ایام و لیالی قدر فرموده‌اند به این که مستحبّ مؤکد است احیاء شب قدر که تا صبح بیدار باشند و مشغول عبادت باشند چه عبادات مشترکه مثل ادعیه شبهای ماه رمضان و بالاخص ادعیه سحر مثل دعاء ابی حمزه و سایر ادعیه سحر و دعاهای دهه آخر و نمازهای شبهای رمضان و شبهای قدر و دهه آخر و چه عبادات مختصه و طلب حوائج که ملائکه برای آن‌ها آمین میگویند و در حق آن‌ها دعا می‌کنند و دعاء ملائکه قطعا مقرون به اجابت است به خصوص که به اذن و اجازه پروردگار باشد و از همه بالاتر دعاهای امام زمان در حق مؤمنین و دعاهای مؤمنین در حق یکدیگر و از این بالاتر خشنودی پروردگار و خشنودی پیغمبر و ائمه اطهار باشند.

5 – بیان حوائج و طلب نمودن آن

سزاوار است مومن در پیشگاه خدای تبارک و تعالی عرض حاجت نماید و حاجت خود را به زبان خویش بیان دارد که خدای تعالی از این کار مومن بسیار خوشنود و راضی می‌گردد چنانکه در روایت وارد شده از حضرت صادق که از اجداد گرامش (علیهم السّلام) نقل کرد که موسی بن عمران به مردی گذشت که دست بسوی آسمان به دعا برداشته بود موسی به دنبال کار خود رفت. هفت روز گذشت که به آن محل نیامد پس از هفت روز برگشت دید دستش را به دعا بلند کرده و دعا می‌کند و زاری و تضرع دارد و حاجت خود را از خدا می‌خواهد خداوند به موسی وحی کرد که ای موسی اگر آنقدر دعا کند که زبانش قطع شود دعایش را مستجاب نمی‌کنم مگر اینکه به در خانه من بیاید از راهی که به او دستور داده‌ام. (19) که از این داستان نتیجه می‌گیریم که اولا درخواست خود را باید مستقیما از خدا بخواهیم و در درجه‌ی دوم این که در طلب حاجت خود از خدای تعالی بسیار کوشا و جدی باشیم.

6 – اصرار و الحاح نمودن

الحاح نمودن یعنی بسیار از خدای خود خواستن و این یکی از شیوه‌ها و روش‌های مردان خداست. بدین جهت در روایات آدابی بسیار برای دعا ذکر فرموده‌اند؛ مانند اصرار و الحاح و عدم یأس از تأخیر. بدین جهت نقل نموده‌اند از کعب الاحبار که گفت: نوشته است بر در توریة که خدای تعالی خطاب می‌نموده به موسی که ای موسی هر که مرا دوست می‌دارد فراموش نمی‌کند مرا، و هر که امیدوار است به رحمت و نعمت من الحاح در سؤال می‌نماید: ای موسی (نه آنکه گوئی من غافلم از بندگان خود تا اینکه سؤال نمایند تا بآنها عطا کنم) هیچ گاه از بندگان خود غافل نیستم و از احوال آن‌ها بی‌اطلاع نیستم، و لیکن دوست می‌دارم اینکه بشنوند ملائکه ضجه بندگانم را و الحاح آن‌ها را در دعا، و به بینند چگونه آدمیان به من تقرب می‌جویند و من آن‌ها را حفظ می‌کنم، ای موسی بگو به بنی اسرائیل که پیرو هوای نفس نشوند که نعمت از آن‌ها سلب گردد، و غافل از یاد من نشوند که نعمت از ایشان بازداشته شود و ذلیل و خوار گردند، و الحاح در دعا نمایند تا اینکه مستجاب کنم و گوارا نمایم بر آن‌ها زیادی نعمت را به عافیت (20) باز در این باره مرحوم ثقه الاسلام کلینی در کتاب شریف کافی مجلد سوّم در کتاب دعاء ابواب زیادی ایراد نموده از فضیلت دعا و افضلیت او از نمازهای مندوبه و مستحبی و از تلاوت قرآن، و الحاح در دعاء و اوقات خاصه دعاء و آداب دعاء از تقدیم تمجید و تحمید خداوند و صلوات بر نبی و آل و تضرع و تذلل و اعتراف به تقصیر و به معاصی و کوتاهی در بندگی و بکاء و اجتماع چهل نفر در دعاء و غیر این‌ها که می‌توانید مراجعه فرمائید.

