واژه کاپیتولاسیون در لغت، از ریشه capitulate به معنای شرط گذاشتن است و به معنای سازش و تسلیم نیز به کار می رود. در طول تاریخ، بیشتر قراردادهای کاپیتولاسیون، میان دولت های اروپایی با دولت های آسیایی و آفریقایی بسته شده است، زیرا دولت های اروپایی، دادگاه ها و مؤسسه های قضایی این کشورها را در حمایت کافی از اتباع خود ناتوان می دانستند.
برخی تاریخ نگاران، زمان نخستین کاپیتولاسیون را در سال 1453میلادی و در زمان فتح قسطنطنیه به دست بیگانگان می دانند که در این کاپیتولاسیون، بیگانگان موفق به کسب امتیاز حق قضاوت کنسولی از دولت عثمانی شدند. برخی دیگر آغاز آن را به سال 1535 میلادی و عقد معاهده ای میان پادشاه فرانسه و عثمانی می دانند. (1)
در ایران برای نخستین بار، موضوع کاپیتولاسیون در عصر صفوی مطرح شد که هیچ گاه تحقق عینی نیافت. در سال 1828 روسیه در قرارداد ترکمانچای، به طور رسمی حق قضاوت کنسولی را از آن خود ساخت.
در سال 1306، رضا شاه به صلاح دید انگلستان براساس اهداف ویژه خویش، در اعلامیه ای لغو کاپیتولاسیون را اعلام کرد.
محمدرضا پهلوی در سال 1343 لایحه حق قضاوت کنسولی را برای مستشاران آمریکایی که هر روز بر تعدادشان افزوده می شد، به تصویب رساند و در قبال آن، قول دریافت یک وام دویست میلیون دلاری را برای تهیه تسلیحات، از آمریکا گرفت.
در طول تاریخ، ملت ایران از دو نظر در رنج بوده؛ استبداد درونی و استکبار بیرونی، جنبه برجسته استیلاجویی بیرونی و برتری طلبی در کاپیتولاسیون بود.(2)
گرفتن حق کاپیتولاسیون موجب شده بود، مسئولان سیاسی کشور به بیگانگان گرایش پیدا کنند و آشکارا تابعیت کشور خارجی را بپذیرند.
پس از انقلاب مشرطه، یکی از خواسته های اصلی مردم ایران، حذف کاپیتولاسیون بود.
جنگ جهانی دوم به افزایش حضور آمریکایی ها در مناطق گوناگون جهان انجامید و آمریکا در صدد برآمد با انعقاد پیمان هایی خود را از حیطه قوانین حکومتی مناطق تحت نفوذ خارج کند.
آمریکایی ها به خوبی از سابقه کاپیتولاسیون در ایران آگاه بودند، با این حال، در سال 1339 بر فشار خود بر ایران افزودند. دولت ایران نخست، در برابر این فشار مقاومت کرد، ولی هم زمان با روی کار آمدن کندی در سال 1340 تسلیم شد. (3)
امام خمینی درباره لایحه اعطای مصونیت و تصویب وام 200 میلیون دلاری می فرماید:« ایران را از سگ های آمریکایی پست تر کرده اند.»(4)
در سوم مرداد سال 1343، جلسه مجلس تا نیمه شب در شرایط خواب و بیداری نمایندگان ادامه یافت، بدون اینکه اسمی از کاپیتولاسیون برده شود، ولی نزدیک نیمه شب، متن یادداشت های مبادله میان ایران و آمریکا که همان کاپیتولاسیون بود، از تصویب گذشت.
امام خمینی پس از باخبر شدن از اصل ماجرا افرادی را مأمور کرد تا متن لایحه و دفاعیات نمایندگان در مجلس و محلقات آن را به دست آورند. امام با آگاهی از کم و کیف ماجرا به موضع گیری پرداخت. ایشان نخست با علمای شهرها و بلاد نامه نگاری کرد و در پی آن، کاخ سفید فرمان تبعید امام خمینی را صادر کرد و امام به ترکیه تبعید شد. (5)
پس از پیروزی انقلاب در 1358/2/23، دولت موقت، کاپیتولاسیون را ملغی اعلام کرد.
منبع: ماهنامه اشارات شماره 126

/ج