فرهنگ تلفن همراه

چکیده

امروزه هیچ ابزار فرهنگی ای به میزان تلفن همراه در روند فرهنگی جامعه نقش ندارد. در زندگی های به فردیت کشانده شده امروزی، یکی از مهمترین عوامل تحول در حوزه های مربوط به فرهنگ و اجتماع رسانه ه هستند. تلفن همراه به عنوان یک رسانه ارتباطی، نسبت به سایر رسانه های جمعی، رشد برق آسایی داشته اند و گسترش و اشاعه آن هم عمدتا به همین دهه اخیر بر می گردد. به رغم این عمر کوتاه، تأثیرات فرهنگی تلفن همراه بر مناسبات فردی و اجتماعی آن قدر برجسته و قابل اعتنا است که برای جامعه شناسان، روان شناسان و محققان، عرصه های پژوهشی تازه ای فراهم آورده است. مقاله حاضر ابتدا به بررسی جنبه های مختلف تلفن همراه به عنوان یک رسانه جمعی می پردازد و سپس ناهنجاری های مرتبط با این مجراهای مختلف مورد بررسی قرار می گیرد. این گونه ناهنجاری ها در استفاده از یک فن آوری نوین، ریشه در نا آگاهی و تضادهای فرهنگی دارد. بنابر این هنجار سازی در سطح وسیع نیازمند فرهنگ سازی چه در سطح فردی و چه در سطح جمعی است.

مقدمه

با استفاده روز افزون تلفن همراه و شناور شدن حوزه های عمومی و خصوصی روابط، مقوله فرهنگ در جایگاه ویژه ای قرار می گیرد. تلفن همراه با وجود عمر کوتاهی که در عرصه رسانه ها دارد، عنوان چهارمین صفحه نمایشگر (پس از سینما، تلویزیون و کامپیوتر) وهفتمین رسانه جمعی (پس از چاپ، ضبط صوت، سینما، رادیو، تلویزیون و اینترنت) را به خود اختصاص داده است (بوکارد، 2007).
تلفن همراه نیز همچون سایر رسانه های ارتباطی و فن آوری های نوین، اول از همه توجه فردی را به خود جلب کرد. تا قبل از همه گیر شدن این رسانه، اینکه چقدر جامعه متأثر از این فن آوری خواهد شد، محسوس نبود. برای بررسی تأثیرات این رسانه بر روی جامعه باید از عناصر تشکیل دهنده جامعه آغاز کرد. عناصر تشکیل دهنده یک جامعه افراد آن جامعه هستند. بنابراین بررسی تأثیرات فردی تلفن همراه، حائز اهمیت است.
با توجه به گوناگونی خصیصه های فردی و تفاوت های ایدئولوژی و رفتاری انسان ها، این رسانه ارتباطی می تواند تأثیرات زیادی در زندگی فردی افراد بگذارد. مهم ترین این تأثیرات در مقولههویتمشخص می شود. علاوه بر یکپارچگی یک جامعه و یک فرهنگ، افراد جامعه متمایل به متفاوت بودن و برجسته بودن از جمع هستند. یک مجرا برای این تفاوت و بدنبال آن دسترسی به نوعی هویت، تلفن همراه است. نوع مدل گوشی تلفن همراه، انتخاب زنگها، تصاویر و حتی شماره های ذخیره شده در حافظه تلفن همراه همه به نوعی نشان از هویت فرد می دهد. این تأثیرات در جوانان و نوجوانان بیشتر مشهود خواهد بود. نوجوانان و جوانان بیشتر از بزرگسالان درگیر مسئله هویت هستند. این متمایز شدن هویت شخصی از طریق استقلال ممکن می شود و تلفن همراه وسیله شخصی است که به جوانان برای تحرک و برقراری ارتباط همزمان احساس استقلال می دهد، زیرا از طریق تلفن همراه کانال ارتباطی فرد، از سایر اعضای خانواده جدا می شود و در واقع وقتی والدین برای فرزندانشان چنین حقی قائل می شوند، به این معناست که می خواهند فرزندانشان در این زمینه از انعطاف پذیری بیشتری برخوردار باشند.
اهمیت تلفن همراه در شکل گیری هویت و استقلال گاهی به حدی است که تلفن همراه هر فرد سمبلی از شخصیت وی می شود. نوع گوشی، نوع تصاویر و پیام های ذخیره شده و نوع اطلاعات فردی، همه وهمه گویای ویژگی های اخلاقی فرد است. از مقوله های دیگری که از دیدگاه فردی حائز اهمیت است مسئله مد و مدسازی است. با گسترش مصرف تلفن همراه از یک سو و آگهی های مختلف تجاری در رابطه با آن، مسئله مد نیز مطرح می شود. بطوری که دیگر داشتن تلفن همراه به تنهایی ارزش محسوب نمی شود. بلکه نوع گوشی و میزان امکانات و خدمات آن و یا کمپانی تولید کننده آن مطرح است. وقتی پای کمپانی های تولید کننده به میان می آید، مقوله های مد سازی، تبلیغاتی و بازاریابی نیز مطرح می شوند. بنابراین انتخاب یک فرد و اینکه چه مدل گوشی ای انتخاب کند، از محدوده یک انتخاب فردی و یک تأثیر فردی، به مقوله گسترده تری مرتبط می شود و آن مقوله اجتماع است. از طرفی نوع شکل گیری هویت و استقلال فردی نیز حائز اهمیت است. اگر شکل گیری این هویت به طریقی سوء باشد یا به شکل مضری این هویت شکل یابد، و به دنبال آن حصول استقلال شخصی وسیله ای باشد برای ناهنجاری های اخلاقی، آنگاه صدقه اصلی به پیکره جامعه وارد خواهد شد. زیرا جامعه متشکل از افراد است و افرادی که هویت و استقلال ناهنجاری را در خود پرورش دهند، تهدیدی برای پیکره هنجار طلب جامعه خواهند شد.