7 – داشتن همت بلند در استجابت دعا

باید در دعا نمودن به اصطلاح بسیار سِمِج بود و دائما از خدای تبارک و تعالی درخواست نمود. یعنی این که به طور سریع در عرض حاجت خود هیچ گاه شانه خالی نکرد و از حضرت باری تعالی حوائج خود را بخواهیم. این گونه بیان حوائج در متون روائی ما نیز بسیار سفارش گردیده است چنانکه نقل شده است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) که فرمود: دعا رد می‌کند قضای محکم را، و هر که بخواهد که بلا از او دفع شود باید بسیار دعا کند و سزاوار است بر بنده که موقع دعا به تمام همّت رو به خدا آورد و قلبش خاشع و بدنش خاضع و جوارحش متذلّل للَّه باشد و یقین داشته باشد به اینکه دعای او اجابت می‌شود و به طور حتم بداند که رد نخواهد شد و باید اعتماد به غیر خدا نکند و امید به کسی جز خدا نداشته باشد. (21)

نگاهی به برخی از دعاهای ماه مبارک رمضان

باید توجه داشت که یکی از بهترین شیوه و روش‌های پسندیده‌ی ارتباط با خدای تبارک و تعالی همان دعا نمودن است. البته به شیوه و روشی که از طرف ائمه‌ی اطهار (علیهم السلام) بیان گردیده است. در دعا پسندیده است از پیشوایان مکتب، بهره جوئیم و ادب دعا نمودن و داشتن خواسته های متعالی را از آنان بیاموزیم. دنیای غنی و فراگیر در دعاهای معصومین (علیهم السلام)، عالَمی زیبا و بی پایان است. تنها کافی است به دعای امام سجاد (علیه السلام) در دعای مکارم الاخلاق نظر بیفکنیم تا با گوشه ای از نیازهای والا و خواسته های بی پایان آن امام زینت عابدان آشنا گردیم. توجه به این نکته بایسته است که مکان و زمان دعا، در رسیدن به آثار و نتائج مادی و معنوی آن، تاثیر بسزائی دارد و اولیاء الهی، مکان‌ها و اوقاتی که مناسبت بیشتری برای دعا و مناجات با قاضی الحاجات دارد، ماه مبارک رمضان دارای جایگاه ممتازی است و دعا و نیایش در این ماه، حال و هوائی دیگر و اثری ژرف دارد. ماه رمضان، تنها بهار قرآن کریم و هنگامه‌ی تلاوت کلام روح بخش خداوند نیست؛ بلکه فصل شکفتن گل واژه های دعا و غنچه های نیایش بر لب‌های مشتاقان مومن نیز می‌باشد. روزه داران خدا جو، در زلال رمضان، دل و جان را می‌شویند و بر گرد حریم دوست پرواز می‌کنند و بر شاخسار ذکر و یاد محبوب و دعا و نجوای با او، آشیان می‌گیرند. در این میان مناجات‌های امامان معصوم (علیهم السلام)، سوز و نوائی دیگر دارد. حقائق و معارفی که در این ماه عزیز، در قالب دعا از نای پاک برگزیدگان حق بر آمده است، از محتوا و ژرفای خاصی برخوردار است. انس با دعاهای اهل البیت (علیهم السلام) در این ماه مبارک، در بهره مندی از این مهمانی خانه‌ی خدا و سفر ه ی گسترده‌ی این ماه، بسی سودمند و پرفائده است. دعاهای رسیده از بزرگان حق در این ماه نورانی، بسیار است که به برخی از آن‌ها به شکل گزرا اشاره می‌گردد. (22)

