نگاهی به بلغم در طب سنتی

بلغم خلطی است سرد و تر مطابق فصل زمستان و آب در طبیعت است که در اثر خوردن برخی غذاها از جمله سردی بخش‌ها و همچنین افعال از جمله خواب زیاد افزایش می‌یابد که موجب چاقی و سستی و روشنی پوست و ضعف حافظه و بی میلی و ناتوانی جنسی و خواب زیاد و ضعف هاضمه و پرخوری و محافظه کار بودن و عمق اندیشه و ... می‌شوند. بیماری‌های آن معمولاً مغزی از جمله: آلزایمر و سکته و صرع و MS و پارکینسون و بیماری‌های استخوانی و گوارشی است که تدبیر آن حرکت و ورزش و کم خوری و تعریق است و روزه گرفتن خاصّه است. البته بلغم خوراک مغز است و حیات مغز به آن بستگی دارد که آن بلغم طبیعی است. بلغم از پخته شدن شایسته غذا حاصل می‌شود؛¬ که همین خوراک بودن برای مغز است که باعث شده بلغمی را از نظر اعصاب و روان آرام‌ترین افراد کند و به علت رطوبت زیادی که دارند از عوارض پوستی کمی برخوردار می‌شود.
 

مقدمه

خلط، رطوبتی است روان در تن مردم و جایگاه طبیعی آن در رگ‌ها و اندام‌ها است که از آن اندام‌ها معده و جگر ( کبد ) سپرز ( طحال ) و زهره ( کیسه صفرا ) است. و اخلاط از غذا خیزد و بعضی خلط‌ها نیک باشد، آن را طبیعی گویند و بعضی بد باشد آن را نا طبیعی گویند. اما خلط طبیعی اندر تن مردم، مدد پرورش باشد و از خلط بد این منفعت نیست، آن را به وسیله داروها از تن بیرون کنند. و اخلاط چهار تا است، خون، بلغم، صفرا، سودا(1). و امّا بلغم مادّه ای است که وارد شدنش به بافت‌ها باعث چاقی و سفیدی پوست با موهای کم پشت می‌شود. این گونه افراد خیلی کم تشنه می‌شوند و تمایل به گرمی جات مثل شیرینی و ادویه دارند و فصل زمستان فصل بدی برایشان می‌باشد. همچنین این افراد، افرادی کم انرژی و کند هستند. معمولاً صبور و آرام هستند و کم‌تر عصبانی می‌شوند(2). در این مقاله سعی بر این است که این مزاج را تا حدودی معرفی کنیم تا راهی برای تشخیص افرادی که این مزاج را دارند ( که معمولاً خانم‌ها چنین مزاجی را دارند ) بشود تا از غلبه آن و عوارض ناشی از آن خود را مصون بدارند، إن شاء الله.

بلغم چیست؟

مایعی لزج و سفید که آن را بلغم نامند و طبعی سرد و تر دارد(3). دو نوع می‌باشد طبیعی و غیر طبیعی. امّا طبیعی غذایی است که طبیعت بدن آن را تمام پخته و آن را غذا گرداند. و نا طبیعی آن چهار نوع است، یکی بسیار رقیق، آن را رطوبت مایعی گویند. نوع دوّم غلیظ‌تر آن را مخاطی گویند. سوّم، نیک غلیظ باشد آن را زجاجی گویند. چهارم سخت غلیظ باشد آن را جصّی گویند(4). بلغم محل خاصّی ندارد مانند خون بر خلاف سودا که محلش طحال است و صفرا، کیسه صفرا است(5).
 

علل پیدایش بلغم

حالت طبع بلغم همان کمبود ترشح تیروئید است(6). البته به صورت ریشه ای تر هر گاه غدد مترشّحه داخلی و اعصاب به عللی دچار کم کاری شوند سوخت و ساز کم می‌شوند متابولیسم بازال پایین می‌آید انرژی بدن کاسته می‌شود، در این حالت طبع را بلغمی گویند(7). خواب زیاد و آرامش و پر خوری باعث افزایش رطوبت و بلغم بدن می‌شود(8). خوردن غذاهایی که بلغم زا است مثل لبنیات ( مانند ماست که مقدار کم آن بلغم زا و زیاد آن سودا زا است ) و آب یخ دار و شیرینی و مرکّبات و جو و آب دم کرده جو و ترشیجات و سردی جات بدون مصلح همگی خلط بلغمی را افزایش می‌دهند(9).

