تأثیر محیط شاد و مدیریت زمان مطالعه، بر بهبود وضعیت زندگی و پیشرفت تحصیلی دانشجویان

چکیده

مدیریت زمان (Time management) روشی جهت پایش و کنترل زمان است و احتیاج به مدیریت و بهره‌وری اثر بخش از زمان، در میان دانشجویان بیش از پیش احساس می‌شود. و هم‌چنین شاد بودن تأثیر به سزایی در برقراری مدیریت زمانی مفید، در زندگی دانشجویی دارد. یکی از جنبه‌های مؤثّر مدیرت زمان، کاهش استرس در زندگی است. کاهش سطح استرس، موجب بهبود سطح سلامت روحی و جسمی شده و برای موفّقیت تحصیلی دانشجویان لازم و ضروری است که گاهی با برقراری یک محیط شاد محقّق می‌شود. در این تحقیق، با استفاده از پرسش‌نامه‌‌های محقق‌ساخته (روا و پایا)، سعی گردید چگونگی مدیریت زمان مطالعه و هم‌چنین شادی و آرامش در زندگی، با میانگین معدل 150 نفر دانشجوی انتخابی از رشته‌های پزشکی و پرستاری دانشگاه علوم پزشکی جهرم، مقایسه و مورد بررسی قرار گرفت. پس از انجام تحقیق مشاهده شد که مدیریت زمان و بهره‌گیری از زندگی شاد، با پیشرفت تحصیلی رابطه مستقیم دارد. دانشجویانی که از معدل بالایی برخوردار بودند، همان کسانی بودند که نمره پرسش‌نامه آن‌ها بیشتر از بقیه بود. و در نهایت این نتیجه به دست آمد که با آگاهی دادن و آموزش مدیریت زمانی مطالعه و نحوه صحیح شاد بودن در زندگی دانشجویان، می‌توان موفّقیت تحصیلی آن‌ها را تضمین کرد و هم‌چنین دانشگاه با برنامه‌ریزی صحیح و منظّم در برنامه آموزشی و به کارگیری محیطی شاد در آموزش می‌تواند به پیشرفت تحصیلی آن‌ها کمک به سزایی نماید. دانشجویان موفّق، همان کسانی هستند که در مدیریت زندگی و تحصیل نیز موفّقند. کلید واژه‌ها: مدیریت زمان، مطالعه، شاد بودن، پیشرفت تحصیلی.

اهداف تحقیق

1. تعیین ارتباط میانگین نمره مدیریت زمان با میانگین نمره شادی در زندگی دانشجویی، برحسب رشته تحصیلی. 2. تعیین ارتباط مجموع میانگین نمره مدیریت زمان و شاد بودن در زندگی، با معدّل دانشجویان. 3. از نتایج این مقاله می‌توان در جهت نهادینه کردن مهارت عمل‌کرد مدیریت زمانی مطالعه و به کارگیری روش صحیح شاد بودن در زندگی و تأکید بیشتر آن به دانشجویان و هم‌چنین آموزش چگونگی داشتن یک مدیریت زمانی مفید قدم بر داشت.

