اربعین 1357، تهران (1)

مراسم اربعین شهیدان، دامنه قیام علیه نظام شاهنشاهی

ماههای محرم و صفر در تاریخ اسلام از اهمیت ویژه ای برخوردارند. در این دو ماه سه روز تاسوعا، عاشورا و اربعین قرار دارد.

پس از واقعه کربلا در سال 61 هجری قمری این دو ماه نزد شیعیان منزلت ویژه ای پیدا کرد و در تاریخ معاصر، امام خمینی از ماه محرم با عنوان «ماه پیروزی خون بر شمشیر» یاد کردند.

اربعین واژه ای عربی است به معنی چهل و به روز بیستم ماه صفر (از ماههای قمری، که چهل روز از شهادت امام حسین (ع) و یارانش در کربلا می گذرد) گفته می شود.

در تاریخ مبارزه مردم ایران علیه نظام شاهنشاهی «اربعین» یادآور تظاهرات و زد و خوردهای پی در پی مردم در شهرهای مختلف کشور است که آرام آرام حکومت پهلوی را به آستانه سقوط کشاند.
پس از انتشار مقاله توهین آمیز روزنامه اطلاعات نسبت به امام خمینی در 17 دی 1356 روحانیون و مردم شهر قم در 19 دی 1356 دست به تظاهرات زدند که در اثر مقابله مأموران حکومت پهلوی تعدادی از مردم شهید و گروهی نیز مجروح شدند.

چهل روز بعد در 29 بهمن 1356 اولین اربعین خونین در تبریز شکل گرفت و مأموران به سوی مردم در تبریز آتش گشودند که در نتیجه عده ای شهید و مجروح شدند.

اربعین شهدای تبریز نیز در 10 فروردین 1357 در شهرهای دیگر ایران برپا شد و در یزد تعدادی شهید و مجروح به دنبال داشت.

از این پس بود که با برگزاری مراسم اربعین شهیدان شهرهای مختلف، دامنه قیام علیه نظام شاهنشاهی گسترده تر شد سنت اربعین – که یادگاری از قیام سیدالشهدا است – چون اسلحه ای برای براندازی حکومت پهلوی به کار گرفته شد.

محرم و صفر 1357 در تهران انقلابی
با فرا رسیدن ماه های محرم و صفر 1399 فرصت دیگری در اختیار مبارزان قرار گرفت تا انقلاب اسلامی را گسترش داده و در راه سرنگونی رژیم شاه بکوشند.

جمعه شب دهم آذر 1357، اول محرم 1399، حرکتی در تهران روی داد که در مبارزات سیاسی دنیا سابقه نداشت و مأموران نظامی و دولت ازهاری را آشفته کرد.

فریاد اعتراض مردم در دو عبارت آسمانی «الله اکبر» و «لااله الاالله» قرار گرفت و کشور را تکان داد. تظاهرات در خیابانها و در دسترس مأموران حکومت نظامی نبود تا با گلوله صداها را خفه کنند.

تظاهرات شبانه پشت بامی از ساعت 21 آغاز می شد و مأموران نظامی با شلیک تیرهای هوایی و بدون هدف سعی می کردند ایجاد رعب و وحشت نمایند.

سرانجام راهپیمایی تاسوعا و عاشورا (19 و 20 آذر 1357) با عظمت، انظباط و یکپارچگی بی سابقه ای صورت گرفت و میلیونها نفر در سراسر کشور علیه حکومت پهلوی تظاهرات کردند.

این تظاهرات مخالفان حکومت پهلوی را پیش از پیش متحد نمود و از طرف دیگر شکست دولت نظامی ازهاری و عدم توانایی آن در اداره کشور را نمایان ساخت.

در حالی که در پایان ماه محرم امام خمینی در نوفل لوشاتو تشکیل حکومت اسلامی در ایران را حتمی می دانستند، شاه در تهران در جستجوی فردی بود که بعد از کناره گیری غلامرضا ازهاری زمام امور را در دست بگیرد.

در آخرین روز محرم، 9 دی 1357، شاه، شاپور بخبیار را به نخست وزیری انتخاب کرد ولی سرعتی که ماه محرم به حوادث انقلاب داده بود دیگر توسط هیچ دولتی قابل کنترل نبود. شاه نیز در 26 دی 1357 از کشور خارج شد.