کلیه: هر چه کلیه سرد تر باشد کم کار تر است و بر عکس هر چه گرم‌تر باشد پر کارتر. بلغم گچی در کلیه، سنگ کلّیه و در مفاصل، آرتریت روماتوئید ( نوعی بیماری ورم مفاصل ) و خار پاشنه به وجود می‌آورد. درمان آن با اسفند و داروهایی که سنگ شکن هستند.

فصل بلغم

زمستان است این فصل سرد و تر است، زمستان هضم را تقویت می‌کند. زمستان بیشتر از هر فصلی دیگر خلط سودا را از بین می‌برد زیرا هوا سرد بوده و روز کوتاه و شب دراز است. در زمستان بلغم به حدّی است که منجر به استفراغ ( قی ) می‌شود. پیران ( یعنی افراد 60 سال به بالا ) در این فصل رنج می‌برند. در این فصل بیش از هر فصل ( حتی تابستان ) افزایش ادرار و رسوبات ادراری وجود دارد ! ( یعنی پیدایش سنگ کلیه )(10). در زمستان بیماری‌ها کمتر به سراغ تندرستان به ویژه گرم مزاجان می‌رود، بلکه در این فصل گرم مزاجان بسیار نیرومند می‌شوند و تحلیل و گرد آمدن مواد را مانع می‌شوند(11).
 

بیماری‌های فصل بلغم ( زمستان )

بیماری‌های حادّ عفونی – زکام و نزله ( سرما خوردگی ) – ذات الجنب ( التهاب پرده ریه ) – ذات الرّیه ( پنومونی و عفونت بافت ریه ) – گرفتگی صدا ( لارنژیت ) – گلو درد ( فارنژیت ) پهلو درد – سنگ کلّیه و مثانه – پشت درد – بیماری‌های عصبی و سردرد های مزمن ( مثل سینوزیت و میگرن ) – و مغز انسان به علّت سرد شدن ممکن است به سمت سکته و صرع نیز پیشروی کند(12).
   

تدبیر فصل بلغم ( زمستان )

1) لباس کافی و ترجیحاً پشمی و خصوصاً پشم شتر و امّا پوشاک از جنس حواصل و دلق حرارت مفرط دارد که جز خود بلغمی‌ها سرد مزاجان تحمّل پوشیدن آن را ندارند.
2) حرکت، ورزش، افزایش غذا، گوشت و نوشیدنی‌های گرم(13) و سبزی‌هایی مانند کلم و گل کلم و سلق و کرفس مفیدند(14).
3) قی در زمستان ضعیف کننده است(15) و به عقیده بقراط اسهال در زمستان خوب است و رگ زدن بسیار بد. وی قی کردن را در این فصل موافق طبع نمی‌داند و عقیده دارد قی در تابستان سودمند است، زیرا خلط‌ها در تابستان بالا می‌آیند ولی در زمستان به سوی پایین می‌گرایند(16).
4) سردیجات مثل کاسنی و خرفه مضر است(17).
5) از دودها و بخورهای زد عفونی کننده هوا مانند: اسفند، کندر، سعد، آس ( مورد )- بخور سرکه، بخور گل رز، بخور صندل، و عود می‌توانید استفاده کنید(18).
 

آثار بلغم بر سیستم بدن

شکل بدن: شکل کلی بدن درشت بشکه ای، سر بلغمی‌ها کوچک‌تر از دموی ها است.

پوست: رنگ پوست روشن که در عصبانیّت پرده و لب خشک و بی حال و تیره می‌شود. پوست بلغمی‌ها مرطوب، منافذ پوستشان ریز است و تعریق زیاد ولی عرق سرد رگهایشان پنهان است، رنگ زیر ناخن روشن است و عضلات شل و سر و ته عضلات دیده نمی‌شود. ناخن و مو: معمولاً موی روشن ولی صاف و لخت دارند همچنین نازک کم رنگ و رشد زیاد ( زیرا تری موجب رشد می‌شود ) و پر پشت است.

چشم: صلبیّه چشم رنگ پریده و بی حالت است. هر چه تری چشم بیشتر چشم درشتر، هر چه سرد تر باشد موجب روشنی آن می‌شود. رنگ عنبیّه چشم بلغمی‌ها روشن‌تر از دیگران است. در عصبانیّت چشم بلغمی‌ها خشک و رنگ پریده می‌شود ولی قرمز نمی‌شود.