مدیریت زمان

مدیریت زمان، مجموعه‌ای از مهارت‌هایی است که منجر به استفاده مؤثّر از زمان شده و از آن می‌توان در حوزه‌های مختلف، از جمله خانه، دانشگاه و محیط کار استفاده کرد (مدیریت و مهندسی ذهن برای دانشجویان پزشکی). نخستین مرحله مدیریت صحیح زمان، تشخیص کارهای مهم است (مدیریت زمان، عبد الحمید سروش). ترتیب انجام کارهای روزانه تأثیر چشمگیری بر روی کمیت و کیفیت آن‌چه که از زندگی به دست می‌آوریم، دارد. اکثر افراد به فرصت‌هایی که در هر روز کاری از دست می‌رود بی‌توجّهند (مدیریت زمان، تیم هیدل). با استفاده مؤثّر از زمان می‌توان، وظایف محوله را برنامه‌ریزی و الویت‌بندی کرد و فعالیت‌های انجام شده را فهرست نمود. 1 هم‌چنین باعث افزایش بصیرت افراد در استفاده از زمان شده 2 و در نتیجه تخمین مدّت زمان لازم جهت انجام کارها دقیق می‌شود و می‌توان با برنامه‌ریزی واقعی‌تر به نتایج بهتری دست یافت. 3 بنا بر این، مدیریت زمان، ساختاری جهت پایش خود محسوب می‌شود که بر اساس بازخورد دریافتی در حین انجام کارها می‌توان محدودیت‌های زمان را به حداقل رساند. 4 در احادیث معصومان علیهم السلام نیز لزوم استفاده از مدیریت زمان بارها تکرار گردیده است. نمونه‌ای از این احادیث، از امام علی علیه السلام بیان می‌گردد: 1. هرکس به آن‌چه مهم نیست بپردازد، کار مهم‌تر را از دست می‌دهد (میزان الحکمه، ج 11، ح 18296). 2. بدترین چیزی که آدمی وقت خود را مصرف آن سازد، کارهای زیادی (و بی‌حاصل) است (همان، ج 8 ، ح 14210). 3. فرصت‌ها زود از دست می‌روند و دیر باز می‌گردند (غرر الحکم، ج 2، ص 113). 4. فرصت‌ها هم‌چون ابر می‌گذرند پس هنگامی که فرصت نیکویی یافتید، از آن استفاده کنید (همان، 573). 5. لحظه‌ها، عمر را در می‌نوردند (همان، ج 1، ص 94). 6. شب و روز از تو چیزی می‌گیرند (عمر) پس تو نیز از آن‌ها بهره ببر (همان، ج 2، ص 667). 7. کسی که فرصت‌ها را غنیمت شمارد، از غصه‌ها ایمن گردد (همان، ص 275). 8. از دست دادن فرصت‌ها در وقت امکان، حماقت است (همان، ص 276). 9. فرصت‌ها ربودنی است، باید آن‌ها را غنیمت شمرد (همان، ص 273). مطالعه در سیره رسول اکرم صلی الله علیه و آله و ائمّه اطهار علیهم السلام نیز به خوبی بیان‌گر این حقیقت است که آن بزرگواران در تمامی امور خویش منظّم بوده و هر کار را دقیقاً به وقت خودش انجام می‌داده‌اند و از واگذاری امور به فردا به شدّت پرهیز می‌کرده‌اند. چنان چه امام علی علیه السلام در عهدنامه خود به مالک می‌فرماید: «کار هر روز را در همان روز به انجام برسان که هر روز را کاری است. بهترین وقت هر روز و بزرگ‌ترین بخش آن را مخصوص آن کن که به خدا بپردازی؛ هر چند که اگر در اوقات دیگر نیز نیّت پاک کنی و توده مردم از آن نیّت پاک در آرامش و آسایش باشند، همه آن اوقات در راه خدا به کار رفته است» ( نهج البلاغه، نامه 53). این نکته قابل توجّه است که موفّقیت، اتّفاقی به دست نمی‌آید بلکه به برنامه‌ریزی دقیق نیاز دارد. با توجّه به مشغله فکری بسیار زیاد دانشجویان و اهمیت ارزش زمان، لزوم مدیریت زمان بخصوص در محیط‌های آکادمیک و برای دانشجویان، از اهمیت بالایی برخوردار است. مدیریت زمان برای دانشجویان عامل مهمی برای موفّقیت محسوب شده و عدم مهارت و فقدان نگرش در این رابطه، باعث کاهش عمل‌کرد و بهره‌وری مراکز علمی خواهد شد (مقاله «تأثیر راه‌بردهای مدیریت زمان بر سلامت عمومی و موفّقیت تحصیلی دانشجویان»). 2یکی از روش‌هایی که توسّط مشاوران برای کاهش استرس در زمان تحصیلات دانشگاهی توصیه می‌شود مدیریت زمان مطالعه است. توانایی مدیریت زمان مطالعه علاوه برکاستن از استرس، پیامدهای مثبت دیگری را نیز به دنبال دارد که می‌توان به ارتقای سطح سلامت و توانایی فرآیند حلّ مسئله دانشجویان اشاره نمود (مقاله «چگونگی مدیریت زمان مطالعه دانشجویان در دانشگاه علوم پزشکی کرمان»؛ دو فصل‌نامه طبّ جنوب، ش 1، ص 76 ـ 84). در مطالعه‌ای که توسّط سارث و همکارانش تحت عنوان «اثر مدیریت زمان به عنوان یک استراتژی تطابقی جهت کاهش استرس در بین دانشجویان» انجام گرفت، مشخّص گردید که مدیریت زمان، بر پیامدهایی از قبیل عمل‌کرد دانشگاهی، توانایی حلّ مسئله و سلامتی دانشجویان تأثیر مثبت داشته است. 1 دانشجویان پزشکی در طول تحصیل با حجم بسیار متنوّعی از مطالب درسی روبه‌رو هستند که مطالعه آن نیازمند صرف زمان و داشتن برنامه درسی منظّم است (مقاله «مهارت‌ها و عادات مطالعه دانشجویان پزشکی زنجان»). بنا بر این، مدیریت زمان می‌تواند به عنوان روشی جهت پایش و کنترل زمان مطرح شود. احتیاج به مدیریت و بهره‌وری اثر بخش از زمان در میان دانشجویان بیش از پیش احساس می‌شود؛ چرا که یکی از جنبه‌های مؤثّر مدیریت زمان، کاهش استرس در زندگی است. کاهش سطح استرس، موجب بهبود سطح سلامت روحی و جسمی شده و برای موفقیت تحصیلی دانشجویان لازم و ضروری است.