پیام انقلابی امام خمینی در اربعین  1357
«امسال اربعین امام امت [=امام حسین (ع)] در خلال اربعینهای پیروان شیعیان آن بزرگمرد اسلام واقع شده، و گویی خون شهیدان ما امتداد خون پاک شهیدان کربلاست، و اربعین اخیر برادران ما بازتاب اربعین آن دلاوران می باشد؛

خون طاهر آنان به حکومت طاغوتی یزید خاتمه داد، و خون پاک اینان سلطنت طاغوتی را به هم پیچید.

اربعین امسال استثنایی و نمونه است؛ راهپیمایی و تظاهرات پرشور در اربعین وظیفه شرعی و ملی است.» رهبر انقلاب اسلامی در بخش دیگر از این پیام نوشتند:

«ملت بزرگ در سراسر ایران با راهپیمایی و تظاهرات خود این نظام را دفن می کند، و مخالفت خود را با «شورای سلطنت» غیر قانونی اعلام می نماید، و پشتیبانی خود را برای چندمین بار از «جمهوری اسلامی» اعلام می کند.»

مردم با شنیدن پیام امام خمینی و دعوت روحانیان، یکپارچه در 29 دی 1357 در سراسر کشور علیه حکومت پهلوی تظاهرات کردند.

میلیون ها ایرانی در این روز در شهرها و روستاها ضمن عزاداری برای شهیدان کربلا، خواهان بازگشت هر چه زودتر امام خمینی به وطن شدند و در شعارهایشان شورای سلطنت و دولت شاپور بختیار را محکوم کردند و ضمن نفی حکومت پهلوی خواستار برقراری جمهوری اسلامی شدند.

 گزارش ها و  رخدادهای اربعین  1357 در تهران 
در پی دعوت امام خمینی و روحانیون برای شرکت در راهپیمایی علیه رژیم پهلوی امروز تظاهرات اربعین در سراسر کشور با حضور میلیونها نفر از مردم برگزار شد.

بزرگترین تظاهرات امروز در تهران برپا شد. به گزارش منابع خبری شمار مردم شرکت کننده در این راهپیمایی به دو تا سه میلیون نفر می رسید. منابع مختلف به روایت تظاهرات امروز تهران پرداختند.

گزارش خبرگزاری دولتی پارس از «راهپیمایی بزرگ مردم تهران»
خبرگزاری دولتی پارس از «راهپیمایی بزرگ مردم تهران» گزارش داد:

«امروز تهران دو چهره داشت، نخست قسمتهای کاملاً خلوت و بدون عابر شهر که به نسبت سراسر پایتخت را فراگرفته بود و دیگر اینکه سیل آرام جمعیت بود که با نظم و ترتیب و رعایت مقررات از نزدیکیهای تهران نو و میدان شهناز که مبدأ حرکت جمعیت بود.

جریان یافت و همواره در هر تقاطع گروههای دیگری از مردم در حالی که پلاکارتها و شعارهای متعدد و نیز تمثال حضرت آیت الله العظمی امام خمینی و نیز تصاویری چند از شهدای انقلاب بزرگ مردم ایران را به همراه داشتند به آنها ملحق می شدند.

در این راهپیمایی عظیم که به دعوت روحانیت تهران به مناسبت اربعین حسینی برگزار شد، متجاوز از دو میلیون نفر زن و مرد و کودک شرکت کرده بودند. اکثر خانواده ها اعم از خرد و کلان با جمعیت به حرکت درآمدند.

گزارشهای رسیده حاکی است راهپیمایی از ساعت 6 بامداد به تدریج شروع شد و تا ساعت 15 همچنان جمعیت در خیابان های چهار طرفه آیزنهاور موج می زد.

گفته می شود که نخستین گروههای پیشاهنگ این راهپیمایی در ساعت 10 به میدان بزرگ آیزنهاور رسید و همین که جمعیت از ازدحام در این میدان به حالت متراکم و بن بست رسید چند تن از روحانیون به قرائت قطع نامه جامعه روحانیت پرداختند.»

