نویسنده: عبدالحسین طالعی



 
- حدود سال 180 هجری قمری در نیشابور، در خاندان دانش پرور «شاذان بن خلیل» به دنیا آمد و مقدّمات علوم را در نیشابور فراگرفت.
- فضل در سنّ نوجوانی بود که هارون الرشید خلیفه‌ی عباسی از دنیا رفت.
- مدتی پس از آن، همراه پدر به بغداد رفت؛ و از دانشمندان آن دیار، درس آموخت.
- فضل، خود گزارشی از آشنایی و ارتباط خود با چند تن از محدّثان بزرگ بغداد- حسن بن علی بن فضّال، اسماعیل بن عباد، ابو محمد حجّال و علی بن اسباط- بیان کرده است. نیز: محمد بن ابی عمیر که پنجاه سال از او بهره گرفت؛ و صفوان بن یحیی.
- سفرهایی به قم داشت. در آنجا با عبدالعزیز مهتدی قمی از پیروان خاصّ امام رضا (ع) پیوند یافت.
- در شهر واسط عراق، با آثار هشام بن حکم آشنا شد.
- آشنایی با آن متکلمان و محدّثان و فقیهان شیعی، درهایی از معرفت بر وی گشود.
- به حضور چهار امام معصوم (امام رضا تا امام عسکری) ع رسید و احادیث فروان از آنان روایت کرد.
- ده‌ها کتاب در زمینه‌های مختلف نگاشت، که اصل بسیاری از آن‌ها از میان رفته،‌ ولی نقل قول از آن‌ها در منابع معتبر موجود، فراوان است.
- پس از عمری تلاش در دفاع از تشیع که همواره با تبعید و زندگی پنهانی همراه بود، به نیشابور بازگشت و در سال 260 هجری قمری درگذشت.
- مزار او در «نیشابور قدیم» - که اکنون نزدیک به مزار امامزاده محمد محروق و آرامگاه خیام و عطار، در جایگاهی مشهور قرار دارد- کانون توجّه اهل فضل و نظر است.

همه قبیله‌ی او، عالمان دین بودند

خاندان فضل بن شاذان

شاذان بن خلیل

1. از اصحاب امام کاظم، امام رضا و امام جواد (ع) است.
2. با راویان مهم آن روز ارتباط فراوان داشته است. (رجال کشّی، ش 993 و 1105؛ رجال نجاشی، ش 306)
3. به شهرهای بغداد، کوفه، مدینه، قم برای کسب علم و حدیث سفر کرد.
4. در نیشابور آن روزها که شیعه اقلیت داشت، مستقر بود و برای مرزبانی اندیشه‌ی شیعی می‌کوشید. گواه آن تربیت فرزندانی دانشور و شاگردانی صاحب نام است.
5. از رجالیون متقدّم، کشّی، او را عادل و ثقه؛ و نجاشی او را ثقه دانسته‌اند.
6. در زمره‌ی اساتید او:‌ یونس بن عبدالرحمان، محمّد بن ابی عمیر، محمّد بن سنان، احمد بن ابی خلف، سماعة بن مهران، علی بن اسحاق اشعری قمی، قابل ذکرند.
7. در زمره‌ی شاگردان او،‌ علاوه بر چهار فرزندش؛ احمد بن محمّد بن عیسی اشعری و محمّد بن حسین بن ابی الخطاب، قابل ذکرند.

محمّد بن شاذان

فرزندش جعفر و برادرزاده‌اش جعفر بن نعیم از او روایت کرده‌اند.

علی بن شاذان

1. از برادرش فضل روایت می‌کند.
2. فرزندش قنبر از او روایت کرده است.

نعیم بن شاذان

شیخ آقا بزرگ تهرانی از او یاد کرده است (مصفّی المقال، ص 360).

ابراهیم بن شاذان

سیّد محسن امین از او نام برده است (اعیان الشیعه 4، 1099/633).

احمد بن نعیم

شیخ مفید، احادیثی از او آورده که او از عمویش فضل روایت کرده است. (اختصاص، 51، 205)

جعفر بن نعیم

او استاد صدوق بوده و شیخ صدوق،‌ حدیث مهم و مفصّل علل احکام را از جعفر بن نعیم، از عمویش محمّد بن شاذان، از فضل از امام رضا (ع) روایت کرده است (عیون الخبارالرضا، ج 2، باب 34، ح 3).

جعفر بن محمّد

او نیز از اساتید صدوق بوده که شیخ صدوق از او روایت کرده است. (مقدمه‌ی معانی الاخبار، ص 44 و 45)

قنبر بن علی (ابونصر)

از طریق پدرش، از عمویش فضل نقل حدیث می‌کند. (عیون اخبارالرضا، ج 2، 2/127)

محمّد بن احمد

1. مشهور به ابو عبدالله شاذانی از اصحاب امام حسن عسکری (ع) (رجال طوسی، ش 5897) و از وکلای امام مهدی (ع) بوده است (کمال الدین، ج 2، باب 43، ح 16).
2. از شاگردان خاص عمویش فضل به شمار می‌آید.
3. در یکی از توقیعات حضرت ولی عصر (عج)، از او به عنوان «شیعه‌ی واقعی اهل بیت» تمجید شده است. (کمال الدین، ج 2، باب 45، ح 4)
4. وکیل ناحیه‌ی مقدسه‌ی مهدوی در نیشابور بوده است. (کمال الدین، ج 2، باب 45، ح 5 و 38)
5. از جمله اساتید اوست: ریّان بن صلت، محمد بن عیسی عبیدی، محمد بن احمد محمودی.
6. از جمله شاگردان اوست: علی بن محمّد بن قتیبه، که شاگرد مشهور فضل نیز هست، علی بن محمّد رازی کلینی (مشهور به علّان کلینی که دایی ثقة الاسلام کلینی مؤلّف کتاب کافی و از اساتید اوست)،‌ محمّد بن یحیی عطار قمی (استاد دیگر کلینی)، محمّد بن مسعود عیاشی سمرقندی (صاحب تفسیر مشهور)، ابو عمرو کشّی (صاحب رجال).

محمّد بن فضل

در کتاب کافی، از «محمّد بن فضل نیشابوری» یاد شده و به این دلیل، برخی او را فرزند دانشمند فضل بن شاذان دانسته‌اند. (کافی، ج 6، باب الجبن، ح 3؛ معجم رجال الحدیث، ج 17، 11558/138)

عباس بن فضل

محدّث قمی ذیل شرح حال فضل،‌ از او یاد کرده است. (سفینة البحار، ماده فضل). برخی از دانشمندان علم رجال، او را فرزند فضل بن شاذان رازی عالم اهل سنت (متوفی 290) دانسته‌اند. (فهرست ابن ندیم، 288؛ فهرست شیخ طوسی، ش 361)

محمد بن حسن

ابن داوود حلّی او را به عنوان «فاضل جلیل القدر» ستوده است. (رجال ابن داوود، ش 1329)
منبع: طالعی، عبدالحسین؛ (1389) فقیه نیشابور: مروری بر زندگی و آثار فضل ابن شاذان، زیر نظر علیرضا مختارپور قهرودی، تهران، همشهری، چاپ نخست.