شادی و شادمانی

سرور، حالت خوش و لذّت‌بخشی است که از علم و اطلاع به این که یکی از اهداف و آرزوها انجام یافته یا انجام خواهد یافت، به انسان دست می‌دهد. و غم و اندوه، حالت ناگوار و دردناکی است که از اطلاع بر انجام نشدن یکی از هدف‌ها و آرزوها به انسان دست می‌دهد. 2وقتی آدمی نیازهایش ارضا می شود و به چیزهای مورد علاقه اش دست می‌یابد، احساس و هیجانی در او پدید می‌آ ید که از آن به شادی و نشاط تعبیر می‌شود و با واژه‌هایی چون شادمانی، سرور، وجد، سرخوش، مسرّت، خوشی و خوشحالی هم معناست. شادی، زندگی را خوشایند می‌سازد و اشتیاق برای پرداختن به فعالیت‌های اجتماعی را آسان می‌نماید. ارسطو، پروراندن عالی‌ترین صفات و خصایص انسانی را شادمانی می‌داند. یعنی شادی تنها در لذّت‌های مادّی گذرا خلاصه نمی‌شود؛ ‌شادمانی واقعی در نزدیک شدن به هدف والای آفرینش و آراسته شدن به خصلت‌ها و خوی‌های انسانی و الهی است. به طور خلاصه می‌توان گفت: شادی، به طور مطلق امکان‌پذیر نیست و هر انسانی مطابق جهان‌بینی و اندیشه‌های خود اگر به چیزهای مورد علاقه‌اش برسد و از زندگی‌اش رضایت داشته باشد، در خود احساس شادی می‌کند که شادی نام دارد (خانواده موفّق و با نشاط، ص 20). یکی از ویژگی‌هایی که خداوند متعال در خلقت انسان به ودیعه نهاده است، ویژگی زیبایی‌جویی است. انسان فطرتاً زیبایی‌خواه است و از زیبایی‌ها لذّت می‌برد. به طور کلی، زیبایی و نشاط، ایجاد آرامش و شادابی در مخاطب می‌کند و آرامش روان و انبساط خاطر، زمینه فراگیری حضور فعّال و با نشاط دانشجو را در محیط تعلیم و تربیت مساعد می‌کند.