سینه: سینه کمی درشت ولی برجسته نیست. افتادگی شانه دارند. وسط بدن پهن‌تر و به طرف پایین و بالا باریک‌تر می‌شود و درمان آن اسفند است.

بینی ( بویایی ): بینی بلغمی‌ها کوچک است و چانه ظریفی دارند.

ریه و حنجره: صدای باریک و حالت جیغ از سردی است و آن به دلیل سردی ریه ها است ( بهترین دارو برای ریه های سرد نوشیدنی‌های گرم است ).

قلب و عروق: چون هم خود قلب گرم است هم خون داخل آن بنابراین گرمی قلب از همه بیشتر است ولی سردی قلب به طوری که موجب انسداد شود عامل سکته انقباض می‌شود و انسداد سرد در عروق لنفاوی موجب الفاتتیازیس ( پافیلی ) می‌شود.

گوارش: مزّه دهان بی مزّه و رنگ زبان پریده و لایه ای سفید رنگ است. میل به آب کم ولی میل به غذا زیاد است. آب دهان زیاد و توان هضم غذا کم است. بوی دهان بد است و تمایل به شیرینی زیاد است. گاز روده زیاد حتی بیشتر از سودا وی‌ها ( از همه بیشتر گاز دفع می‌کنند ) است و بوی مدفوع ندارند(19).


 

علائم سردی معده

1) ورم معده 2) بزرگ شدن شکم 3) افزایش اشتهاء ( که تابع سردی است و رطوبت است ) 4) ترشی معده ( که باعث پرخوری و در نتیجه چاقی می‌شود ) 5) بوی بد دهان ( از هضم ناقص ) 6) بوی مدفوع 7) سرد تر که شد غذای هضم نشده خارج می‌شود 8) گرمی کبد روی معده اثر دارد به همین دلیل صفراوی‌ها ( گرم و خشک ) مشکلات معده کمتری دارند(20).

کلیه: هر چه کلیه سرد تر باشد کم کار تر است و بر عکس هر چه گرم‌تر باشد پر کارتر. بلغم گچی در کلیه، سنگ کلّیه و در مفاصل، آرتریت روماتوئید ( نوعی بیماری ورم مفاصل ) و خار پاشنه به وجود می‌آورد. درمان آن با اسفند و داروهایی که سنگ شکن هستند.

دستگاه تناسلی: 1) موی اندام تناسلی کم 2) بیضه چپ شل ( آسیب بیضه چپ دیه انسان کامل را دارد ) 3) شب ادراری در خردسالان 4) سستی مثانه ( تکرار ادرار و مقدار کم ) 5) زود انزالی 6) بی میلی و ناتوانی جنسی در مرحله اوّل، نرسیدن به ارگاسم ( ارضای جنسی ) در مرحله دوّم، نا باروری مقطعی در مرحله سوّم، نا باروری کامل در مرحله چهارّم 7) ریزش ادرار هنگام آمیزش( در سردی شدید ) 8) سیرماتوره ( خروج منی ) همراه ادرار اگر پروستات بزرگ نباشد ( اوج بلغم ) 9) حجم پریود زیاد 10) افتادگی اندام تناسلی 11) کیست تخمدان 12) عدم نگهداری جنین ( احتمال سقط جنین ) 13) ترشحات رحمی رقیق و سرد 14) در حاملگی اگر ترشحات رقیق و سرد بود بچّه دختر ؛ برعکس پسر می‌شود.

