ابعاد و آثار نماز جمعه از نگاه مقام معظم رهبری

امام جمعه، ویژگى ها و مسؤولیت ها

نقش امام جمعه در نماز جمعه، یک نقش کلیدى است که از یک سو باید از ویژگى ها وصفاتى برخوردار باشد و از سوى دیگر مسؤولیت هاى سنگینى که بر دوش او نهاده شده را به خوبى انجام دهد. رهبر معظم انقلاب در این زمینه سخنان روشنگرى دارند:
«امام جمعه ... ـ باید ـ خود را علماً و عملاً با کفایت کند و آگاهى هاى لازم را براى ایجاد و انتقال معرفت به مردم کسب کند و تقوا و ورع رارعایت نماید و به آنچه که مى گوید عمل کند.»[17]
ایشان شرط تأثیرگذارى ائمهء جمعه را از لحاظ سیاسى اینگونه بیان مى کند:
«از لحاظ سیاسى، آن وقتى مى توانید مفید باشید که مجتمع باشید و متفرق نگردید؛ یعنى مجموعهء ائمهء جمعه یک جهت و یک حرکت داشته باشند. آن جهت هم بایدفارغ از این خط و خطبازى و گروه بندى وجناح بندى هاى موجود جامعه باشد... اصلاً نباید اسیر این چیزها بشوید... اصلاً مافوق جریانه، اصول هست که باید مورد نظر باشد و رعایت گردد. در بقیهء امور هم هرچه اختلاف نظر باشد، اشکال ندارد. اصل انقلاب و اسلام و حمایت از دولت و جهت گیرى هاى اصولى، بایستى مشترک باشد.»[18]
تلاش براى تکامل و گام برداشتن به جلو توصیه بلکه خواسته ایشان مى باشد:
«من از همهء آقایان، بخصوص کسانى که صاحب فکر نو وابتکارى و جرأت اقدام در گشودن راههاى ناگشوده هستند، خواهش مى کنم که سعى مان بر این باشد که به طور دائم و روز به روز،این مجموعهء سراسرى کشور راتکامل ببخشیم . اگر ما قانع باشیم که همان طورى که ده سال پیش نمازهاى ما برگزار مى شد،حالا هم برگزاربشود، غبن است؛ «مَنْ استوى یوماه فهومغبون» قاعدهء هرکار مستمر، بخصوص وقتى وظیفهء بزرگى برعهده دارد،این است که به طور دایم در حال تحوّل وپیشرفت باشد.»[19]

جذب جوانان در درک نیازهاى آنان

نهضت اسلامى ملّت مسلمان ایران به رهبرى امام خمینى، با مشارکت همهء اقشار ملت آغاز شد و استمرار یافت و به بار نشست . همچنانکه دفاع مقدس هشت ساله در برابرمتجاوزان و ایستادگى در برابر توطئه هاى بى شمار و پیچیدهء دشمنان ریز و درشت داخلى،منطقه اى و جهانى، با حضور ملت اداره شد و به هدف رسید. ولى در این میان جوانان، هم درنهضت و انقلاب و هم در جبهه هاى دفاع مقدس حضورى ممتاز و تأثیرى خاص داشتند.
استمرار این حرکت الهى در ایران اسلامى، نیز باید بر همان پایه استوار باشد؛ یعنى حضور ملت، به ویژه جوانان پرشور و سرشار از شعور. نماز جمعه بهترین جلوهء حضور وبروز مؤمنان آگاه و دلدادگان به نظام اسلامى است . همانطور که محل پالایش روح و فراگیرى درس هاى فراوانى است . از این رو امامان جمعه باید همهء اقشار ملت به ویژه جوانان را به این فریضهء عبادى ـ سیاسى جذب کنند. رهبر معظم انقلاب در این موضوع خطیر، نکات مهمى مطرح کرده اند:
«ما اول باید فکر کنیم که چگونه مى شود جوانان را به نماز جمعه جذب کرد...اصل قضیه این است که این مرکز باید جاذبه داشته باشد تا بکشاند. اگر جاذبهداشت خواهد کشاند؛ حتى از پاى تلویزیون هم هر گونه انسانى را مى کشاند...تکیهء نظام الهى به مردم است و مردم بیش از همه چیز، با عواطف و ایمانشان درصحنه حضور پیدا مى کنند؛ این عواطف و این ایمان را بایستى جذب کرد.»[20]
ایشان در سخنى دیگر با تأکید مى فرماید:
«منبرهاى جمعه را بایستى پُر جاذبه کرد و جوانان را به آن جذب نمود. ازچیزهایى که منفِّر طباع سالم است، بایستى پرهیز کرد. از چیزهایى که ایمانها را ازروحانى سلب مى کند بایستى اجتناب کرد.»[21]
[شما] «اگر به فضاى نماز جمعهنگاه کردید و دیدید افراد غالباً در سنین چهل سال و پنجاه سال به بالایند، بدانیدکه از آن قافله عقب مانده اید، این برو برگرد ندارد. الآن اکثر جمعیت جوانند.نمى شود گفت که اینها بى دینند؛ جوانها متدین، پرشور و علاقه مندند. بعضى هامى خواهند وانمود کنند که جوان هاى ما از دین و انقلاب برگشته اند. اینها چون خودشان برگشته اند، خیال مى کنند که همه برگشته اند؛ عیب در دل خودشان است . نخیر شوق و عشق و شور جوانان نسبت به مسائل اسلام و انقلاب خیلىخوب است، همیشه جوانها این گونه بوده اند. حتى در رژیم گذشته هم اگر کسىپیدا مى شد که مى توانست گیرنده و فرستنده اش را با جوانها تنظیم کند ـگیرنده اش ذهنیات آنها را بگیرد، فرستنده اش ذهنیات صحیح خودش را به آنهامنتقل کند ـ جوانها در اطرافش مى جوشیدند. گفت «هر که شیرینى فروشد،مشترى بروى بجوشد»؛ باید شیرینى فروخت تا مشترى بریزد. به هر حال جوانهاخوبند... اگر شما نگاه کردید و دیدید نماز جمعه از جوانها خالى است،بدانید در این طرف تریبون عیبى وجود دارد. همه اش نباید آن طرفِ تریبون رامتهم کرد که جوانها نمى آیند و بى اعتنایى مى کنند؛ باید دید در این طرف، اشکال چیست . اشکال یا در خطبه است، یا در شخصیت امام جمعه است، یا در دفتراست، یا در رفتار است، یا در خانه و زندگى است؛ باید فورى جستجو کرد و آن عیب را برطرف نمود. به نظر من این نکته بسیار مهم و تعیین کننده است .»[22]

