تشریح واژگان و اصطلاحات تخصصی بارداری

موجودات زنده همگی قابلیت تولید مثل دارند و همین موضوع عامل بقای نسل آن‌هاست. دستگاه تناسلی به همین منظور در بدن موجودات زنده تعبیه شده است. دستگاه تناسلی تنها دستگاهی از بدن است که برای زندگی خود فرد حیاتی نیست اما برای بقای نسل لازم است. در فرآیند تولید مثل انسان دو سلول جنسی یا گامت نقش دارند:
گامت مردانه اسپرم نامیده می‌شود و گامت زنانه تخمک نام دارد. اسپرم توسط دستگاه تناسلی مردانه و تخمک توسط دستگاه تناسلی زنانه تولید می‌شوند. اسپرم درحین فعالیت جنسی در اثر انزال از طریق آلت مردانه وارد دستگاه تناسلی زنانه می‌شود. اسپرم در داخل واژن شنا کرده و وارد رحم می‌شود و خود را به لوله های تخمدانی یا لوله های رحمی می‌رساند. تخمک نیز از تخمدان زن آزاد می‌شود و وارد لوله های رحمی (تخمدانی) می‌شود.
اسپرم و تخمک در این محل با یکدیگر برخورد می‌کنند. اسپرم وارد تخمک می‌شود و آن را بارور می‌کند و لقاح ایجاد می‌شود که نتیجه آن تشکیل سلول تخم است و می‌تواند به یک نوزاد تبدیل شود. بنابراین همکاری مرد و زن برای تشکیل تخم و در نتیجه حامله شدن زن لازم است. زن با وجود اینکه سلول تخم را تا بزرگ شدن و تبدیل شدن به یک نوزاد کامل در درون رحم نگه می‌دارد ولی همانطور که گفته شد برای باردار شدن نیازمند اسپرم مردانه است.

اجزاء دستگاه تناسلی زنانه و کارکرد هر کدام

بر خلاف دستگاه تناسلی مردانه، تمام اجزاء دستگاه تناسلی زنانه در درون بدن در محوطه لگن قرار گرفته است. دستگاه تناسلی زن از دو بخش عمده خارجی و داخلی تشکیل شده است.
فرج قسمت کاملاً خارجی دستگاه تناسلی زنان است که از بیرون بدن قابل رویت است و به صورت یک ناحیه لوزی شکل در بین دو پا و در پایین شرمگاهی (محل رویش موهای زهار) قرار گرفته است. فرج از بیرون توسط لب‌های بزرگ و کوچک فرج پوشیده شده است. این لب‌ها هر یک به صورت دو چین نیمه مدور هلالی شکل در دو طرف فرج بوده و در حالت عادی روی هم خوابیده و دهانه فرج را می‌بندند. لب‌های بزرگ فرج از دو لایه پوستی تشکیل شده‌اند. در زیر لب‌های بزرگ، لب‌های کوچک قرار دارند که از دو لایه مخاطی تشکیل شده‌اند. لب‌های کوچک در هدایت صحیح ادرار نقش دارند. این دو لب از بالا و پایین به هم متصل هستند. در محل اتصال این دو لایه در بالا عضو کوچک حساسی به نام کلیتوریس وجود دارد که در اثر تحریک و دستکاری، سفت وکمی بزرگ می‌شود و در احساس لذت جنسی نقش دارد. در میان لب‌های فرج فضایی بوجود می‌آید که خروجی پیشابراه (مسیری که ادرار را از مثانه به خارج بدن می‌رساند - محل ادرار کردن) در قسمت بالایی آن است و در پایین آن خروجی واژن (مهبل) قرار دارد.
- در دخترانی که هنوز رابطه جنسی نداشته‌اند اکثر قسمت‌های خروجی واژن با لایه های نازک به نام پرده بکارت پوشیده شده است. پرده بکارت به صورت یک ورقه نازک (به ضخامت 1 یا 2 میلی متر) درست در پشت لب‌های کوچک فرج قرار دارد و دهانه مهبل را می‌پوشاند. در پرده بکارت منافذی برای خروج خون قاعدگی وجود دارد. منفذ پرده بکارت در افراد مختلف، اندازه و شکل متفاوتی دارد و از خصوصیات و ویژگی‌های آن برای تشخیص باکره بودن یا نبودن شخص استفاده می‌گردد. در اکثر موارد با اولین ورود آلت مردانه به داخل واژن این پرده پاره می‌شود و برای همیشه از خروجی واژن کنار می‌رود.
- در پوست بالای لب‌ها در پایین شکم ناحیه برجستگی عانه وجود دارد که در حین بلوغ با تجمع چربی زیرپوستی، حالت برجسته پیدا می‌کند و در روی آنه و نیز در روی لب‌های فرج، موهای تناسلی شروع به رویش می‌کنند.
دستگاه تناسلی داخلی از واژن، رحم، لوله های تخمدانی (لوله های رحمی) و تخمدان‌ها تشکیل شده است.