1 – دعای سحر

یکی از این دعا هائی که با مضامین بسیار رسا و عالی بیان گردیده است، دعائی است که در سحر های ماه مبارک رمضان وارد و صادر گردیده است. مرحوم محدث قمی در کتاب شریف منتهی الامال در ضمن اعمال مشترک ماه مبارک رمضان، این دعای بسیار زیبا اما پر محتوا را بیان نموده است. این دعا از دو لب مبارک حضرت امام باقر (علیه السلام) صادر شده است و به توسط حضرت امام باقر (علیه السلام) نقل گردیده است. حضرت امام باقر (علیه السلام) در بیان عظمت و ارزش این دعا فرموده‌اند: اگر مردم به اهمیت و بزرگی خواسته هائی که در این دعا آمده و سرعت اجابت آن‌ها در حق خواننده‌اش، پی می‌بردند، برای دست یافتن آن با شمشیر با یکدیگر می‌جنگیدند. (23) و باز همچنین از آن حضرت در کلامی دیگر که فرمودند: اگر می‌خواستم سوگند بخورم، قسم می‌خوردم که اسم اعظم خداوند در این دعا ست. پس در هنگام خواندن خداوند با این دعا، جدیت و کوشش کنید؛ چون این دعا از علوم و حقائق پنهان و سر به مهر است. آن را از نا اهلان؛ یعنی منافقان و دروغ گویان و منکران کتمان کنید و تنها بر شایستگان آشکار سازید. لازم به تذکر این که در این دعای حذاب و نورانی، که در بر دارنده‌ی در خواست‌ها و تقاضاهای بسیار بزرگ و ارزشمندی است و لذا از اوصاف جلال و جمال الهی در آن درخواست گردیده است. شاید به جرأت می‌توان گفت که مهم‌ترین هدف از این دعا، قرار گرفتن انسان در آن مسیری است که از اسماء و صفات پاک خدای تعالی در وی تبلور نموده و وجود آن جلوه گاه این چنین اوصافی شده است. به طور ویژه باید توجه نمود که دعای سحر یکی از دعاهائی است که دارای سبک و سیاق ویژه ای است که ممکن است برای خواننده در نگاه اول عجیب و نامأنوس به نظر برسد و درک و فهم محتوای آن، دشوار و بسیار سنگین به نظر برسد. ولی باید دانست که این دعا همانند بسیاری از ادعیه ای که از طرف ائمه‌ی اطهار (علیهم السلام) صادر گردیده است؛ دارای الفاظی بسیار جذاب و شیرین می‌باشد.

2 – دعای افتتاح

یکی از دعاهائی که در شب‌های ماه مبارک رمضان معمولا در محافل و مجالس و هیئات و مساجد مرسوم است و آن را قرائت می‌کنند، دعای شریف افتتاح می‌باشد. که این دعا در کتاب‌های معتبر دعائی همانند مفاتیح الجنان محدث قمی و همچنین اقبال سید بن طاووس نقل گردیده است. راوی این دعای نورانی، محمد بن عثمان بن سعید، از نائبان خاص امام زمان (علیه السلام) است. هر چند این دعا به حضرت حجت (علیه السلام) نسبت داده نشده، ولی چون محمد بن عثمان از یاران بسیار نزدیک امام عصر (علیه السلام) است، به احتمال قوی این دعا از آن امام بزرگوار نقل گردیده است.
در بخش نخست از این دعا حمد و ثناء الهی بیان گردیده است و در حمد و ثناء الهی در این بخش با الفاطی که بار معنائی بسیار دلنشین و جذابی دارد، بیان گردیده است؛ و پس از آن درود بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و خاندان پاک و مطهرش و همچنین بیان گوشه ای از فضائل و بزرگواری‌های اهل البیت (علیهم السلام) در قالب دعا بیان گردیده است. در بخش پایانی آن در مورد فضائل و مناقب امام عصر (علیه السلام) و شکوهی از غیبت آن امام همام و دعا برای تعجیل آن حضرت و آرزوی استقرار دولت حق و حکومت عدل آن امام می‌باشد. (24)

3 – دعای ابوحمزه‌ی ثمالی.

