اصلاح اصول رفتار درادارات و سازمان ها

درعرصه مدیریت،اگرخدمت گزار باشیم، اگرصاحب مهارت باشیم،اهل دقت در مصرف بیت المال باشیم، روش های جدید و پیشرفته را دنبال کنیم و ... درمصرف اموال عمومی به نصاب صحیح دست یافته ایم.

1.خدمت نه خیانت

بسیاری ازاسراف ها،به خاطر ناتوانی مدیران است. آن کس که برمسئولیتی گماشته می شود و صاحب اختیارات و قدرتی می شود علاوه بر امانت داری باید صاحب مهارت و توان مندی و دوراندیشی نیز باشد.
امام صادق(ع) فرمود: تباه ساختن و استفاده نادرست امکانات،خیانت در اموال شمرده می شود.(1)
پذیرفتن مسئولیت درجامعه اسلامی، ریاست کردن و مقام پرستی کردن نیست، بلکه مدیریت کردن و خدمت رسانیدن است،که اگراین مدیریت با توانمندی(مهارت و تخصص) و دوراندیشی(آینده نگری) همراه گرددو اگربا فضائل اخلاقی خصوصاً امانت داری آمیخته شود عبادتی بزرگ است، که فرد را تا خدا پرواز می دهد.
ولی اگر به ناتوانی و خیانت و سهل انگاری دچارشود،گناهی است نابخشودنی،که فرد را تا جهنم سقوط می دهد.
حفاظت از بیت المال مسلمین و اموال عمومی و دقت در رشد و شکوفایی آن، با مصارف ناصحیح و ولخرجی های بیهوده نمی سازد. گاهی بی تدبیری یک مسئول و گاهی سهل انگاری و حاتم بخشی، و... ضربات سنگینی به بیت المال می زند و هزینه های سنگینی را برآن تحمیل می کند. چه خراب کاری هایی که جز بی تدبیری و نداشتن آینده نگری دلیلی نداشته است، ساختمان سازی ها و تجملات افزایی های بی جهت درادارات،مصرف های ناصحیح از امکانات و وسایل دولتی و ... گناهی است که مسئول آن،مدیران و کارکنان آن سازمان و اداره هستند که در روزگاری نه چندان دورباید پاسخگوی کوتاهی ها و سهل انگاری ها و بی تدبیری های خود باشند.
قال الصادق (ع) :من ولی شیئاً من امور المسلمین فضیعهم،ضیعه الله عزوجل.(2)
آن کس که سرپرستی کاری از کارهای مسلمانان را بپذیرد و آن را ضایع و تباه کند خداوند او را تباه گرداند.

2. سرعت نه شتاب

معطل کردن کارها ،و تأخیر درانجام امور،آسیب جدّی کارهای اداری است که باید از سرعت لازم برخوردار شود، ولی بسیاری از دوباره کاری ها، از ابتدا آغاز کردن ها و ... هم به خاطر شتاب بی جاست. پیمان کاری که می خواهد با عجله کار ساختمانی را که به عهده گرفته است به پایان برساند از کیفیت کار خویش کاسته است و صدمات و آسیب های بعدی به خاطراین شتاب بی جا بوده است.
تصمیم گیری هایی که با انگیزه های سیاسی و غیرالهی گرفته می شود و هزینه های هنگفتی که صرف پروژه هایی می شود که پس ازمدتی یا متوقف می شود یا بلا استفاده باقی می ماند و یا کیفیت لازم را ندارد و آفتابه خرج لحیم است،معلول شتاب و بی برنامگی است.
استفاده ازفرصت ها به معنی عجله کردن نیست،بلکه به معنی کارمفید کردن دراین لحظه هاست.با زمان بندی مناسب در چرخه تولید یا انجام خدمات و یا تکمیل کارها و فعال کردن فرصت هایی که در اختیار
داریم،می توانیم هم به موقع به کارها برسیم و هم کارخویش را درست انجام دهیم تا نه دچارمعطلی های جان فرسا و هدر دهنده امکانات شویم و نه دچار بی کیفیتی و سستی درکارها.
قال علی(ع):لا تطلب سرعه العمل، و اطلب تجویده؛فان الناس لا یسألون: فی کم فرغ من العمل؟ انما یسالون عن جوده صنعته.(3)
درانجام کارها شتاب مکن، بلکه آن را نیک به جای آور؛ زیرا مردم نمی پرسند: در چه مدت انجام داد، بلکه از کیفیت کار وی پرسش می کنند.