واژن (مهبل)

واژن لوله ای عضلانی است که از فرج در بیرون بدن تا رحم در داخل بدن امتداد دارد. طول واژن 8-12 سانتی متر در زنان بالغ است. از آنجا که این عضو دارای دیواره عضلانی است می‌تواند منقبض یا منبسط شود. همین خصوصیت باعث می‌شود که واژن بتواند یک جسم به باریکی تامپون تا یک نوزاد هنگام تولد را در درون خود جای دهد. واژن چند عملکرد مختلف دارد. واژن محل قرار گرفتن آلت مردانه در حین رابطه جنسی است و با اعصاب موجود در آن لذت جنسی در حین رابطه جنسی را برای زن بوجود می‌آورد. واژن همچنین راهی از رحم به بیرون برای خارج کردن نوزاد در زمان تولد است. همچنین خونهای قاعدگی از این طریق از رحم به بیرون بدن دفع می‌شود. لایه نازک بافتی به نام پرده بکارت که در خود یک یا چند سوراخ دارد خروجی واژن را به طور نسبی می‌پوشاند. شکل پرده بکارت در افراد مختلف با هم فرق دارد. این پرده در اکثر دختران بعد از اولین تجربه جنسی کشیده شده و پاره می‌شود که ممکن است با کمی خونریزی نیز همراه باشد.
واژن در سمت داخل بدن به رحم متصل می‌شود. این اتصال از طریق دهانه رحم که دیواره ای قوی و ضخیم دارد و خروجی آن بسیار کوچک است انجام می‌شود. در طی زایمان خروجی دهانه رحم مقداری گشاد می‌شود و به نوزاد اجازه می‌دهد از رحم خارج شود.

رحم

رحم مانند یک گلابی وارونه در محوطه لگن قرار دارد که کارکرد اصلی آن نگهداری و تغذیه جنین در حال رشد در طی حاملگی است. همچنین در هنگام فعالیت جنسی، اسپرم درون مایع منی مرد پس از ورود به واژن، شنا کرده و از طریق رحم و سپس لوله های رحمی خود را به تخمک می‌رساند و در صورت حضور تخمک، بارور شدن آن امکانپذیر می‌گردد.
رحم دیواره های ضخیم عضلانی دارد. در حقیقت این عضلات، قوی‌ترین عضلات بدن یک زن هستند. انقباض همین عضلات است که در هنگام زایمان بسیار شدید می‌شود و باعث خروج نوزاد و نیز درد زایمان می‌گردد. وقتی که زنی حامله نیست رحم تنها حدود 7/5 سانتی متر طول و 5 سانتی متر عرض دارد.
سطح داخلی رحم از بافتی فعال به نام آندومتر پوشیده شده است. این بافت حساس به تغییرات هورمونی است و پس از بلوغ تا پیش از یائسگی در هر دوره قاعدگی، ریزش می‌کند و خونریزی (عادت) ماهیانه را شکل می‌دهد. پس از پایان خونریزی، این بافت مجدداً تشکیل می‌شود. تغییرات بافتی آندومتر، فضای رحم را برای پذیرش جنین (در صورت حاملگی) و لانه گزینی آن مهیا می‌کند.
در دو گوشه بالایی رحم لوله های تخمدانی یا لوله های رحمی قرار دارند که رحم را به تخمدان‌ها متصل می‌کند. لوله های تخمدانی که در دو سمت رحم هستند حدود 10 سانتی متر طول دارند و عرض آن‌ها از عرض یک رشته ماکارونی بیشتر نیست. در سمت دیگر، یعنی سمتی که نزدیک تخمدان‌هاست، لوله های تخمدانی قیفی شکل هستند و دور تخمدان را می‌پوشاند ولی کاملاً به آن متصل نیستند. سمت قیفی شکل با حرکات خود هنگام تخمک گذاری، تخمک خارج شده از تخمدان را به داخل لوله تخمدانی هدایت می‌کند و با حرکات دیواره عضلانی خود تخمک را به سمت رحم می‌راند.