مردمى بودن

ویژگى لازم و وظیفهء مسلّم دیگرى که رهبر عزیز انقلاب براى امامان جمعه برمى شمارند، مردمى بودن آنان است:
«من اطلاع دارم در بعضى از شهره، آقایان ائمهء جمعه ارتباط خوبى با مردمدارند... جلسات متعددى براى مردم دارند. در شب هاى متعددى از هفته براى گروههاى مختلف جلسهء تفسیر قرآن، جلسهء اعتقادات و جلسهء اخلاق دارند.حداقل یک وعده نماز در شبانه روز، براى اینکه مردم در نماز شرکت کنند چیزبسیار خوبى است . اینگونه ارتباطات با مردم، بسیار لازم است و انس مردم را به امام جمعه زیاد مى کند... باید تلاش کنیم که نماز جمعه، همان جایگاه و محور ومرکزیتى را که اسلام براى آن خواسته است پیدا کند.»[23]
ایشان «مردم دارى» را وظیفهء حتمى امامان جمعه مى داند و مى فرماید:
«مردم دارى، یکى از وظایف امام جمعه است . نباید بگوییم: آقا! ما حالا امام جمعه هستیم، بالاخره توى این شهر یا توى این استان، مردم باید بیایند سراغ ما. نه آق، شما مثل آن آقایى عمل کنید که ابتدائ، بدون هر آشنایى، وارد یک شهرى شده است تا در این شهر بماند و تبلیغ دین بکند... بدترین کارها براى امام جمعه این است که مردم، هر کار کنند دستشان به امام جمعه نرسد. این بدترین چیزهاست .بهترین چیزها براى امام جمعه این است که بتواند دل مردم را به خود جذب کند وعواطف مردم را به خود متوجه کند.»[24]
از نظر حضرت آیت الله خامنه اى، یک روحانى نباید از مردم منقطع باشد و در این میان وظیفهء امام جمعه سنگین تر و لزوم ارتباط و حشر و نشر او با مردم شدیدتر است:
«ممکن است بعضى از آقایان در بعضى جاها فقط جمعه ها حضور پیدا کنند، اینموجب انقطاع از مردم مى شود. بعضى از آقایان ممکن است در ایام هفته هم بهکارهایى سرگرم باشند که آ نها را از مردم جدا کند. به نظر م، این مصلحت نیست .روحانى باید از مردم منقطع نشود. امام جمعه بیشتر از دیگر روحانیون باید ازمردم منقطع نشود و به نظر م، این مى شود.»[25]
ایشان راهکار «مردمى بودن» را اینگونه ارائه مى کنند:
«بعضى از آقایان ائمهء جمعه را دیدیم که در همان محل خود و در محیط کار خودبا مردم مأنوس و گرم اند؛ مردم به دفترشان مى آیند، درِ دفترشان به روى مردم بازاست، بعضاً در مجالس و محافل مردم شرکت مى کنند، به دردهاى آنها مى رسند،حرفشان را گوش مى دهند، به دلبستگى هاى آنها توجّه مى کنند، به مزارشهدایشان مى روند، در تشییع شهدایشان شرکت مى کنند، جواب مسائلشان رامى گویند، برایشان جلسه مى گذارند، براى پسره، دختره، جوانها وخانواده هایشان تفسیر مى گویند. دیدیم که بعضى از آقان منقطع نیستند و اینطور به مردم متصل اند. این حالت بسیار خوب است و باید تقویت بشود.»[26]