اهمیت شادی و تفریح در آموزه‌‌های دینی

دین اسلام که به همه ابعاد حیاتی انسان توجّه کرده و متناسب با نیازهای واقعی وی برنامه‌هایی را ارائه کرده است، در باره شادی و نشاط و عوامل نشاط‌انگیز که لازمه یک زندگی موفّق است، مواردی را به انسان معرّفی و توصیه می‌کند ( التحریر والتنویر، ج 20، ص 178). امام علی علیه السلام می‌فرماید: «شادی، باعث انبساط روح و ایجاد وجد و نشاط می‌شود» (همان، ج 20، ص180). سرگرمی‌های لذّت‌بخش و هدف‌دار، در کلام امام رضا علیه السلام این گونه وصف شده ‌است: «از لذائذ دنیوی نصیبی برای کام‌یابی خویش قرار دهید و خواهش‌های دل را از راه‌های مشروع بر آورید. مراقبت کنید که در این کار، به مردانگی و شرافت شما آسیب نرسد و دچار اسراف و تندروی نشوید. تفریح و سر‌گرمی‌های لذّت‌‌بخش، شما را در اداره زندگی یاری می‌کند و با کمک آن بهتر در امور دنیوی خویش موفّق خواهید شد» (بحار الأنوار، ج75، ص 321). رسول خدا صلی الله علیه و آله می‌فرماید: «هر که مؤمنی را شاد کند، مرا شاد کرده و هر که مرا شاد نماید، همانا خداوند را شاد نموده است» (همان، ص 322). در قرآن می‌خوانیم: «(ای رسول خدا!) به خلق بگو که شما باید منحصراً به فضل و رحمت خدا شادمان شوید (و به نزول قرآن مسرور باشید) که آن بهتر و مفیدتر از ثروتی است که برای خود اندوخته می‌کنید» (سوره یونس، آیه 58). از پیامبر صلی الله علیه و آله سؤال شد بهترین بندگان خدا چه کسانی هستند؟ فرمود: «آن‌هایی که وقتی نیکی می‌کنند خوشحال می‌شوند و زمانی که بدی کردند طلب استغفار می‌کنند» (میزان الحکمه، ج 2، ص 439). امام صادق علیه السلام فرمود: «شادی به سه خصلت است: وفاداری، رعایت حقوق دیگران و ایستادگی در گرفتاری‌ها و مشکلات (بحار الأنوار، ج 78، ص 237؛ میزان الحکمه، ج 4، ص 436). امام علی علیه السلام فرمود: باید شادی تو به خاطر آن چه برای آخرت انجام داده‌ای و حزن و غمت برای محرومیت از آن باشد» (میزان الحکمه، ج 4، ص 437؛ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 15،
ص 141، نامه 22). شادی، زمانی پسندیده است که در انسان تحوّلی ایجاد شود و انسان بتواند خطاهای گذشته خود را جبران کند، یعنی روزی که احساس کند خداوند گناهان گذشته او را بخشیده است. امام علی علیه السلام فرمود: «عید برای کسی است که بداند گناهانش بخشیده شده است» (میزان الحکمه، ج 7، ص 427). دسته دیگری از آیات قرآن، شادی را مذمّت نموده است؛ شادی‌های بیهوده‌ای را که بر اساس ضدّ ارزشهاست. در این جا به دو نمونه از آن‌ها اشاره می‌شود: 1. قرآن کریم در داستان «قارون» که فردی خودخواه و مغرور بود و شادی‌های مستانه داشت، از زبان قومش می‌فرماید: «به خاطر بیاور هنگامی که قوم قارون به او گفتند: این همه شادی مغرورانه مکن که خداوند شادی‌کنندگان مغرور را دوست نمی‌دارد» (سوره قصص، آیه 76). 2. قرآن کریم ضمن بیان عذاب‌های دوزخیان می‌فرماید: «این به خاطر آن است که به نا حق در زمین شادی می‌کردید و از روی غرور و مستی به خوشحالی می‌پرداختید» (سوره مؤمن، آیه 75). جالب این که در آخر آیه می‌فرماید: «بِما کُنتُم تَمرَحُونَ» که به معنای شادی به خاطر مطالب بی اساس، یا شدّت فرح، ... است که نوعاً سر از همه این مسائل در می‌آورد. بنا بر این، آن جا که از شادی مذمّت شده به جهت هم‌راه بودن شادی با گناه، غفلت و فساد است. برنامه‌ریزی برای شادمانه زیستن، کار بزرگ و دشواری است و تلاش کردن برای رسیدن به شادی و نشاط به این معناست که زحمت زندگی دشوار را به جان باید خرید. اگر فلسفه اصلی شما این باشد که عنان زندگی‌تان در دست شماست و با وجود تمام مشکلات پیش روی خود، می توانید با انتخاب‌های درست خویش، شادمان باشید، فرصت بی نظیری به دست خواهید آورد تا از زندگی لذّت ببرید. با جستجوی شادی و گشاده‌رویی تقریباً به فردی تبدیل خواهید شد که دیگران می‌توانند روابط سودمند و صمیمانه‌ای با شما داشته باشند. برخورداری از فرهنگ تفسیر مثبت وقایع روزمره زندگی، نگاه مثبت به محیط و اطرافیان و خلاصه اعتقاد به معنادار بودن حیات و این که حتی در رنج و سختی‌های زندگی هم نوعی دلیل و معنا وجود دارد، ‌می‌تواند سلامت هیجانی و نشاط ما را تأمین کند. دکتر الیس، از مشهورترین روان‌شناسان بالینی در جهان معتقد است که از جمله موانع اصلی یک زندگی پر نشاط و آرام، داشتن تصورّات نامعقول و افکار منفی و مخرّب است. باورهای منفی، موجب بروز احساسات و هیجانات منفی، نابسامانی مانند احساس گناه و ناشکیبائی در برابر مشکلات، ‌احساس ناکار آمدی، کمال‌گرایی افراطی، ‌انتظارات و توقّعات بی‌ جا، ‌عصبانیت و آزردگی شدید از اطرافیان و همکاران می‌شود که هر یک به نوبه خود می‌تواند مانعی برای شادی و نشاط باشد (مهارت‌های خوب زندگی کردن، ج2).