بنابراین، با در نظر گرفتن این تأثیرات سوء، تلفن همراه در سطح وسیع هم به عنوان ابزاری مفید و هم به عنوان ابزاری مخرب و منفی مطرح می شود.
تأثیرات مثبت تلفن همراه بر همه کاملا مشهود است. این تأثیرات مثبت می تواند در راستای تمام تأثیرات مثبتی باشد که هر فن آوری نوینی در زندگی امروزه داراست. تأثیراتی از قبیل:تسهیل ارتباطات، کاهش موانع زمانی و مکانی در ارتباط، گسترش شبکه اطلاع رسانی و امکان همیشه در دسترس بودن و تبادل سریع اطلاعات. بطور جزئی از دیگر تأثیرات مثبت تلفن همراه، امکان استفاده از اینترنت در هر زمان و دسترسی به هر گونه اطلاعاتی در هر مکان است. همچنین تلفن همراه بستر مناسبی را برای سیستم های اطلاع رسانی جمعی فراهم می کند. شرکت های معتبر کشور از قبیل مخابرات، اداره برق، صدا و سیما، و سایر رسانه ها برای تبلیغات یا فرهنگ سازی تخصصی خود می توانند با سیستم اطلاع رسانی جمعی از طریق پیام های کوتاه به تمامی مشترکین ارتباط برقرار کرده و از این طریق اطلاعات به طرز وسیع و سریعی بین جمعیت کثیری توزیع خواهد شد. تأثیرات مثبت تلفن همراه می تواند بیشتر در رابطه با فوائد فن آوری آن باشد. به عنوان مقوله ای که سعی می کند جدا از فرهنگ عمل کند. زیرا هرگونه فن آوری ای از قبیل تلفن همراه سعی می کند قائم به ذات خود باشد و در بستری که از آن پدید آمده یعنی بستر فن آوری رشد کند و ماندگار شود. ولی در جریان این رشد و توزیع ها خواه ناخواه عوامل دیگری نیز دخیل می شود. تلفن همراه نیز همانند سایر فن آوری ها علاوه بر تأثیرات مثبت تأثیرات منفی ای نیز دارد و این تأثیرات منفی بستر دیگری را که فن آوری بطور نامحسوس در آن در حال جریان است مشخص می کند. و این بستر نامحسوس بستر فرهنگی جامعه است. هرگونه تأثیر منفی استفاده از تلفن همراه خواه ناخواه به مقوله فرهنگ باز می گردد. به عنوان مثال از مهم ترین تأثیرات منفی تلفن همراه برای جامعه گسترش بعضی اطلاعات ناخواسته از بطن جامعه است. بطور مثال با گسترش سیستم عکس برداری دیجیتالی با تلفن همراه و یا با وجود امکان فیلمبرداری و توزیع همزمان آن از طریق بلوتوث، این امکان وجود دارد که هر اطلاعاتی یا هر واقعه ای که گسترش آن برای افکار عمومی مضر است به راحتی گسترش یابد و امکان کنترل و ریشه کن کردن آن پس از توزیع نیز تقریبا غیر ممکن گردد. حتی از طریق رسانه SMS نیز می شود بعضی اطلاعات محرمانه، اخبار کذب و مطالب منافی عفت عمومی را در سطح جامعه گسترش داد.
شناور شدن حوزه ی عمومی و خصوصی نیز از دیگر مقوله های منفی استفاده از این فن آوری است. از زمانی که تلفن همراه وارد زندگی انسان شده ما شاهد آنیم که مرز میان حوزه ی عمومی و خصوصی به میزان قابل توجه ای شناور شده و هر کس خواسته یا ناخواسته در معرض شنود گفتگوهایی است که افراد با تلفن همراه انجام می دهند و در آن به بیان مسائل شخصی، حرفه ای و یا خانوادگی خود می پردازند که این نوع مکالمه آزاد و شریک کردن دیگران در صحبت ها و مکالمات می تواند منجر به سوءاستفاده های بسیاری شود.