بلغمی‌ها از همه افراد وزن زیادتر، پرخورتر و ابتلا به دیابت و عوارض کلّیوی ( اورولوژیک ) از همه بیشتر دارند و به طبع از همه کم کارتر و تنبل‌تر و کم اراده تر هستند ولی از نظر اعصاب ( نورولوژیک ) از همه بیشتر آرامش عصبی دارند و نکته ای که حائز اهمّیّت برای بلغمی‌ها است برای انتخاب همسر و مسائل پیش روی آنها مسئله کم میل بودن و کم توان بودن طبیعت مزاج آنها به مسائل جنسی است
مغز و روان： عصبانیت بدون تظاهر خارجی ( خود خوری ) 2) آرام و منزوی 3) ضعف حافظه 4) حواس پرتی 5) منظّم و دقیق(21) 6) غم ( به علّت غلبه بلغم در سر ) 7) واقع بین هستند 8) بصیرت ( عمق اندیشه ) بیشتری دارند 9) انعطاف پذیر و به طرف عقب نشینی و منفی گرائی 10) ریز بین و کوچک‌ترین حرکت روی آنها اثر می‌گذارد. 11) به کارهای ظریف علاقه‌مند هستند 12) واکنش و درخواست‌های منفی دارند و در نتیجه سریع قهر می‌کنند 13) واکنش‌هایشان تابع خیال آنها است 14) حرکات کند و آهسته دارند 15) به نفع خودش و زندگی‌اش هر کاری می‌کند 16) زیاد تمارض می‌کنند 17) زیر آب می‌زنند 18) تفکر ناپیوسته و تمرکز کم 19) جمع بندی آنها کم است و حاشیه می‌روند 20) طرح کلان نمی‌دهند ( ترسو در طراحی و اقدامات بزرگ ) 21) تدبیر و اندیشه فراگیر ندارند 22) موضوعات را کلمه به کلمه به خاطر می‌سپارند 23) بلغمی‌ها و سودائی‌ها حفظ کنندگان خوبی هستند 24) تحلیل ندارند. 25) آدم سرد انعطاف پذیرند ( 180 درجه )بر عکس آدم گرم که قدرت‌گراست.

رؤیاها： سرما و برف و باران و اشیاء سفید و خواب زیاد ولی سبک و بدون بازده(22).

معاینه： پوست سرد و تر و نبض ضعیف و کند، رگ‌ها نامشخص ( مخفی )، تری دهان بزاق زیاد و ورم اندام و شلی گوشت آنها(23).
 

درمان بلغم سر

1) راه رفتن روی سنگلاخ با پای برهنه 2) دوچرخه سواری 3) ماساژ کامل تک تک انگشتان پا تا ساق و نهایت زانو 4) حنا بلغم سر را پایین می‌کشد و بلغم پا را از بین می‌برد 5) حنظل که بلغم شدید را از سر بیرون می‌کشد؛ داخل آب حل کرده و پا را داخل آن به مدت 15 دقیقه بگذارید که در ام اس ( MS ) و آلزایمر نقش اساسی دارد 6) فصد اندام‌ها ( توسط طبیب متخصّص ) 7) دفع بلغم از طریق گوارش: اسفند، عسل، نمک. نکته: اسفند از حدّ مجاز تجاوز نکند. نمک اوّل و آخر غذا و راه رفتن روی نمک یا در آب دریا شنا کنیم که بلغم را جذب می‌کند 8) روغن مالی: دفع بلغم از ( با کنجد یا سیاه دانه یا زیتون )(24).روش‌های کلی کم شدن بلغم: 9) عطسه آور 10) تعریق الف) حمام گرم ب) ماساژ روغن‌های گرم نکته: ماساژ کم کوتاه باعث تبدیل خون به بلغم می‌شود و چاقی به دنبال دارد و ماساژ سنگین باعث سوزاننده خون می‌شود و به لاغری منجر می‌شود 11) حجامت 12) صفرا بلغم زدا است به این صورت که وقتی بلغم روده ها توسط صفرا زدوده شد عطش پدید می‌آید و کاهش اشتها ( چون بلغم محیط موجب اشتهای زیاد و انبساط و نفخ و آروغ و تأخیر در دفع و هضم و صدای شکم می‌شود. این بلغم اگر زیاد شود استفراغ بلغمی پدید می‌آید و اگر در معده بماند باعث ترش کردن معده شده و مزّه تلخی و ترشی در دهان ایجاد می‌کند و باعث بوی بد دهان می‌گردد ( بلغم لزج ) که اگر بلغم لزج باشد دیگر صفرا در آن نفوذ نمی‌کند و قادر به نرم کردن آن نیست )(25). 13) کم کردن لبنیات و ترشی جات و سردی جات مگر با مصلحات


 

غذای مناسب طبع بلغمی‌ها

باید از غذا های گرم و لطیف استفاده کنند. همچون: آبگوشت مرغ، کبوتر، پنیر، گردو، نارگیل، شنبلیله، سیر، دارچین، آویشن، رازیانه، مقل و بالنگو و(26) ارده و عسل و شیره و گرمی جات(27).
 