یکی از دعاهای بسیار معروف اما بسیار پر محتوا دعای معروف و مشهور ابوحمزه‌ی ثمالی می‌باشد. اساسا این دعای مشهور از طرف حضرت امام سجاد (علیه السلام) صادر گردیده است. که این دعا آن چنان از طراوت و شادابی و زیبائی لحن را دارا می‌باشد که بسیاری از مومنین ترجیح می‌دهند که اوقات فراقت شبانه‌ی ماه مبارک رمضان خود را با انس به این دعا به صبح برسانند. ابوحمزه‌ی ثمالی که ناقل و راوی این دعای شریف می‌باشد، از یاران نزدیک آن حضرت می‌باشد که این دعا را از آن امام همام نقل نموده است و بدین جهت است که این دعا به نام وی شهرت یافته است. در احوالات حضرت امام سجاد (علیه السلام) آمده است که آن امام همام بیشتر شب در حال نماز و دعا بود و چون سحرگاهان فرا می‌رسید این دعا را قرائت می‌فرمودند. به طور اساسی این دعای با مضامین عالی و زیبا از گنج‌های نهفته و پنهان ربوبی و فوران عشق و محبت و بیانگر اوج بندگی و خاکساری ربوبی است. باید به طور جد این گونه بیان داشت که اگر این دعا و صدها دعای نظیر این دعا نبود، انصافا نمی‌دانستیم که در خلوت و جلوت خود چگونه با خدای خویش عرض حاجت نمائیم و به چه نحوی در بندگی خود کوشا و فعال باشیم. به طور کلی و اساسی این دعا دارای چند بخش اساسی می‌باشد که به طور اختصار بیان می‌گردد. (25)
بخش اول آن مشتمل بر حمد و ثناء الهی و معرفی آن یکتای بی همتا و بیانگر باز بودن و نزدیک بودن راه قرب به خدای تعالی است.
در بخش دوم از این دعای شریف، بیانگر عامل خوف و رجا و بیم و امید بنده، در برابر مولای عظیم و مهربان است. از یک طرف عظمت و جلال و شکوه بی انتهاء خدای تعالی، قلب بنده‌ی عارف را تسخیر می‌نماید و بند بند وجودش را به لرزه ی عمیق در می‌آورد؛ و از طرف دیگر این که رحمت و کرم بی پایان حق، همه‌ی وجودش را سرشار از شوق و شادی می‌سازد.
در قسمت سوم در مورد خواسته های آن حضرت در مورد خود، پدر و مادر و خانواده‌ی خود و اقوام و اهل ایمان در خواست‌های آکنده‌ی از مهربانی دارد که در قسمتی از این دعا می‌خوانیم که (خدایا! از تو صبری نیکو و زیبا و گشایشی نزدیک، گفتاری راست و پاداشی بس بزرگ درخواست می‌نمایم) (26)
در بخش چهارم از خواسته‌ها و حاجت‌های بلند و ارزشمندی صحبت می‌نماید که رسیدن به آن‌ها، نیازمند آمادگی کافی و وافی و توجه کامل خدای تعالی را دارا می‌باشد. که در بخشی از این قسمت می‌خوانیم که (خدایا! از تو ملتمسانه و عاجزانه طلب می‌کنم به این که قلبم را از محبت و ترس عارفانه از خود پر کنی و دلم را از ایمان و تصدیق به قرآن و ترس از دوری‌ات، آکنده و لبریز سازی) (27)