از بارزترین تأثیرات منفی تلفن همراه، گسترش و توزیع عکسها و فیلم های ناخواسته از زندگی خصوصی افراد است. به دلیل همه گیر بودن این فناوری و عدم توانایی کنترل (این رسانه، عکسها و فیلم های زیادی به شکل ندانسته از افراد ضبط و در سطح جامعه پخش شده که منجر به فروپاشی روابط بسیاری از افراد شده است. بنابراین تمامی این خصوصیات منفی بطور مستقیم بر زندگی فردی افراد و بطور غیر مستقیم به بدنه جامعه ضربه می زند. از آنجایی که هر فردی واحد تشکیل دهنده جامعه بحساب می آید، نوع دیدگاه هر فرد در رابطه با فرهنگ، تأثیر مستقیمی بر روی جامعه خواهد گذاشت. و از طرفی جامعه نیز ایدئولوژی و فرهنگ ها و هنجارهای خود را به طرق مختلف به افراد تزریق می کنند. بنابراین این نوعی رابطه دو سویه است که هم می تواند فردی و هم می تواند جمعی باشد و هم می تواند مفید و هم می تواند مضر باشد. وقتی فن آوری ای مثل تلفن همراه روانه بازار می شود، بطن جامعه از آنجایی که تا به حال با چنین مقوله ای مواجه نشده، راهکاری برای واکسینه کردن جامعه در قبال آن فن آوری ندارد. بنا براین شکل گیری فرهنگ استفاده از یک فن آوری در مراحل اولیه مستلزم وجود فرهنگ شخصی افراد و پیشینه فکری، اجتماعی و خانوادگی هر فرد می شود. بطوریکه افراد با توجه به فرهنگ فردی خود می تواند از یک فناوری استفاده سوءیا استفاده مفید کنند که البته بعضاً این فرهنگ های شخصی مثبت و پیشرو اهداف جامعه است.
اما در بیشتر موارد بخصوص در کشورهای جهان سوم فرهنگ های فردی در خصوص استفاده از یک فن آوری شکل نگرفته است. بنا براین استفاده سوء از آن گسترش می یابد. این فرهنگ های فردی، گوناگون و غیر قابل کنترل اند. این گوناگونی و غیرقابل کنترل بودن برای اهداف اجتماعی و گسترش فرهنگ اجتماعی مضر است. زیرا هدف جامعه برای گسترش یک هنجار، یکپارچه کردن ایدئولوژی افراد است. این یکپارچگی و وحدت به بدنه ی جامعه ثبات و مشروعیت می بخشد. بنابراین گوناگونی به شکل نا به هنجار در سطح جامعه باید به طرق مختلف کنترل شود. بهبود وضع جامعه ممکن نیست مگر از طریق بهبود ایدئولوژی فرهنگی فرد فرد افراد جامعه. این بهبودی از طریق گسترش فرهنگ سازی شکل می گیرد. فرهنگ سازی در سطح اولیه و فردی اش با افراد و در سطح بالاتر و جمعی اش با جامعه سر و کار دارد و مستلزم صرف انرژی و دقت بسیار است.

جنبه های مختلف تلفن همراه به عنوان یک ابزار ارتباطی

هدف فن آوری تلفن همراه به عنوان یک رسانه جمعی، برقراری ارتباط با اشکال مختلف است. این رسانه به عنوان یک مفهوم ارتباطی در اشکال مختلف به عینیت می رسد. این اشکال مختلف شامل جنبه های کلامی، نوشتاری و تصویری تلفن همراه می باشد که به قرار زیر به توضیح هر کدام می پردازیم.

1-جنبه ی کلامی

ابتدائی ترین و اصلی ترین هدف کاربرد تلفن همراه امکان برقراری کلامی و صوتی از طریق این رسانه است. ارتباط کلامی از طریق تلفن همراه این امر را ممکن ساخته است که با هر کس و در هر کجا و در هر زمان به سهولت ارتباط برقرار کرد. هر چند این سهولت در ارتباط، موجب بروز مشکلات و نا هنجاری های در سایر مسائل اجتماعی شده است. به عنوان مثال، از عواقب مضر این آسانی در ارتباط، کاهش قدرت حافظه ی جمعی جامعه است. بدلیل سهولت در ارتباط، افراد برای تماس با هم تنها یک کلید را فشار می دهند و شماره در حافظه گرفته می شود. بنابراین افراد دیگر این زحمت یا این فعالیت را به مغز خود نمی دهند که شماره ای را حفظ کنند. بنابراین اگر زمانی، از تلفن همراه خود دور باشند، قادر به برقراری تماس نخواهند بود.