بنابراین گزارش خبرنگاران و عکاسان رسانه های گروهی پایتخت و نیز خبرنگاران و فیلمبرداران خارجی جایگاه های ویژه ای برای خود تدارک دیده بودند که با تسلط بر جریان جمعیت برای منابع خبری خود خبر، عکس و فیلمهای خبری تهیه می کردند. (1)

گزارش روزنامه اطلاعات از «راهپیمایی بزرگ مردم تهران» در اربعین  1357
روزنامه اطلاعات در گزارشی با عنوان «میلیونها نفر به انقلاب رأی اعتماد دادند» به شرح تظاهرات امروز مردم تهران پرداخت. به نوشته اطلاعات امروز هم، فریاد مردم در آسمان تهران طنین انداز شد، پخش شد، از ابرها گذشت و میثاق و پیمان مردم آزادیخواه را به گوش ستاره ها و اقمار رساند.

باز هم تهران در زیر گامهای استوار و با اراده مردمش لرزید و مشتهای گره شده که رو به آسمان بود، حکایت از اراده خلل ناپذیر انسانهایی کرد که برای رسیدن به آزادی از کشته پشته دارند.

امروز هم، چون تاسوعا و عاشورا، چون هفدهم شهریورماه خونین امسال و چون روزهای دگر، همچون در تهران و دیگر شهرهای ایران زن و مرد، پیر و جوان و نوجوان در کنار کودکان چند ساله در راهپیمایی روز اربعین شرکت کردند.

در تاریک و روشن سحرگاهی که هنوز تاریکی بر روشنی صبحگاهی غلبه داشت، مردم تهران پای در خیابانها نهادند. از شمال تا جنوب، از شرق تا غرب و از هر کوچه و از هر خیابان فرعی مردم تهران به خیابانهای اصلی راه یافتند، تا به بزرگ ترین خیابان شرقی – غربی تهران برسند.

خیابان چندین کیلومتری تهران که از شرق، آغازش پایان جاده تهران پارس است و پایانش در غرب میدان آزادی.

گزارش خبرنگار اطلاعات از شرایط تهران  در اربعین  1357
به گزارش خبرنگار اطلاعات هوای امروز تهران ابری و سرد بود و باران پراکنده ای نیز می بارید. اما در میان مردم حتی یک چتر نیز دیده نشد.

نخستین توقف یکی از واحدهای سیار روزنامه اطلاعات در چهارراه پهلوی – شاهرضا بود.

گروه کثیری در خیابان پهلوی مقابل کافه شهرداری سابق که حالا نامش تأتر شهر است، اجتماع کرده بودند. ساعت 8/30 تابلو بزرگی از تصویر امام خمینی که با مهارت و استادی نقاشی شده بود به اندازه تقریبی 5×3 متر از شمال خیابان پهلوی به چهارراه آورده شد و بعد در مسیر خیابان شاهرضا به سوی میدان آزادی حمل شد.

این تابلو را دانشجویان دانشکده هنرهای تزئینی ترسیم کرده بودند و روی یک چهارپایه چرخدار حمل می شد که حدود سیصد دانشجوی دختر و پسر در حال سر دادن شعارهای مذهبی – ملی پشت تابلو راهپیمایی می کردند.

خبرنگار اطلاعات افزوده است: تابلوی نقاشی شده بزرگ تری از امام خمینی نیز بر روی یک کامیون از غرب به شرق برده می شد.

به گزارش اطلاعات در راهپیمایی امروز تمامی گروههای سیاسی و صنفی علی الخصوص مذهبی شرکت کردند و این اجتماع یکپارچه مذهبی و اسلامی بود.

حتی هم وطنان مسیحی، زرتشتی و کلیمی نیز با حضور در این راهپیمایی و سر دادن شعارهایی راه خود را با هم وطنان مسلمان خود یکی اعلام کردند.

خبرنگار اطلاعات در مورد حمل تصاویر شهدا و قهرمانان مبارزات ملی هم نوشت تصاویر علی شریعتی، جهان پهلوان تختی و کامران نجات اللهی بیش از دیگران بود. در این حال برخی زاهپیمایان نیز عکسهایی از دکتر محمد مصدق در دست داشتند.

بر پایه همین گزارش گروههای مختلف مردم از نقاطی که از قبل تعیین شده بود حرکت خود را آغاز کردند. اما بیشتر گروهها حرکت خود را از مساجد و گروههای صنفی نیز حرکت خود را از محل کارشان آغاز کردند.