تخمدان‌ها

دو عدد هستند که یکی در سمت راست و دیگری در سمت چپ قرار می‌گیرند. تخمدان‌ها تخم مرغی شکل هستند و حاوی هزاران تخمک هستند. که بعد از بلوغ و شروع قاعدگی، هر ماه یک تخمک آزاد می‌کنند. این تخمک از طریق لوله های تخمدانی به سمت رحم حرکت می‌کند. در صورتیکه در این مسیر با اسپرم مردانه برخورد کند تخم تشکیل می‌شود که می‌تواند باعث حاملگی و تولید جنین شود. در غیر این صورت تخمک به همراه بافتهای رحمی در هنگام خونریزی قاعدگی از بدن خارج می‌شود.
تخمدان‌ها در زمان بلوغ معمولاً 4-5 سانتی متر طول دارند. تخمدان‌ها علاوه بر منبع تامین تخمک، به عنوان غدد درون ریز بدن زن نیز عمل می‌کنند و استروژن و پروژسترون را که هورمونهای زنانه هستند، تولید نمایند.
اعضاء تناسلی خارجی زن (مهم در ارتباط جنسی)
تمامی موارد بالا جزء اعضا داخلی می‌باشند ولی اعضا خارجی زن شامل لبهای خارجی و لبهای داخلی و چوچوله (بظر) می‌باشد که کم و بیش نمایان هستند.

لبهای خارجی

لبهای خارجی (لب‌های بزرگ) دو چین بزرگی هستند که اندامهای تناسلی داخلی را احاطه کرده‌اند. این لبهای واژن پوشیده از مو هستند. همچنین طوری واژن را پوشش داده‌اند که تنها با جدا کردن این لب‌ها لبهای داخلی (لب‌های کوچک) واژن قابل مشاهده هستند. ولی با افزایش دفعات تماس جنسی و زایمان و افزایش سن این لب‌ها از هم باز می‌شوند.

لبهای داخلی

با گشوده شدن لبهای خارجی لب‌های داخلی که کوچک و ظریف هستند نمایان می‌شوند. البته اندازه این لب‌ها هم در زنان مختلف هستند. عرض این لب‌ها حدود 2/5 تا 5/5 سانتیمتر می‌باشد.
این لب‌ها دارای بافتهای عصبی هستند که به تحریکات جنسی حساس می‌باشند و در این هنگام متورم و اماسیده می‌شوند.

کلیتوریس

محل انقطای دو لب داخلی واژن در قسمت بالائی فرج را کلیتوریس می‌نامند که به لحاظ ساختاری شباهتی به آلت تناسلی مرد دارد و تفاوت اصلی‌اش در اندازه آن است که به حدود 0/75 تا 1 سانتیمتر می‌رسد. سر آن گرد و مثل نخود است و بسیار در مقابل تحرکات جنسی انعطاف دارد وباعث برانگیختگی فوق العاده زن می‌شود. می‌توان گفت کانون تحرکات جنسی زن است؛ و باید در تماس جنسی توسط مرد به آن توجه شود.
نقش دستگاه تناسلی زنانه
دستگاه تناسلی زنانه این قابلیت را به یک زن می‌دهد که بتواند:
- تخمک تولید کند (لازمه بارداری).
- رابطه جنسی برقرار نماید.
- از تخمک بارور شده محافظت کند و به آن غذا برساند تا رشد کرده و نوزاد را به وجود آورد.
- زایمان کند.