از دیگر معضلات مرتبط با جنبه ی کلامی تلفن همراه همانگونه که قبلاً ذکر شد شناور شدن حوزه ی خصوصی و عمومی است. امروزه در مکان های عمومی مختلف از قبیل ایستگاه اتوبوس، فروشگاه ها و حتی دانشگاه ها و مدارس، شاهد افراد بی شماری هستیم که با تلفن های همراه خود در حضور دیگران مشغول صحبت هستند. بنابراین سایر افراد حاضر در این مکان های عمومی ناخواسته به مکالمه آنها گوش می دهند. بعضی وقتها آنقدر صدای صحبت این افراد بلند است که گویی می خواهند برای جمعی سخنرانی کنند. برخی افراد آنقدر در مورد خود جزئیات می دهند که می توانید بیوگرافی شان را بنویسید. در گذشته اگر می خواستید مکالمه کسی را گوش دهید باید تلاش بسیاری می کردید، و اساساً عمل خوبی محسوب نمی شد. اما اینک ما براحتی کارهای روزانه، برنامه هایمان برای پایان هفته و خلاصه همه موارد شخصی مان را با دیگران در معابر عمومی شریک می شویم. به عبارت دیگر بخشی از جهان شخصی مان را خیلی عمومی کرده ایم. این عمومی کردن بیش از حد در واقع نوعی نابه هنجاری به حساب می آید. زیرا موجب بروز اختلالاتی در سطح جامعه می شود. اصلاح این نابه هنجاری مستلزم فرهنگ سازی در رابطه با استفاده صحیح از تلفن همراه است. به عنوان مثال از طریق سایر رسانه های جمعی از قبیل سینما و تلویزیون می توان شیوه های درست استفاده از تلفن همراه و مکان وزمان مناسب مکالمه با این رسانه را تلویحاً رواج داد.
از دیگر معایب گسترش مکالمات کلامی تلفن همراه، رواج نوعی بی نزاکتی پنهان در سطح جامعه است. همه ما شاهد صحنه های بسیاری هستیم که در آن دو فرد با هم مشغول صحبت هستند و ناگهان تلفن همراه یکی از این افراد زنگ می خورد. این فرد مکالمه قبلی خود را قطع و به یک مکالمه جدید می پردازد. این گونه مکالمه های گاه به گاه قطع شده، تمرکز دقت را نسبت به موضوع مورد بحث کم می کند و گاه در صورت نخوردن زنگ هم افراد حواسشان متوجه این امر است که آیا تلفن شان به صدا در خواهد آمد یا نه. در بیشتر کلاس های دانشگاهی هم گاه و بی گاه تلفن همراه دانشجویان و حتی اساتید به صدا در می آید که این مخالف مقررات آموزشی و آکادمیک است. اما از آنجا که این نا به هنجاری به عنوان نوعی هنجار به شکل قراردادی در بین افراد پذیرفته شده است، به ظاهر کمتر کسی توجه خود را متوجه این بی نزاکتی پنهان می کند و راه مبارزه با این ترویج پنهانی چیزی نیست جز ترویج فرهنگ صحیح استفاده از تلفن همراه. تلاشهایی کم و بیش محسوس در این زمینه شکل گرفته است. اما بیشتر این تلاشها به شکل اجبار به کار می رود. به عنوان مثال مدیر مدرسه یا استاد دانشگاه آوردن موبایل به کلاس را ممنوع می کنند. بنابراین هدف هنجار سازی آنها به شکل بی پایداری منجر به نوعی اجبار ظاهری می شود به طوریکه دانشجویان به ظاهر این قانون را رعایت می کنند اما در واقع از آنجایی که با فرهنگ قائم به ذات استفاده از این رسانه آشنا نیستند، شیوه غلط خود را به شکل پنهانی ادامه می دهند. بنا براین، اجبار می تواند در مراحل اولیه و ابتدایی موثر واقع شود اما برای داشتن جامعه ای به هنجار باید فرهنگ سازی پیشینه ای را ترویج داد به طوریکه فرد فرد جامعه، نه از روی اجبار، بلکه از روی درک این فرهنگ، از تلفن همراه خود در زمان و مکان مناسب استفاده کنند.
از دیگر مضرات عادت به مکالمات تلفنی از طریق تلفن همراه، بروز نوعی افسردگی در صورت عدم حضور تلفن همراه است زنگ خوردن تلفن همراه برای افراد این معنی ضمنی را دارد که کسانی به یاد فرد هستند یا اینکه وی فرد مهمی است. بنابراین وقتی موبایل فرد زنگ نخورد یا از موبایل اش دور باشد، احساس گم کردگی و افسر دگی می کند. زیرا این تصور غلط برای فرد تثبیت شده که به صدا در آمدن تلفن همراه به معنی عزیز بودن و مورد محبت قرار گرفته شدن اوست. این نوع طرز فکر سبب افزایش مکالمات تلفنی بین افراد می شود که گاه هیچ ضرورتی ندارد و تنها موجب صرف هزینه های بسیار و گاه حتی انرژی های بسیار میشود که می توانست صرف امور سازنده تری شود. آن روی سکه ی این تصور که زنگ خوردن تلفن به معنی دوست دانسته شدن است، تصور دیگری هم است. این زنگ خوردن مداوم و امکان تماس در هر زمان و در هر مکان موجب بروز استرس همیشه در دسترس بودن می شود. امروزه انتظار عمومی از فرد اینست که قابل دسترس باشد. اگر نباشد باید بتواند دلیل و برهان بیاورد و یا در بدترین حالت توجیهی سر هم کند. بنابراین این استرس مضمن و پنهانی در طول زمان به بدنه ی جامعه صدمه وارد می کند.