3.تقسیم کارها

ازقدیم گفته اند،مردی و کاری! یعنی هر کس عهده دار یک کارشود نه بیشتر که از عهده آن برنیاید.
اگر با توجه به نیازها، نیروی انسانی کافی استخدام کنیم و کارها را با توجه به علاقه و استعداد و مهارت و توانایی آن ها تقسیم کنیم به نتایجی مثل کیفیت مناسب، به موقع انجام شدن کارها، و بهره وری بیشتر دست می یابیم و در برابر مسئولیتی که پذیرفته ایم می توانیم پاسخ گوباشیم. با این حساب هم از عقب ماندن کارها درامان مانده ایم و به آسانی به نقاط ضعف مجموعه خویش پی می بریم و هم کارکنان از زیربار مسئولیت خود نمی توانند شانه خالی کنند و تقصیر را به گردن این و آن بیندازند.
فرمول تقسیم کار مخصوص سازمان ها و ادارات نیست، بلکه هر خانواده، گروه حتی مسجد و هیئتی نیز می تواند با این شیوه به سامان دهی کارها دست یابد و از فرصت های خود بهتر بهره ببرد.
من وصیته کتبها الی ابنه الحسن(ع) بحاضرین،منصرفاً من صفین:... اجعل لکل انسان من خدمک عملاً تاخذه به فانه احری ان لا یتواکلوا فی خدمتک.(4)
ازجمله توصیه های امیرالمومنین (ع) که در حاضرین، هنگام بازگشت از نبرد صفین به امام حسن مجتبی(ع) نوشته است: ... برای هریک از کارکنانت،کاری تعیین کن، و از آن ها مسئولیت بخواه،این تقسیم، کاری شایسته است تا همه وظیفه خود را انجام دهند و کارها را به عهده یکدیگرنگذارند.

4.مهارت و تخصص

بزرگی گفته است اگر پینه دوزهم می شوید، پینه دوز متخصص باشید و به گفته امیر المومنین (ع) هیچ حرکتی نیست مگر اینکه به شناخت و مهارت نیازدارد.
کارهایی که غیرمتخصصان انجام داده اند، سرمایه های کلانی را اتلاف نموده و ما را از هدف دور ساخته است. به تعبیر امام صادق(ع) آن کس که بدون بصیرت و دانایی عمل می کند همچون کسی است که در راه درست پیش نمی رود، هرچه تندتر برود از مقصود دورتر می شود.
آن حضرت در روایتی دیگر فرموده است کسی که ناآگاهانه و بدون تخصص علمی به کاری اقدام کند خود را به زحمت و مشقت می افکند و کاری از پیش نخواهد برد.
از همین رو ازعمل کردن بدون علم و آگاهی شدیداً نهی شده ایم، و به کارگیری مهارت و تخصص، علاوه بر اینکه موجب می شود به مطلوبیت و کیفیت دست یابیم، از اتلاف توان نیروی انسانی،فرصت ها و سرمایه ها نیزجلوگیری می کند.
قال الصادق(ع):کل ذی صناعه مضطرالی ثلاث خلال یجتلب بها المکسب و هو ان یکون حاذقاً بعمله و مودیاً للامانه فیه و مستمیلاً لمن استعمله.(5)
هرصاحب حرفه ای ناگزیر باید سه خصوصیت داشته باشد تا کار و کسب او رونق پیدا کند:یکی اینکه درکارخود ماهر و متخصص باشد. دوم اینکه درکارخود امامت به خرج دهد. سوم اینکه بتواند نظر مشتری را جلب کند.