یکی از بزرگ ترین مراکز تجمع پیچ شمیران در نزدیکی منزل آیت الله طالقانی بود. گروهی از ورزشکاران نیز از ورزشگاه غلامرضا تختی (امجدیه) به مسیر اصلی مردم پیوستند.(2)

گزارش خبرنگار روزنامه کیهان از پیشکسوتان ورزشی در اربعین  1357
به گزارش خبرنگار روزنامه کیهان گروه زیادی از ورزشکاران رشته های مختلف به همراه عده ای از پیش کسوتان ورزش باستانی از ساعت 8:30 صبح در این استادیوم اجتماع کردند.

در حالی که تصاویری از امام خمینی و جهان پهلوان غلامرضا تختی در دست داشتند از طریق خیابان روزولت به خیابان شاهرضا آمدند و به صفوف مردم پیوستند.

به گزارش کیهان این راهپیمایی به همت گروهی از ورزشکاران معروف ایران از جمله حاج مصطفی طوسی (پهلوان سابق پایتخت و از پیش کسوتان ورزش باستانی)، منصور برزگر، محمد نصیری، منوچهر برومند، سید محمدرضا طالقانی و عده ای دیگر از کشتی گیران و ورزشکاران رشته های دیگر صورت گرفت.(3)

گزارش خبرنگار روزنامه آیندگان از  تظاهرات ورزشکاران در اربعین  1357
به گزارش خبرنگار روزنامه آیندگان، مأمور نظامی در تهران به خواست ورزشکاران شب گذشته مجسمه این ورزشگاه را پایین کشیدند. زیرا از قبل اعلام شده بود که ورزشکاران تظاهرات خود را از مقابل این ورزشگاه آغاز خواهند کرد.(4)

روزنامه آیندگان نیز شمار ورزشکاران شرکت کننده در این مراسم را سه هزار نفر اعلام کرد و افزود ناصر نبوی رئیس انتظامات ورزشکاران بود و ورزشکاران معروفی همچون علی پروین، محمود خردبین، جلال طالبی، پرویز جلایر، تیمور غیاثی، مهراب شاهرخی، هادی نراقی، پرویز بادپا، فریدون عسگرزاده، و... در آن حضور داشتند.

در این حال گروهی از رؤسای سازمان ورزش نیز در مقابل ورزشگاه حضور پیدا کردند، اما تنی چند از آنان در راهپیمایی شرکت نکردند! (5)

به گزارش آیندگان در جمع ورزشکاران حضور کشتی گیران و فوتبالیستها بیشتر بود و جلال طالبی در نقش راهنمای ورزشکاران انجام وظیفه می کرد و محمد نصیری و منصور برزگر شعار دهنده و سخنران گروه بودند.

ورزشکاران در حالی که عکس جهان پهلوان تختی را حمل می کردند شعار مجاهد شهید، تختی سر دادند. آنان به علت تراکم جمعیت نتوانستند خود را به میدان آزادی برسانند لذا در مقابل دانشگاه تهران پس از استماع قطع نامه شورای انقلاب اسلامی متفرق شدند. (6)

نتیجه:
از آنچه در بازخوانی اربعین 1357 در تهران انقلابی یاد گرفتیم این بود، سه روز تاسوعا، عاشورا و اربعین در محرم و صفر  از ایام مهمی بودند که زمینه انقلاب اسلامی در این ایام فراهم گردید. دو ماهی که بنیانگذار  انقلاب اسلام ایران در مورد آنها فرمود.محرّم‏ و صفر است که اسلام را نگه داشته است و با با عنوان «ماه پیروزی خون بر شمشیر» از آنها یاد کردند.ایامی که خون هزاران انسان الهی به جوش و خروش آمد تا همه را به صحنه انقلاب وارد کند.
 

پی‌نوشت‌ها:

1. بولتن خبرگزاری پارس (اخبار ایران)، شم 294، 1357/10/30، ص 6.
2. اطلاعات، شمـ 15764، 1357/10/30، ص 8.
3.کیهان، شمـ 10617، 1357/10/30، ص 3.
4- آیندگان، شمـ 3269، 1357/11/1، ص 11.
5- آیندگان، شمـ 3269، 1357/11/1، ص 11.
6- همان.
 

منبع:
فصلنامه مطالعات تاریخی شماره 26