2- جنبه نوشتاری

جنبه نوشتاری تلفن همراه یا پیام کوتاه، ابزاری نسبتا جدیدی برای بر قراری ارتباط است. این مجرای ارتباطی موجب گسترش کلمه های اختصاری و علامتهای قرار دادی بسیار شده است که این خود موجب صرفه جویی در زمان می شود. بیشتر این علامتهای اختصاری نیز در میان کاربران پیامهای کوتاه شناخته شده و پذیرفته است. امروزه استفاده از پیام های کوتاه در میان عموم مردم به ویژه جوانان رواج بسیار دارد. بطوریکه پیام کوتاه به عنوان یک صنعت وسیع شناخته می شود. استفاده از پیام کوتاه در مقایسه با مکالمه تلفنی از فوائد بسیاری برخوردار است و موجب کاهش هزینه و صرفه جویی در وقت می شود. اما عدم وجود فرهنگ مناسب در استفاده از این رسانه موجب بروز ناهنجاری هایی در سطح جامعه و مختوش کردن زبان ملی می شود. به عنوان مثال از طریق این رسانه می توان مطالبی را به سرعت بین همگان ترویج کرد که مخالف عرف و عفت عمومی جامعه است. این نوع همه گیری، گاه از کنترل خارج است و اگر فردی نخواهد هم در معرض این گونه پیامهای کوتاه قرار می گیرد. پیام کوتاه همچنین موجب گسترش اخبار پنهانی در رابطه با اوضاع کشور چه کذب و چه صحیح می شود. و این مسئله منجر به تشویش اذهان عمومی و یا افزایش بی اعتمادی جمعی به حکومت و نظام سیاسی کشور می شود. بنابراین تمامی این موارد و موارد مشابه لزوم فرهنگ سازی را در رابطه با پیام کوتاه به تصویر می کشد
از دیگر مضرات ارتباط نوشتاری از طریق تلفن همراه الزام اختصار نویسی و کوتاه کردن هر چه بیشتر عناصر زبانی بواسطه محدودیت مکانی(تعداد کارکتر)و زمانی می باشد. این امر از بارزترین نمونه های آسیب رسانی به زبان فارسی محسوب می شود. بسیار شاهد هستیم که افراد بخصوص جوانان از رسم الخط لاتین جهت نگارش به زبان فارسی استفاده می کنند که این در درجه اول خنثی کردن قبح استفاده از رسم الخط لاتین در نگارش فارسی را در پی خواهد داشت. پس اگر مجازم و عادت کرده ام که در ارتباطات خود از حروف لاتین استفاده کنم پس می توانم در شرایط دیگر هم چنین کنم.
نکته دیگر، استفاده از واژه ها و عبارات غیر دستوری و رواج اصلاحات انگلیسی در ارتباطات می باشد. شاید شما هم اصطلاحات غریبی چونبه اس ام اسبه معنی پیام کوتاه ارسال کن یا دی سی شدم disconnected)) به معنی ارتباطم قطع شد را شنیده باشید. رواج این اصطلاحات بهمراه ده ها عبارات مشابه صدمات جدی به فرهنگ زبانی جامع ما خواهد زد. از دیگر مشکلات رواج عبارات انگلیسی همانند ok ، bye و cu (به امید دیدار)می باشد که در ارتباطات پیام کوتاه به کرات استفاده می شود.

3-جنبه تصویری

عکاسی و عکس برداری معانی مختلفی برای افراد مختلف دارد. اما نقطه ای مشترک تمامی این تعابیر و معانی، هدف برقراری ارتباط است (نیسلسون، 2003). استفاده از عکس موجب برقراری نوعی ارتباط تصویری بین افراد می شود که گاه بسیار گویا تر و موءثر تر از کلام یا نوشتار تلقی می شود. امروزه افراد در سراسر جهان، بدون به همراه داشتن تلفن های همراهشان که نوعی دوربین عکاسی سیار هم محسوب می شود، خانه هایشان را ترک نمی کنند. حتی عکاس های حرفه ای که همیشه با دوربین های عکاسی شان به سفر می روند گاهی پیش می آید که به علت همراه داشتن تلفن همراه مجهز به دوربین عکاسی، دوربین شان را با خود نمی برند. اما با وجود تلفن های همراه مجهز به دوربین های عکاسی، این امکان برای همه افراد است که چه بطور حرفه ای و چه بطور غیر حرفه ای و در هر زمان و در هر مکان مجهز به دوربین عکاسی بوده و قادر به ثبت وقایع اطراف خود باشند. صنعت عکاسی در گذشته به سهولت حال نبود و دوربین عکاسی هم در دست همه کس و در هر مکانی حاضر نبود. اما رشد سریع کابران تلفن همراه موجب شده است که هر فردی در جایگاه خود، یک عکاس، یک خبرنگار، یک کاریکاتوریست و یک منتقد اوضاع اجتماعی و فرهنگی محسوب شود. امروزه شاهد شکل گیری وب سایت ها و وب لاگ های مختلفی هستیم که حاوی عکس های گویا از وقایع اجتماعی یا معزل های اجتماعی فرهنگی است. بیشتر این عکس ها، از حیطه توانایی و مشروعیت عکاسان حرفه ای و خبرنگاران خارج است. اما افراد عادی می توانند این گونه عکس ها را به راحتی از طریق اینترنت گسترش دهند. بنابراین این امکان وجود دارد که هر واقعه ی نادری که در لحظه ای رخ می دهد توسط کسانی ثبت شده باشد. این امکان از جهات بسیاری مثبت است. به عنوان مثال، به هنگام بروز حادثه ای مثل تصادف، زلزله یا انفجار در اثر بمب گذاری ها و... این امکان که خبرنگار یا عکاس حرفه ای در مکان حادثه حاضر باشد کم است اما این احتمال که افراد حاضر در حادثه تلفن همراه داشته باشند بسیار زیاد است و از طریق دوربین های دیجیتالی تلفن همراه عکس های مفیدی در رابطه با آن حادثه، گرفته می شود که تمام این عکس ها می تواند در مراحل بعدی مفید واقع شود. حتی شبکه های معتبر اخبار بین المللی نظیر BBC و CNN نیز از این گونه تصاویر در اخبار خود استفاده می کنند.