مراقبت از خود

هنگامى نصایح و موعظه هاى امام جمعه بر دل ها مى نشیند و توصیهء او به تقوا تأثیر عملى مى گذارد که او خود در گام نخست از دام هوا رهیده باشد. رهبر وارسته در این زمینه مى فرماید:
«ما اگر باشخاصنا نتوانیم خود را در خط صحیح الهى واسلامى قرار بدهیم، تأثیرات ما ضعیف و کم و حتى صفرخواهد بود... ـ شما اى ـ کسانى که مرجع مردمید درابتلائاتشان، در قذارات نفسانى و روحى شان، درگله گذارى هایشان، در شبهه افکنى هاشان، و پاک مى کنیدذهن هاى آنها و دل هاى آنها و روح هاى آنها ر، مواظب خودتان هم باشید... شما هم باید عروج کنید. خودتان راتطهیرکنید.»[27]

پدرى و مهربانى

وقتى شخصى با عنوان «امام جمعه» در شهر یا استانى حضورمى یابد، باید توجه داشته باشد که مخاطبان او همهء افراد آن محیط ومنطقه مى باشند، و از محدود کردن خود به افراد و احزاب و گروههاى خاص به شدت پرهیز نماید. رهبر معظم انقلاب دراین رابطه مى گویند:
«... یکى آن حالت پدرى است که ائمهء جمعه باید درشهرها نسبت به همهء جناحه، افراد و گروهها حالت پدرى داشته باشند. گرایش به یک طرف نباشد. طورى نباشد که عده اى از اهل این محل احساس کنند که این آقامتعلق به آنهاست . طبعاً مراد ما آن عده افراد کمى نیست که ممکن است در محلى جزو فسقه و فجره باشند. البته آنهاهم اگر پدرى و عطوفت و نصیحت از طرف علماى دین احساس بکنند، احتمال دارد که به دامن و آغوش تقوا ودین برگردند.»[28]

سرباز نظام

به عقیدهء رهبرى، ائمهء جمعه سربازان نظام اسلامى هستند:
«ائمه جمعه باید خود را سرباز این نظام بدانند.این بروبرگرد ندارد. امام جمعه نماینده و سرباز این نظام است . کما اینکه خود مسؤولین هم همینطورند.رهبرهم همینطور است و دیگران هم همینطورند. ماسرباز نظامیم، ما فدایى نظامیم . این نظام، نظام اسلامى ونظام قرآن است، شوخى که نیست . اگر کسى بگویدمن فدایى قرآن هستم اما فدایى این نظام نه، حرف نامقبولى زده است . امروز فدایى قرآن بودن؛ یعنى فدایى این نظام بودن، چون نظام قرآنى است و الاّ... فدایى چه هستید شما؟ قرآن عملى، قرآن مجسم، قرآنى که به معناى حاکمیت مؤمنین، حاکمیت دین و حاکمیت صلاح است، مبارزه با دشمنان خدا عدم سکوت در مقابل کفراست . قرآن به این معن، فدایى لازم دارد. باید سرباز این نظام شد.»[29]

موضعگیرى صریح

به نظر رهبر معظم انقلاب، ائمه جمعه باید جایى که امر دائر باشدمیان جبههء طرفدار اسلام و جبهه اى که طرفدار اسلام نیست، موضع صریح و روشنى به نفع جبههء طرفدار اسلام بگیرند و البته موضع گیرى متین و در چارچوب عدل:
«موضع گیرى به معناى پرخاشگرى هم نیست؛ نه،موضع گیرى اگر با پرخاشگرى و اهانت و آن چیزهایى که خداى نکرده موضع امام جمعه را از عدل بیرون مى آورد وبه ظلم نزدیک مى کند، آمیخته شد، اثر خدایى هم نخواهد داشت؛ اثر مردمى هم نخواهد داشت، نه خدا ثواب مى دهد، نه مردم گوش مى کنند. پرخاشگرى مراد نیست، تبیین مراد است «بلاغ المبین»؛ بیان، تبیین . هرچه هم مهربانانه تر، بزرگوارانه تر و محبت آمیزتر باشد، بهتر است، البته بایدصریح و روشن باشد که مایهء اشتباه نشود... و این البته احتیاج دارد به شناخت موقعیت، شناخت سخن، شناخت مخاطب، شناخت شبهه .»[30]

پی نوشت ها :

[17] سخنرانى در دیدار با ائمه جمعه سراسر کشور - 7/3/69
[18] همان.
[19] سخنرانى در هفتمین گردهمایى ائمه جمعه سراسر کشور - 25/6/70
[20] همان.
[21] همان.
[22] بیانات در دیدار اعضاى سمینار ائمه جمعه 31/6/71
[23] بیانات در نهمین گردهمایى سراسرى ائمه جمعه، 28/6/72
[24] بیانات در دهمین گردهمایى ائمه جمعه سراسر کشور، 21/6/73
[25] همان.
[26] همان.
[27] بیانات در نهمین گردهمایى سراسرى ائمه جمعه، 28/6/72
[28] بیانات در دهمین گردهمایى ائمه جمعه سراسر کشور - 21/6/73
[29] همان.
[30] بیانات در دیدار با ائمه جمعه سراسر کشور - 11/7/79

منبع فصلنامه حکومت اسلامی شماره 32