تخمدان‌ها

هورمون استروژن به وسیله تخمدان‌ها تولید می‌شود. با افزایش سن تغییرات مهمی در افراد رخ می‌دهد که بر تولید این هورمون تاثیر می‌گذارد. دو تخمدان اندامی بیضوی شکل کوچک هستند که در دو طرف بالای رحم قرار گرفته‌اند. در زمان تولد آن‌ها حاوی 700000 فولیکول کیسه مانند بوده که هر کدام یک تخمک را محصور کرده است. از این تعداد تنها حدود 400 تا 500 فولیکول به طور کامل بالغ شده و تخمک در طی چرخه های قاعدگی آزاد می‌شوند. بقیه فولیکول‌ها در طی گذشت زمان از بین رفته و ناپدید می‌شوند. فولیکول‌های بالغ در تولید استروژن و بالغ شدن تخمک نقش دارند.
در طی سنین باروری هیپوتالاموس (قسمتی از مغز) هورمون رها کننده گنادوتروپین (GnRh) را آزاد می‌کند. این هورمون بر روی غده هیپوفیز که در قسمت پایه مغز قرار گرفته اثر کرده و منجر به ترشح هورمون LH و FSH از غده هیپوفیز می‌شود. هورمون LH و FSH به نوبه خود سبب بالغ شدن فولیکول‌ها در تخمدان شده و یک تخمک جدید از فولیکول هر ماه
آزاد می‌شود. فولیکول همچنین تولید هورمون‌های جنسی استروژن و پروژسترون را افزایش داده که این هورمون‌ها سبب ضخیم‌تر شدن پوشش داخلی رحم می‌شود. این پوشش داخلی خود را آماده کرده تا تخمک بارور شده را بپذیرد و آن را تغذیه نماید. در صورت عدم لقاح، مقدار استروژن و پروژسترون کاهش یافته و پوشش داخلی رحم کنده و ریزش می‌کند و خونریزی قاعدگی شروع می‌شود. همزمان با رسیدن به حوالی یائسگی، تخمدان‌ها شروع به مقاومت در برابر هورمون FSH کرده و غده هیپوفیز بیشتر و بیشتر FSH تولید کرده تا سطح استروژن را بالا نگه دارد. این حالت سبب چرخه قاعدگی نامرتب شده و خونریزیهای سنگین و غیرقابل پیش بینی در طول پریودها رخ می‌دهد.
با توجه به اینکه میزان FSH در حوالی یائسگی در حال بالا و پایین رفتن می‌باشد، لذا تنها یک نتیجه آزمایش FSH برای تشخیص یائسگی کافی نیست حتی بعد از یائسگی، تولید استروژن بوسیله تخمدان‌ها همیشه به طور کامل متوقف نمی‌شود. اگرچه سطح استرادیول (یک فرم از استروژن) کاهش می‌یابد، ولی فرم ضعیف‌تر استروژن (استرون) به تولید خود به خصوص در بافت چربی با کمک غدد فوق کلیه ادامه می‌دهد. اگرچه این فرم استروژن ضعیف‌تر از استرادیول تولید شده بوسیله تخمدانها می‌باشد اما تولید آن با افزایش سن و یا میزان بافت چربی افزایش می‌یابد.
پروژسترون هورمون جنسی دیگری است که بوسیله تخمدان‌ها تولید می‌شود. کار این هورمون کمک به آماده شدن رحم برای پذیرش تخمک بارور شده و در صورتی که تخمک بارور نشود، سبب ریزش بافت درون رحم می‌شود. اگر تخمدان به اندازه کافی پروژسترون تولید نکند تا این عمل را انجام دهد، پوشش داخلی ممکن است به رشد خود ادامه داده تا زمانیکه یک کاهش در مقدار استروژن در یک چرخه رخ دهد. در این پریود خونریزی شدید ممکن است دیده شود، زیرا رحم به طور غیر معمول پوشش کامل خود را از دست می‌دهد.
بسیاری از مردم فکر می‌کنند که یائسگی سبب کاهش علاقه در رابطه جنسی می‌شود. مردان و زنان هر دو احساس می‌کنند با افزایش سن زمان بیشتری طول می‌کشد تا از نظر جنسی تحریک شوند. در صورتیکه داروهایی همچون ضد افسردگی‌ها، آرام بخش‌ها و ضد فشار خون بالا که در زمان یائسگی بیشتر استفاده می‌شود، می‌تواند عامل جلوگیری کننده از پاسخ جنسی مناسب باشد.
پژوهشگران مشخص کردند که چنین تغییراتی به کاهش استروژن ارتباطی نداشته بلکه به عوامل دیگری همچون خلق و خوی، سلامتی کلی و شرایط زناشوئی ارتباط دارد. کاهش استروژن سبب ایجاد درد و ناراحتی در طی نزدیکی می‌شود.
بدن زنان همچنین تعدادی از هورمونهای مردانه (تستوسترون) را تولید می‌کند. بعضی از دانشمندان فکر می‌کنند که تغییرات در سطح تستوسترون می‌تواند منجر به کاهش تمایل جنسی شود. دلایل بسیار کمی اشاره بر آن دارد که تعدادی از زنان ممکن است از تجویز مقدار کم تستوسترون سود ببرند اما اثر این درمان نیازمند مطالعات بیشتری می‌باشد.
اثرات جانبی تستوسترون در زنان شامل مشکلات پوستی همچون افزایش مو در صورت و بدن و تغییر صدا می‌باشد.