این امکان همیشه در صحنه بودن دوربین های دیجیتالی تلفن های همراه علاوه بر فوائد ذکر شده، معایب زیادی هم دارند. از مهم ترین معایب این رسانه در هم شکستن حریم شخصی زندگی افراد است. به دلیل حضور همیشگی و غیر قابل کنترل تلفن های همراه این امکان وجود دارد که هر لحظه و هر جایی از افراد مختلف بویژه اشخاص معروف عکس برداری و فیلم برداری شود و از این طریق حریم خصوصی زندگی این افراد در معرض خطر قرار گیرد. بنابراین فرهنگ سازی در استفاده از سیستم عکس برداری توسط تلفن های همراه از اهمیت ویژه ای برخوردار است. زیرا عکس ها و تصاویر به نسبت نوشته ها و حتی کلام، تأثیرگذارتر و مستقیم تر است و همانطور که تأثیرگذاری آن مستقیم و بیشتر است، معایب و ضررهای آن نیز بیشتر و مستقیم تر متوجه افراد جامعه و در سطح بالاتر بدنه ی جامعه است. بدلیل این اهمیت ویژه، فرهنگ سازی مناسب می تواند موجب گسترش سیستم اطلاع رسانی و ارتباط مثبت در میان افراد جامعه شود و حس مسئولیت پذیری، ظرافت، تیزبینی و نکته سنجی را در افراد بیشتر کند.

ارتباط دو سویه فرهنگ و تلفن همراه به عنوان یک فن آوری

امروزه هیچ ابزار فرهنگی ای به اندازه تلفن همراه نشانگر قدرت نبوغ و در عین حال مخرب فن آوری نوین نیست. در اغلب جوامع اروپایی و آسیایی و حتی کشورهای جهان سوم، تلفن همراه عمدتا به عنوان عضو لاینفک محسوب می شود. فن آوری در مفهوم جامع خود در سطح دانایی ها و نیازهای فطری انسان نمی گنجد. بنابراین هر فن آوری جدیدی که پا به عرصه ی ظهور می گذارد نه تنها از نظام باورها و عقاید و فرهنگ افراد یک جامعه فاصله دارد بلکه از خود نظام فن آوری نیز فاصله دارد. زیرا برای مقوله فن آوری نمی توان قوانین مستحکم و همگانی ای که در خور هر فن آوری ای باشد صادر کرد. بنابراین هر فن آوری جدیدی نیازمند تفکر در زمینه اصالت وجودی آن در حوزه فن آوری و همچنین تفکر در زمینه چگونگی تطبیق آن در نظام های گوناگون انسانی است. حال چگونه می توان فن آوری را که به سختی قائم به ذات خود است، در خدمت نظام های مختلف اقتصادی و فرهنگی جوامع مختلف در آورد؟در رابطه با تلفن همراه به عنوان یک فن آوری همه گیر و گسترده نیز این سوءال مطرح خواهد بود. به طور حتم تأثیر این رسانه در کشورهای اروپایی با تأثیر آن در کشورهای آسیایی متفاوت است. بنابراین باید سعی در برقراری نوعی آشتی بین لجام گسیختگی فناوری و اصالت فرهنگی و باوری کرد. این فرایند آشتی در واقع همان فرهنگ سازی است. حال چگونه می توان در استفاده از تلفن همراه فرهنگ سازی کرد؟ برای پاسخ به این سوءال اول باید تعریفی مرتبط از فرهنگ ارائه کرد:
فرهنگ در واقع مجموعه ای از هنجارها، باورها و ارزش های مشترک است که نظام اجتماعی یک کشور حول محور آن می چرخد. در کشورهای آسیایی از قبیل ایران، مقوله ی فرهنگ از اهمیت ویژه ای برخوردار است. زیرا در نظام اقتصادی و اجتماعی این کشورها، باورهای عموم و ارزش های اخلاقی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. بنابراین عواقب مضر ناشی از تناقض فن آوری و فرهنگ در اینگونه کشورها بیشتر محسوس خواهد بود. از جمله عواقب این تناقض، تغییر عادات و سنن فرهنگی این گونه جوامع به شکل نا به هنجاری است.