نتیجه گیری

حال از دستاورد آنچه که در مورد بلغم است می‌توان نتیجه گرفت که بلغمی‌ها از همه افراد وزن زیادتر، پرخورتر و ابتلا به دیابت و عوارض کلّیوی ( اورولوژیک ) از همه بیشتر دارند و به طبع از همه کم کارتر و تنبل‌تر و کم اراده تر هستند ولی از نظر اعصاب ( نورولوژیک ) از همه بیشتر آرامش عصبی دارند و نکته ای که حائز اهمّیّت برای بلغمی‌ها است برای انتخاب همسر و مسائل پیش روی آنها مسئله کم میل بودن و کم توان بودن طبیعت مزاج آنها به مسائل جنسی است(28)؛ چون چربی خون آنها از همه بیشتر است نسبت به بقیه مزاج‌ها. کف پاهایشان زیاد داغ می‌کند و به علت وجود تری بسیار زیادشان، عوارض پوستی خیلی کمتری دارند. امید است که صاحبان این طبع با بهره گیری مختصری از این مقاله و بررسی‌ها و مطالعات بیشتر از شناخت طبع خود ( که به فرموده امیرالمؤمنین ( علی علیه السّلام ) به کمیل: مرتبه اولیه از مراتب معرفه النّفس است ) آگاه‌تر شده تا از بروز عوارض و بیماری‌های احتمالی چه جسمی و چه روحی جلوگیری به عمل آورند. إن شاء الله.
  منبع: راسخون
 

پی‌نوشت‌ها:

1. الأغراض الطبیه و المباحث العلائیه، جلد1، ص 16
2. تغذیه در طب ایرانی، ص 34
3. سبک جدیدی از زندگی، ص 17
4. الأغراض الطبیعیه و المباحث العلائیه جلد1، ص 17
5. مزاج شناسی2، ص2
6. سبک جدیدی از زندگی، ص17
7. همان منبع، ص 18
8. شناخت طبایع2، ص 131
9. شناخت طبایع1، ص 29
10. شناخت طبایع2، ص 70
11. طب سینا، ص 59
12. شناخت طبایع2، 71
13. الموجز فی الطب، ص 66
14. طب سینا، 59
15. الموجز فی الطب، ص 66
16. طب سینا، 59
17. شناخت طبایع2، ص 149
18. همان منبع
19. مزاج شناسی2، ص 4
20. همان منبع
21. طب اسلامی ص 518
22. طب اسلامی، 518
23. همان منبع
24. مزاج شناسی2، ص 8
25. مزاج شناسی2، ص 9
26. طب سینا، ص 51
27.شناخت طبایع1، ص 29
28.شناخت طبایع1، ص 21 و 22

منابع
1. ابو الحبیب، سید علی، شناخت طبایع1، نوبت چاپ سوّم، تهران، انتشارات خود مؤلف، 1387
2. ابو الحبیب، سید علی، شناخت طبایع2، نوبت چاپ دوّم، تهران، انتشارات خود مؤلف، 1389
3. هاشمی، سید علی اکبر، سبک جدیدی از زندگی، جلد اوّل، تهران، انتشارات شرکت تک برگ، 1384
4.حیدریان، محمد حسین، گزیده قانون در طب و ... طب سینا، تدوین و اضافات و مترجم واژه ها: حسین واحدی، سوّم، مشهد، انتشارات نشر نوند، 1388
5. الاغراض الطبیّه المباحث العلائیّه جلد1، جرجانی، سیّد اسمائیل، تصحیح و تحقیق دکتر تاج بخش حسن، چاپ اوّل، تهران، انتشارات مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، بهار 1384
6. دکتر کرد افشاری غلامرضا، دکتر محمد کناری، حوریه، دکتر اسماعیلی سید سعید تغذیه، چاپ هفتم، تهران، انتشارات نسل نیکان1387
7. خیر اندیش، حسین، مزاج شناسی، اوّل، تهران، بی نا-بی تا
8. الموجز فی الطب، علی ابن الحزم القرشی، علاءالدین القاهره، بی نا، 1986م ( 1406ه )
9. منتظر دکتر رضا، طب اسلامی گنجینه تندرستی، چاپ دوّم تهران، انتشارات نسل نیکان، 1389