5.اصلاح شیوه ها

انس گرفتن به روش های قدیمی و درنظر نگرفتن استعدادها و ظرفیت امکانات، ضربه ها و صدمات بی شماری در پی دارد.
بسیاری از ناکارآمدی ها، کاهش کارآمدی ها و ... برآیند همین عضو نشدن روش هاست.درعصرعلم و فناوری،در فاصله کوتاهی روش ها و شیوه های نو و مدرنی عرضه می شود که علاوه برهزینه کمتر و زحمت محدودتربه نتیجه بهتر و مطلوب تری منجرمی شود. بنابران غیبت ما ازاین عصرو حضور دردهه های گذشته و اصرار بر روش های پیشین توجیهی ندارد و حتماً عقب ماندگی و اتلاف فرصت ها و امکانات را به دنبال دارد.
کافی است با دانش روز همراه شویم و از فناوری های مناسب بهره ببریم و ظرفیت و استعداد امکانات خویش را بشناسیم. آن گاه هم به بهره وری بهتر از گذشته دست یافته ایم و هم در فرصت و امکانات خود صرفه جویی کرده ایم.
قال علی(ع): قدم رسول الله(ص) المدینه، فقال:یا معشرقریش،انکم تحبون الماشیه فاقلوا منها؛فانکم باقل الارض مطراً و احترثوا فان الحرث مبارک و اکثروا فیه من الجماجم.(6)
پیامبرخدا(ص) به مدینه وارد شد و فرمود: ای گروه قریش! شما دامداری را دوست دارید،اما از تعداد دام های خود بکاهید؛ زیرا درسرزمین کم بارانی هستید؛(و علوفه اندک دارید)، به کشاورزی مشغول شوید که کاری مبارک است،و(برای حفاظت از محصولات) درکشتزارهای خود مترسک بگذارید.

6.توجه به شایستگی ها

هر گاه معیارهای گزینش و کارآمدی درست تعریف شود و جامعه از نظر فرهنگی و مدیریتی آن قدر رشد یافته باشد که ضوابط را فدای روابط نکند،رشد و شکوفایی را شاهد خواهیم بود.
تبعیض های بی دلیل روحیه تلاش را می میراند،و ملاحظاتی مثل نسبت ها، رفاقت ها، رودربایستی ها، توصیه ها و سفارش ها... اخلاق را تباه می کند و جاهلان بی خرد را برصدر می نشاند و تلاشگران آگاه را به زمین می زند،و کارها ضایع می شوند و فرصت ها و منابع تباه می گردند.
اگرشایستگی، ملاک برتری باشد و تشویق و توبیخ ها و صدرنشینی و عقب ماندگی ها با آن سنجیده شود؛تلاش گل می کند،انصاف و وجدان کارجوانه می زند و کیفیت و استفاده درست سربرمی آورد و کشور و ملت رشد می کند.
قال علی (ع): ثم اعرف لکل امری منهم ما ابلی،ولا تضمن بلاء امریٍ الی غیره، و لا تقصرن به دون غایه بلائه، ولا
یدعونک شرف امریٍ الی ان تعظم من بلائه ما کان صغیراً و لا ضعه امری الی ان تستصغر من بلائه ما کان عظیماً... .(7)
آگاه شو هرکس چه اندازه تلاش کرده و رنج دیده است و تلاش ها و سختی های هیچ کس را به حساب دیگری مگذار و ارزش سختی هایی که هرکس به هنگام انجام دادن وظیفه،دیده است مکاه،و شرف و بزرگواری هیچ کس تو را برآن ندارد که رنج های کوچک او را بزرگ شماری،و نیزحقارت هیچ کس تو را برآن ندارد که تلاش ها و محنت های بزرگی را که او دیده است کوچک به حساب آوری.