4 – دعای مختصر هر روز ماه مبارک رمضان

درست است که این دعاها برای هر روز ماه مبارک رمضان نقل گردیده و به شکل بسیار موجز و مختصر نقل شده است ولی هر کدام یک از این اختصار گوئی ها خود دریائی از حکمت و معرفت درون آن نهفته شده است و هر روز از ماه مبارک رمضان از خدای تبارک و تعالی درخواست هائی به فراخور آن روز از خدای تعالی طلب می‌کنیم. مرحوم محدث قمی و بسیاری از بزرگان مانند مرحوم علامه‌ی مجلسی در کتاب شریف زاد المعاد و همچنین در کتاب شریف بلد الامین و بسیاری از کتب دعائی این گونه دعاها نقل گردیده است.

5 – دعاهای بعد از نماز

پس از نماز و عروج ملکوتی با خدای تبارک و تعالی نیز بسیاری از دعاها در ماه مبارک رمضان نقل گردیده است؛ این نوع دعاها که در حقیقت درخواست از باری تعالی با مضامین بسیار عالی و والا بیان گردیده است که برخی از درخواست‌ها، درخواست‌های دنیوی و برخی از درخواست‌ها ارتباط با دنیای ما انسان‌ها دارد که شاید به جرأت بتوانیم بگوئیم که ائمه‌ی اطهار از هیچ کدام یک از درخواست‌های دنیوی و یا اخروی به مومنین کم نگذاشته‌اند و حد اعلاء آن را بیان نموده‌اند.

6 - دعاهای شب قدر

یکی از شب هائی که بسیار در این ماه مبارک قیمتی است و به جرأت باید بیان کنیم که به خاطر همین است که این ماه در میان آسمان‌ها و زمین قیمت پیدا نموده است، همان لیالی قدر و در این شب‌های عزیز بیان گردیده است که از بهترین اعمالی که بیان گردیده است همان قرآن به سر گرفتن و ائمه‌ی اطهار را واسطه قرار دادن است.
لازم به تذکر است که اعمال این شب عزیز و یا بهتر بگوئیم این شب‌های عزیز بسیار زیاد است که می‌توانید به کتاب شریف مفاتیح الجنان مراجعه نمائید. (28)

نتیجه گیری

از مباحث مطرح شده به این نتیجه رسیدیم که در متون دینی و اسلامی ما بسیار ارزش و اهمیت والائی به دعا و ارتباط به خدا داده شده اس تا جائی که در برخی از ادعیه‌ها به خصوص دعاهای مأثور در ماه مبارک رمضان، هم عامل دنیوی و هم عامل اخروی دارد. به طور کلی و اساسی علت اساسی مستجاب نشدن دعا همین است که رفتار انسان با خدای تبارک و تعالی رفتار خالصانه و آکنده‌ی از محبت خدائی نیست. چنانکه خدای تعالی در قرآن کریم می‌فرماید: (وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَ لْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُون) (29) یعنی : و چون بندگان من از تو سراغ مرا می‌گیرند بدانند که من نزدیکم و دعوت دعاکنندگان را اجابت می‌کنم البته در صورتی که مرا بخوانند پس باید که آنان نیز دعوت مرا اجابت نموده و باید به من ایمان آورند تا شاید رشد یابند.
در پایان عرض می‌کنیم که ماه مبارک رمضان دارای جایگاه ممتازی است و دعا و نیایش در این ماه، حال و هوائی دیگر و اثری ژرف دارد. ماه رمضان، تنها بهار قرآن کریم و هنگامه‌ی تلاوت کلام روح بخش خداوند نیست؛ بلکه فصل شکفتن گل واژه های دعا و غنچه های نیایش بر لب‌های مشتاقان مومن نیز می‌باشد. روزه داران خدا جو، در زلال رمضان، دل و جان را می‌شویند و بر گرد حریم دوست پرواز می‌کنند و بر شاخسار ذکر و یاد محبوب و دعا و نجوای با او، آشیان می‌گیرند. در این میان مناجات‌های امامان معصوم (علیهم السلام)، سوز و نوائی دیگر دارد. حقائق و معارفی که در این ماه عزیز، در قالب دعا از نای پاک برگزیدگان حق بر آمده است، از محتوا و ژرفای خاصی برخوردار است. انس با دعاهای اهل البیت (علیهم السلام) در این ماه مبارک، در بهره مندی از این مهمانی خانه‌ی خدا و سفر ه ی گسترده‌ی این ماه، بسی سودمند و پرفائده است. دعاهای رسیده از بزرگان حق در این ماه نورانی، بسیار است که به برخی از آن‌ها به شکل گذرا اشاره می‌گردد.

