سابقه شب نامه نویسی در ایران

«پیام های پنهان نوشته» در اواخر سلطنت ناصر الدین شاه، شب نامه نام گرفت. قبل از آن میرزا حسن خان اعتماد السلطنه این پیام های پنهان نوشته را "اعلان" می نامید. در سال 1301 هـ.ق اعلانی در دیوار ارک چسبانده شده بود که دولتیان را به وحشت انداخت. میرزا حسن خان اعتماد السلطنه پدید آورنده سانسور در ایران و یکی از مخالفان اصلی آزادی قلم در ایران در خاطرات 30 جمادی الثانی 1301 هـ.ق نوشته است:
«امروز شنیدم اعلانی به دیوار ارک چسبانده از دولت بد گفته اند. ای کاش زودتر چاره این کار بکنند و مرتکب را تنبیه نمایند که در دولت مستقله بدترین علاماتاست.» (1)
با ادامه حکومت استبدادی ناصر الدین شاه متن شب نامه ها که معمولا با چاپ ژلاتینی و حتی چاپ حروفی تهیه می شد بسیار تندتر گردید به گونه ای که اعتماد السطنه وزیر انطباعات در خاطرات 7 ذیحجه 1310 از شب نامه ای سخن می گوید که در آن «وجود مبارک را تهدید کرده اند». در سال 1313، در آخرین ماه های حکومت ناصر الدین شاه نویسندگان شب نامه ها نوشته های خود را بسیار تند شده بود «اعلان ملتی» می نامیدند. یادداشت 11 ربیع الاول 1313 اعتماد السلطنه در خاطراتش نشانه وحشت درباریان از آن «اعلان های ملتی» است:
«از قراری که می گویند علمای شهر قدری فضولی می کنند و از تکلیف دینی و شرعی خود خارج شده، محض لجاجت یکدیگر به امورات دولتی دخل و تصرف می نمایند... مجیرالدوله از میان کیف خود پاکتی به من نمود که به خط حلی بر روی پاکت نوشته بود: "اعلان ملتی". در جوف پاکت صفحه ای بود به خط نسخ که تماما توهین از وجود مبارک ولی نعمت ما [ناصرالدین شاه] بود. از این اعلان ما نمی دانم کدام حرامزاده ناسپاس نوشته و به دیوارهای شهر چسبانده.»
خاطرات اعتماد السلطنه در روز 12 ربیع الاول نشانه ترس وزیر انطباعات است زیرا که «اعلان ملتی» آزادیخواهان تبریز آنچنان تهدید آمیز است که او می نویسد:
در دوران سلطنت مظفرالدین شاه که آزادیخواهی موج تازه ای یافته بود انتشار شب نامه و چسباندن آن ها بر روی دیوار و یا پخش آن ها در میان جمعیت ها و مجالس عروسی و یا عزاداری بسیار زیادی شد.(2)
ناصرالدین پروین مؤلف کتاب روزنامه نگاری ایرانیان فصلی از کتاب خود را به «شب نامه» اختصاص داده است و در بخش سوم آن گفتار به «تأثیر شب نامه ها» پرداخته است. (3)
مهدی ملک زاده در کتاب تاریخ انقلاب مشروطیت ایران می نویسد:
«شب نامه های آن را بزرگ ترین عامل روشن کردن افکار مردم به اصول و فلسفه نوین باید دانست و بهترین محرک انقلاب.» (4)
در دوران صدارت امین السلطان و وابستگی هر چه بیشتر او به دولت استعماری روسیه انتشار شب نامه ها بسیار زیاد شد. (5)

پی نوشت ها :

1. روزنامه خاطرات میرزا حسن خان اعتماد السلطنه، (تهران، انتشارات امیر کبیر، 1367) خاطرات 30 جمادی الثانی 1301 هـ.ق.
2. برای آگاهی از متن شب نامه ها در عصر مظفرالدین شاه ر.ک: محمد مهدی شریف کاشانی، واقعات اتفاقیه در روزگار (تاریخ مشروطه) ، (تهران: نشر تاریخ ایران، 1362) با مقدمه منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان.
3. ناصرالدین پروین، تاریخ روزنامه نگاری ایرانیان، ج2 (بحران آزادی) ، (تهران: نشر دانشگاهی، 1377) صص 379-381.
4. مهدی ملک زاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، (تهران: انتشارات علمی، 1362)، ص 326.
5. در سربرگ یکی از شب نامه ها این اشعار خطاب به امین سلطان آمده بود:
داس غیرت چو شود در کف ملت ظاهر
پاک از لوث وجود تو کند بستان را
کاسه لیسی تو از روس ندارد ثمری
کاین سیه کاسه در آخر بکشد مهمان را

منبع: حکیمی، محمود؛ (1387)، با پیشگامان آزادی، اندیشه ها و کوشش های فرهنگی و سیاسی حاج میرزا حسن رشدیه ی تبریزی، تهران: قلم، چاپ دوم، 1387.