7.نظارت پنهان

فراهم ساختن امنیت شغلی و حقوق و مزایای کافی،برای کارکنان ادارات و سازمان ها و کارخانجات، وظیفه ای بر عهده مسئولین و صاحب کاراست.
همچنین بهره گرفتن از همه توان و ظرفیت و مهارت خود برای سامان یابی امور، وظیفه کارکنان است.
از آنجا که گاهی وجدان ها دچار غفلت و بیماری می شود و بعضی ها آن گونه که بایسته است وظیفه خویش را انجام نمی دهند،درآموزه های دینی، اهرمی به نام نظارت پیش بینی شده است تا این آسیب را درمان نماید وازاتلاف فرصت و منابع جلوگیری کند.
نظارت و بازرسی پنهان، اهرمی برای تقویت مدیریت است تا هرجا که عضوی از مجموعه کاری دچار اشتباه یا غفلت و حتی خیانت گردید آن را چاره سازد و با مداوا یا دفع آن،از بیمارشدن دیگراعضاء جلوگیری کند.
همچنانکه شبکه بزرگ امربه معروف و نهی از منکرعاملی برای فراگیر نشدن نابسامانی های فرهنگی و اخلاقی در جامعه است.
قال علی(ع): ثم انظر فی امورعمالک و ابعث العیون من اهل الصدق و الوفاء علیهم فان تعاهدک فی السرلامورهم حدوه لهم علی استعمال الامانه والرفق بالرعیه.(8)
ای مالک! برای کارآمدی کادراداری، دامنه کنترل و بازرسی را وسیع ساز و نیروهای اطلاعات مخفی را سامان ده و دراین زمینه از نیروهای وفادار و مخلص استفاده کن! زیرا تشکیل بازرسی مخفی خود نوعی فراخوانی نیروها برای درست کاری و انجام وظیفه و مدارا با مردم است.

8.رعایت بیت المال

اگرچه دربرابر مصرف نادرست همه نعمت ها مسئولیم،ولی مسئولیت افراد در برابر اموال عمومی و دارایی بیت المال چند برابراست.
آن چه درمصرف دارایی و امکانات عمومی اصل است مصرف اندک و بهره وری افزون است، یعنی باید نهایت تلاش خویش را مبذول داریم تا بالا بردن بهره نصیب بیت المال شود. از همین رو توسعه امکانات، نوکردن وسایل و استفاده از تکنولوژی روز حتی اگر هزینه بر هم باشد، با رویکرد فوق اسراف نیست، ولی اگر در استفاده از وسایل بیت المال، اندازه نگه نداریم، متناسب با نیاز هزینه نکنیم، تجملاتی و تشریفاتی هزینه کنیم،اسراف کرده ایم و بر خلاف اصل مصرف کم و بازدهی فراوان،با مصرف زیاد خویش، بهره کافی را نیزنصیب بیت المال نکرده ایم.
قال علی (ع): ادقو اقلامکم و قاربوا بین سنطورکم،و احذفوا من فضولکم و اقصدوا قصد المعانی؛و ایاکم و الاکثار،فان اموال المسلمین لا تحتمل الاضرار.(9)
قلم های خود را ریزسرکنید،سطرها را نزدیک به هم بنویسید، هیچ چیز زیاد ننویسید، مقصود را هر چه فشرده تر بنگارید، مبادا زیاده روی و اسراف کنید؛ زیرا اموال مسلمانان نمی تواند کمترین زیانی را تحمل کند.

پی نوشت ها :

1. .الحیاه، ج4، ص351.
2. .الحیاه، ج6، ص352.
3. .شرح نهج البلاغه، ج20،ص267.
4. .تحف العقول، ص62؛ الحیاه، ج5، ص 460.
5. .الحیاه، ج5، ص480.
6. .کنزالعمال، ج4، ص33.
7. .الحیاه، ج 2، ص716.
8. .الحیاه، ج2، ص468..
9. .الحیاه، ج4،ص342؛ مستدرک نهج البلاغه،ص111.

منبع: پیمانه مصرف/قنبرعلی تیموری/انتشار تسنیم دانش /چاپ اول 1388