پی‌نوشت‌ها:

1 - (بقره، 186)
2 - (بقره، 186)
3 - (ارشاد القلوب-ترجمه مسترحمی، ج 2،181)
4 - (آل عمران،38 و 39)
5 - (توبه 105)
6 - (کافی، ج 1، ص 219)
7 - (عیون اخبار الرضا) علیه‌السلام، ج 2، ص 40
8 - (الغارات، ص 418)
9 - (الغارات، ص 418)
10 - (انیس التجار،62 )
11 - (انیس التجار،62 )
12 - (توبه،186)
13 - (ترجمه المیزان، ج 2، ص: 42)
14 - (یادداشت‌ها، ج 9،209 )
15 - (سوره رعد، آیه 28.)
16 - (غافر، 60)
17 - (اعراف،55)
18 - (اعراف،23)
19 - (بحار الانوار، ج 5، 148)
20 - (ارشاد القلوب-ترجمه مسترحمی، ج 1،141 )
21 - (ارشاد القلوب-ترجمه مسترحمی، ج 2،171 )
22 - (رساله دانشجوئی، ویژه ماه مبارک رمضان)
23 - (اقبال الاعمال، ص 76)
24 -(رساله دانشجوئی، ویژه ماه مبارک رمضان)
25 - (رساله دانشجوئی، ویژه ماه مبارک رمضان)
26 - (مفاتیح الجنان، دعای ابوحمزه)
27 - (مفاتیح الجنان، دعای ابوحمزه)
28 - (رساله دانشجوئی، ویژه ماه مبارک رمضان)
29 - (توبه،186)
30 - (آل عمران،38 و 39)

منابع
1 - قرآن کریم
2 - مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1403، چاپ سوم
3 - طباطبائی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن (تهران:دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم 1397 ق)
3 - قرائتی، محسن، تفسیر نور، مرکز فرهنگی درسهائی از قرآن، چ 11، تهران،1383 ش
14 – 4 - جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، اسراء، قم، چ 1، 1378
5 - مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، اول، تهران، دار الکتب الاسلامیه،1374 ش
6 - مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، چ مکرر، انتشارات صدرا،1377 ش
8 - کلینی، ثقه الاسلام، ترجمه اصول کافی، حاج سید جواد مصطفوی، چ اول، تهران، اسلامیه،1377
9 - طیب، سید عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، دوم، تهران، انتشارات اسلام،1378 ش
10 -جمعی از نویسندگان، رساله دانشجوئی، ماه رمضان، قم‬، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، دفتر نشر معارف،۱۳۸۵
11 - شریف رضی، ارشاد القلوب الی الصواب، انتشارات شریف رضی، قم، اول، 1412 ق
12 - شیخ صدوق، معانی الاخبار، تحقیق: علی اکبر غفاری، مؤسسة نشر اسلامی، بی تا، بی جا
13 - نراقی، ملا مهدی، انیس التجار، قم:بوستان کتاب قم، چاپ اول،1371