گونا گونی فرهنگ های مختلف در جوامع مختلف از آنجا ناشی می شود که انسانها قادر به تفکر انتزاعی هستند. این تفکر انتزاعی منجر به تفکر در مورد آینده و نیازهای آتی می شود. برای مثال انسان ها در مورد چگونگی زندگی در مناطق مختلف می اندیشند. قطعا زندگی در یک منطقه ساحلی با زندگی در بیابان تفاوت بسیاری دارد. پس این نوع واکنش ها در رابطه با محیط، به نوع محیط بستگی دارد. محیط های مختلف با توجه به نیازهای مختلف، فرهنگ های خاص خود را گسترش می دهد و این فرهنگ های متفاوت اهداف مختلفی را برای جوامع مختلف فراهم کرده است که این اهداف به نوبه خود موجب نیازهای مختلف و در حیطه آن نو آوری و در پاسخ به آن نیازها شده است. بنابراین تقابل فناوری و فرهنگ همیشه وجود داشته است. حال سوالی که مطرح می شود این است که آیا فناوری بر وی فرهنگ تاثیر می گذارد یا فرهنگ بر روی فناوری ؟ در پاسخ به این سوءال می توان گفت فناوری و فرهنگ رابطه ای متقابل و وابسته به هم دارند (مورفی، 2008). بدین معنی که فناوری فرهنگ را تغذیه می کند و فرهنگ نیز به فناوری مشروعیت می بخشد. بنابراین این دو مقوله با هم واز هم رشد می کنند و پیوسته بر روی هم تاثیرات فراوانی می گذارند.
موارد زیادی از تأثیرات فناوری بر فرهنگ قابل ذکر است که از این میان به شرح مواردی از این تأثیرات می پردازیم.
اولین تأثیر فن آوری تلفن همراه بروی جامعه تخریب فرهنگ حفظ حریم خصوصی دیگران است. همانگونه که اشاره شد در گذشته به هنگام صحبت افراد با هم، دیگران کمتر این فرصت را برای شنیدن مکالمات آنها داشتند. ولی امروزه افراد خواه ناخواه در معرض زندگی خصوصی و صحبتهای خصوصی هم قرار می گیرند. مقوله ی حفظ حریم شخصی که زمانی ارزش شناخته می شد با ورود این فن آوری به سرعت تغییر ماهیت داد و به حالت خنثی رسید وحتی فراتر از آن نیز رفت. بطوری که حفظ حریم های ارتباطی نه تنها ارزش شناخته نمی شود، بلکه صحبت کردن در حضور دیگران معقول و متمدنانه شناخته می شود. بنابراین فرهنگ ریشه ای حفظ حریم خصوصی، به سرعت ودر عین حال به شیوه ای نا محسوس تخریب می شود. از دیگر تأثیرات فناوری تلفن همراه بروی فرهنگ وجامعه، مربوط به حوزه ی اخلاقی است. پوشیدگی و حفظ بعضی شئونات و مسائل اخلاقی که ارزش محکم ای در جامعه شناخته می شود، با کمک این رسانه علنی می شود. در واقع مقوله ی اخلاق زیر مجموعه ای از مقوله های حریم شخص به شمار می رود و از آنجایی که شئونات و مسائل اخلاقی بخشی از حریم شخصی افراد و جامعه اند، تخریب حریم شخصی منجر به تخریب حریم اخلاقی نیز می شود. نمونه بارز این مقوله پخش فیلم های مستهجن یا خلاف عفت عمومی جامعه است که به سرعت و به شیوه ای غیر قابل کنترل در سطح جامعه پخش می شود.
از دیگر موارد استفاده نادرست از این رسانه در تخریب اخلاق، استفاده نامناسب از عکس ها و یا ترویج پیام های کوتاه غیر اخلاقی است که امروزه در سطح جامعه رواج دارد و بدلیل گستردگی آن قبح و زشتی آن در نزد افکار عمومی به آرامی از بین رفته است بطوری که اینگونه مسائل در ذهن افراد مجاز شناخته می شود. اینگونه مشروعیت دادن ها به ناهنجاری ها منجر به بروز مشکلات فراوانی می شود و تنها در صورتی قابل حل است، که تصور فرد فرد افراد جامعه از این مقبول بودن تغییر کند.
از دیگر تأثیرات بارز فن آوری تلفن همراه بروی جامعه همانطور که پیشتر گفته شد، ترویج فرهنگ بی ادبی است. بطوری که این بی ادبی حاصل از تلفن همراه، به شکل یک هنجار شناخته شده و مجرای خود را در میان سایر قوانین معاشرت باز کرده است. بطوری که قطع محبت کسی به دلیل زنگ خوردن تلفن همراه بی نزاکتی محسوب نمی شود.