تخمک گذاری

در زمان تولد یک نوزاد دختر، تخمدان‌هایش حاوی صدها هزار تخمک است که تا زمان بلوغ غیر فعال می‌ماند. با شروع بلوغ، هورمونهایی از غده هیپوفیز که در پایین مغز قرار گرفته است، آزاد می‌شود. این هورمون‌ها که نوعی ماده شیمیایی هستند، از طریق خون به تخمدان‌ها رسیده و آن‌ها را به تولید هورمونهای جنسی زنانه مانند استروژن وادار می‌کنند. تولید این هورمونهای جنسی بدن یک دختر بچه را تبدیل به بدن یک دختر و زن بالغ می‌کند. هورمونهای هیپوفیز علاوه بر این باعث می‌شوند که مدتی بعد تخمک گذاری (خارج شدن تخمک از تخمدان) آغاز شود. با شروع تخمک گذاری در زمان بلوغ، ماهانه یک تخمک آزاد می‌شود و دوره قاعدگی دختر آغاز می‌شود. هر دوره قاعدگی با حدود 3-5 روز خونریی آغاز می‌شود و حدود 35-21 روز طول می‌کشد تا خونریزی بعدی اتفاق بیفتد که به این فاصله زمانی یک دوره قاعدگی می‌گویند. در ابتدای بلوغ معمولاً دوره های قاعدگی نامنظمند و تعداد روزهای آن از یک دوره به دوره بعد فرق می‌کند.
ولی اکثر دختران بعد از حدود 2 سال از شروع قاعدگی، دوره های منظم پیدا می‌کنند. تخمک گذاری معمولاً حدود وسط هر دوره قاعدگی اتفاق می‌افتد. اگر در حوالی این زمان مرد و زن با هم رابطه جنسی داشته باشند و از این طریق اسپرم مرد وارد دستگاه تناسلی زن شود، اسپرم به اصطلاح شنا می‌کند و خود را تا بالای رحم می‌رساند و از آنجا به داخل لوله های تخمدانی (لوله های رحمی) می‌رود و خود را به تخمک می‌رساند و آنرا باردار می‌کند تا در نتیجه آن حاملگی رخ دهد.