روش مطالعه

با استفاده از پرسش‌نامه‌های محقّق‌ساخته (الف، ب، ج)، که رَوایی (شایستگی) آنها با توجّه به متون علمی و استفاده از نقطه نظرات اساتید صاحب نظر مورد تأیید قرار گرفت، و پایایی آنها با انجام یک مطالعه مقدّماتی بر روی سی دانشجو بررسی شد و آلفای کرنباخ 80% تعیین گردید است، چگونگی مدیریت زمان مطالعه و هم‌چنین شادی و آرامش در زندگی 150نفر دانشجوی انتخابی از رشته‌های پزشکی 1 و پرستاری دانشگاه علوم پزشکی جهرم مورد بررسی قرار گرفت. میانگین کلّ نمرات افراد نیز از آموزش دانشگاه (در بهمن ماه 1388) کسب شد و در نهایت داده‌ها از طریق نرم‌افزار آماری spss و با استفاده از آمار توصیفی و آزمون‌های t و ANOVA و ضریب همبستگی پیرسون، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

* نمونه پرسش‌نامه استفاده شده:

الف. پرسش‌نامه شخصی
دانشجوی گرامی لطفاً جاهای خالی را پر کرده و گزینه مورد نظر خود را با دقّت انتخاب کنید:
ب. پرسش‌نامه مدیریت
ج. پرسش‌نامه شادی
جدول داده‌ها: داده‌ها واردspss گردیده و نتایج به دست آمده به قرار زیر است:
-
1. نمره کل مدیریت زمان، از 30 نمره است.
تبدیل نمره از 20 نمره مدیریت زمان جهت وارد کردن به spss و مقایسه با دیگر فاکتورها: 20 × نمره مدیریت زمان 30
2. نمره کل پرسش‌نامه شادی، از 20 نمره است.

نتیجه‌گیری

در این پژوهش تلاش شد تا میزان مدیریت زمان و نقاط قوّت و ضعف آن و هم‌چنین میزان شاد بودن و به کارگیری شادی معقول و منطقی در جهت صحیح و نه افسار گسیخته در زندگی دانشجویی بررسی شود. هم‌چنین ارتباط این دو موضوع (مدیریت زمان و شادی در زندگی) با یک‌دیگر و تأثیر آن‌ها در پیشرفت تحصیلی دانشجویان در جامعه مورد مطالعه مورد دقت قرار گرفت تا معلوم شود با تقویت نقاط قوّت و کاستن از نقاط ضعف، ممکن است گامی در پیشبرد اهداف آموزشی و روان‌شناسی برداشته شود. در این تحقیق، مشاهده شد که مدیریت زمان و بهره‌گیری از زندگی در یک محیط شاد، با پیشرفت تحصیلی رابطه مستقیم دارد. دانشجویانی که از معدّل بالایی برخوردار بودند همان کسانی بودند که نمره پرسش‌نامه آن‌ها بیشتر از بقیه بود. در بین گروه‌های پزشکی انتخاب شده، نمره گروه‌های فیزیوپاتولوژی بیشتر از گروه‌های علوم پایه و بالینی مشاهده شد و با مقایسه نسبت به گروه‌های پرستاری، گروهای پزشکی علوم پایه و فیزیوپاتولوژی، نمره بالاتری داشتند و گروه بالینی نمره کمتری. لازم به ذکر است مقایسه بر طبق سؤالات پرسش‌نامه و معدّل دانشجو است. به علاوه به دست آمد که با آگاهی دادن و آموزش مدیریت زمانی مطالعه و نحوه صحیح شاد بودن در زندگی دانشجویان، می‌توان موفّقیت تحصیلی دانشجویان را تضمین کرد و هم‌چنین دانشگاه با برنامه‌ریزی صحیح و منظّم در کلاس‌بندی و برنامه آموزشی و به کارگیری محیطی شاد در آموزش می‌تواند به پیشرفت تحصیلی آن‌ها کمک به سزایی نماید. هم‌چنین در حاشیه مطالعه به نکته قابل توجّهی پی بردیم که اشاره کوتاهی به آن می‌شود: هر دانشجویی که علاقه‌مند به رشته خود بود و برنامه‌ریزی و نظم در کارها و درس خواندن داشت، پیشرفت تحصیلی بیشتری را به دست آورده بود و بدون اضطراب و استرس، به فعّالیت خلاقانه و درس خواندن مفید پردازد و در واقع از درس خواندن لذّت می‌برد. این موارد حدود شصت درصد کل دانشجویان نمونه انتخابی را به خود اختصاص می‌داد. یعنی حدود 120 نفر که با مصاحبه و صحبت با آن‌ها غیر از پرسش‌نامه‌ای که قبلاً داده شده بود، متوجّه شدیم اکثر آنها پیشینه تحصیلیشان حتی در دوران دبیرستان و کنکور نیز عالی‌تر از بقیه بوده است. یعنی در واقع، بهتر توانسته بودند با شرایط زندگی و محیط تطابق پیدا کنند و یک مدیریت زمانی خوب برای درس خواندن و حتی زندگی روزمره خود داشته باشند.