حاملگی

مایع منی در داخل دستگاه تناسلی مرد ساخته می‌شود و با هر بار رابطه جنسی حدود 1/5 تا 6 میلی لیتر از آن از آلت تناسلی مرد به بیرون رانده می‌شود که به این عمل انزال می‌گویند. در داخل این حجم از مایع منی مقدار زیادی اسپرم حدود 900-70 میلیون عدد اسپرم وجود دارد. رسیدن یک عدد اسپرم به تخمک آزاد شده برای بارور کردن آن و در نتیجه حاملگی لازم و کافی است. بعد از اینکه تخمک بارور شد و سلول تخم بدست آمد، این سلول شروع به تقسیم شدن می‌کند و بر تعداد سلول‌هایش اضافه می‌شود و پس از یک هفته بلاستوسیت که اندازه‌اش در حد نوک سوزن است تولید می‌شود. بلاستوسیت خود را به رحم می‌رساند و در داخل دیواره آن (در لایه آندومتر) که توسط هورمون استروژن کاملاً ضخیم و غنی از خون و آماده پذیرایی شده است، لانه گزینی می‌کند.
هورمون جنسی زنانه دیگر یعنی پروژسترون تا انتهای حاملگی آمادگی دیواره رحم برای پذیرایی از جنین در حال رشد را حفظ می‌کند. حال بلاستوسیت با دسترسی مناسب به منبع غذایی شروع به رشد و بزرگ‌تر شدن می‌کند و مراحل دیگر جنینی آغاز می‌شود. سلولهای خارجی این توده سلولی، بافت واسطه ای به نام جفت را بوجود می‌آورد که وظیفه‌اش انجام تبادلات لازم با بدن مادر برای بدست آوردن غذای لازم جهت زنده ماندن و رشد و خارج کردن مواد زائد است. از این بافت به تدریج پرده ای در دور جنین تشکیل می‌شود. سلولهای داخلی، جنین و بافتهای مختلف آنرا بوجود می‌آورند. پس از حدود 2 ماه جنین به اندازه یک مشت بسته دست است و تقریباً تمام دستگاههای بدن او مانند مغز، اعصاب، قلب، خون، معده، عضلات و پوست ساخته شده است. این رشد ادامه می‌یابد و در حدود هفته نهم بارداری جنین در داخل مایعی که دور تا دورش را گرفته است، شناور می‌شود.
به این مایع، مایع آمنیوتیک می‌گویند. جفت نیز که شبیه یک دیسک است کاملاً شکل می‌گیرد و به دیواره رحم می‌چسبد و از طریق بند ناف به بدن جنین متصل می‌شود. جفت که حد واسط بدن مادر و جنین است، مواد غذایی را از طریق بند ناف به بدن جنین می‌رساند و رشد جنین ادامه پیدا می‌کند.

زایمان

حاملگی حدود 9 ماه طول می‌کشد. زمانی که جنین آماده تولد شد، سر آن به دهانه رحم فشار می‌آورد و آرام آرام آنرا باز می‌کند. دیواره دهانه رحم هم به تدریج نازک‌تر می‌شود تا مجرای بازی برای عبور جنین و تولد او بوجود آورد. سپس پرده دور جنین پاره می‌شود و مایع آمنیوتیک به بیرون می‌ریزد. عضلات قوی در دیواره رحم شروع به انقباض شدید می‌کنند که در نتیجه آن دردهای زایمانی و نیروی لازم برای خارج کردن و تولد جنین بوجود می‌آید. پس از چند ساعت که دهانه رحم کاملاً باز شد سر جنین از این دهانه رد می‌شود و با عبور از واژن به بیرون از بدن مادر رانده می‌شود و به این ترتیب نوزاد متولد می‌شود. اکثر نوزادان با سر متولد می‌شوند. بند ناف پس از تولد نوزاد توسط پزشک یا ماما بریده می‌شود. دقایقی بعد نیز جفت از دیواره رحم جدا شده و به همراه باقی مانده بند ناف متصل به آن با انقباض عضلات رحم به بیرون رانده و زایمان کامل می‌شود.
منبع: دکتر مریم حجاران، دکتر محمد پورفخاران، مرضیه نوری آق قلعه، 9 ماه چشم انتظاری، انتشارات ابتکار دانش، قم، چاپ اول، 1386