ـ التحریر و التنویر. ـ بحار الأنوار، محمد باقر مجلسی، المکتبة الاسلامیه، تهران، چاپ سوّم، 1403. ـ تأثیر راه‌بردهای مدیریت زمان بر سلامت عمومی و موفقیت تحصیلی دانشجویان، دکتر منصور بیرامی، مجموعه مقالات چهارمین سمینار سراسری بهداشت روانی دانشجویان، دانشگاه شیراز، 1خرداد 1387. ـ تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و همکاران، دار الکتب الاسلامیه، تهران، چاپ سوّم، 1372. ـ چگونگی مدیریت زمان مطالعه دانشجویان در دانشگاه علوم پزشکی کرمان در سال 1385، علی راوری، دکتر فاطمه الحانی، دکتر منیره انوشه، طیبه میزایی خلیل‌آبادی. ـ خانواده موفّق و با نشاط، زهرا رحیمی یگانه، پیام نور، 1386. ـ دو فصل‌نامه طبّ جنوب، س 11، ش 1 (شهریور 1387)، ص 76 ـ 84، ـ غرر الحکم و درر الکلم، آمُری تمیمی، انتشارات دانشگاه تهران، 1360. ـ مدیریت زمان، تیم هیدل، مترجم: شفیع الهی، نشر سارگل، 1383. ـ مدیریت زمان، عبد الحمید سروش، مؤسّسه تحقیقات و آموزش کدیریت (وابسته به وزارت نیرو)، 1376. ـ مدیریت و مهندسی ذهن برای دانشجویان پزشکی، دکتر حمید محمد جعفری، دکتر کورش وحید شاهی، دکتر میترا محمودی، دکتر نیکو پروین نژاد، دکتر مهدی آهنگری، انتشارات گرانمایه، 1388. ـ مهارت‌ها و عادات مطالعه دانشجویان پزشکی زنجان، دکتر عباس علی‌نوریان، دکتر سید نوریان موسوی‌نسب، دکتر آرزو فهری، دکتر احمد محمّدزاده، 1385. ـ مهارت‌های خوب زندگی کردن، حسن علم الهدایی، دانشگاه فردوسی، چاپ اوّل، 1386، ج 2. ـ میزان الحکمه، محمّد محمّدی ری‌شهری، مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول، 1363. ـ نهج البلاغه، سید رضی، ترجمه: محمّد دشتی، نشر امام علی علیه السلام، چاپ دوم، 1369. - Fox ML ,Dwyer DJ. Stressful jub demands and worker health: an investigation of effects of self-monitoring.J Appl Soc Psychol 1996;24:123-9. - Fransis-Smythe JA, Robertson IT.on the relationship between time management and time estimation. Brit J of Psychol 1999;90: 333-47. - Lahmaers A,Zulauf C.Factors associated with academic time use and - academic performance of college students: Arecursive approach.J Cool Stud Dev 2000 ; 41:544-56.
Macan , TH.Time-management training effect on time behaviors, attitudes, and job performance.JPsychol 1996;130:226-36-105. - Nonis SA,Hudson GI,Logan LB,et al.Influence of perceived control over tome on college student stress and stress-related outcomes.Res Higher Educ 1998;39:587-605. - http://academic.cuesta.edu/acasupp/AS/204. - http://www.bazyab.ir –
منبع:دوفصلنامه حدیث اندیشه شماره 8و9..