موارد ذکر شده از تأثیرات فناوری بر فرهنگ بود. در واقع فناوری در آن واحد هم به جامعه صدمه می زند و هم به جامعه کمک می کند. فوائد آن برای رشد اقتصادی جامعه زیاد است اما اگر فرهنگ را فرهنگ وابسته به سنت ها و باورهای جامعه در نظر بگیریم، تأثیرات فناوری بر آن مخرب خواهد بود. از آنجایی که فرهنگ یک جامعه پیش زمینه و بستر فناوری آن جامعه خواهد بود، بنابراین تأثیرات منفی فناوری بر وی فرهنگ جامعه مشهودتر خواهد بود (بکر، 2008). به هر حال پیشرفت فناوری اجتناب ناپذیر است و چه خوب و چه بد، ما باید خود را برای تغییرات حاصل از آن آماده کنیم. اما فناوری در یک فضای خالی توسعه نمی یابد. در واقع گسترش و تکامل فناوری جزء قوانین تکامل طبیعت نیست. پتانسیل ابتکارات و دامنه های گوناگون فناوری نامحدود است. بنابراین ما باید در رابطه با گزینش یک سری فناوری ها و عدم گزینش یک سری دیگر از فناوری انتخاب آگاهانه ای بکنیم و اگر در مواردی مثل تلفن همراه امکان این انتخاب میسر نبود، باید به فرهنگ سازی بپردازیم.
همانطور که ذکر شد علاوه بر تأثیر فناوری بر فرهنگ، فرهنگ نیز موجب تغییراتی در فلسفه استفاده از یک فناوری و کاربرد آن می شود. در واقع نوآوری های فناوری ک بدلیل نیازهای فرهنگی بوجود می آید. روند گسترش کارکردهای یک فن آوری نوین بدین گونه است که در ابتدا مرتبط با یک هدف خاص است. اما با گذشت زمان و همه گیر شدن استفاده از آن فن آوری، نیازهای جدیدی شکل می گیرد. بنابراین متعاقب آن، آن فن آوری باید پاسخگوی نیازهای بالقوه ای که برای مصرف کنندگان بوجود می آید باشد. از مصادیق این تاثیر می توان به افزوده شدن خدمات ارتباطی مخابرات همانند ارتباط مکتوب و تصویری و ارایه نرم افزارهای مختلف در تلفن همراه اشاره کرد.
اما گاه این نیازهای بالقوه، رابطه چندانی با فلسفه بوجود آمدن آن فن آوری ندارد و گاه حتی یک نیاز همگانی نیز محسوب نمی شود. بلکه اینگونه نیازها مرتبط با فرهنگ ها، سنت ها و آداب و رسوم خاص مردم یک کشور است. بنابراین فن آوری ای که به شکل واحد به کشورهای مختلف سرایت می کند و به گونه ای متولد می شود، رشد خود را به اشکال مختلف و در خور نیازهای مختلف مردم یک جامعه طی می کند (گلاتس، 2008). بنابراین فرهنگ های مختلف جوامع مختلف، تأثیر خود را بروی فن آوری خواهند گذاشت. در این رابطه می توان به ابداعات مسلمانان در استفاده از تلفن همراه به عنوان مثال افزودن امکانات جدیدی به تلفن همراه از قبیل قبله یابی یا آموزش مناسک حج اشاره کرد.
بنابراین در اثر همنشینی با فرهنگ خاص جامعه و با درک نیازهای فرهنگی خاص، فناوری به سمت تأمین نیازهای فرهنگی و مذهبی جامعه سوق داده می شود بطوریکه هم اکنون، این امکانات ویژه چون اطلاعات صیاحتی، نقشه شهرها، قبله یابی و یا آموزش مناسک حج در پیش فرض امکانات برخی تلفن های همراه قرار داده شده است.
هر چند با وجود همه این توضیحات، تأثیرات. فناوری بر فرهنگ مشهودتر است. اما در واقع این به نوع دیدگاه ما بستگی دارد. اگر به فن آوری ای مثل تلفن همراه به شیوه ای بنگریم که وسیله ای است برای تعیین قبله، آنگاه می گوییم فرهنگ به فناوری شکل داده است. اما اگر به فناوری به چشم فرایندی نگاه کنیم که موجب تماس و ارتباط افراد جامعه با هم می شود، آنگاه می گوییم که فناوری نه تنها فرهنگ را تغییر نمی دهد، بلکه آن را به سمت خاصی سوق می دهد. به هر حال در نگاهی جامع، می توان گفت فناوری و فرهنگ بطوری متقابل بروی هم تأثیر می گذارند. در واقع فرهنگ، توسعه و گسترش فناوری را از طریق مقوله های چون مذهب، جنگ و یا اقتصاد ممکن می سازد و این گونه تغییرات در نگاهی وسیع تر موجب تغییر فرهنگ جامعه خواهد شد.
بنابراین این گونه تقابل در فرهنگ جامعه موجود است. و راه گریزی نیز از پیشرفت های فناوری نیست. اما تنها راه ممکن برای هدایت این جریان سرکش فناوری، فرهنگ سازی و آشناسازی مردم جامعه با چگونگی استفاده و برخورد با این رسانه ارتباطی است.
ایده آل ترین صورت فرهنگ سازی، آموزش در سطح دبیرستان، دانشگاه و رسانه های عمومی است. زیرا در این مقاطع هنجارهای رفتاری و فرهنگی هنوز بطور کامل در نظام فردی شکل نگرفته و هدایت درست این جریان موجب جهت گیری مناسب و به هنجار این فن آوری خواهد شد.
روش دیگر فرهنگ سازی در سطح اعمال قانون است. این امر بر روی لزوم قانونگذاری جامع و شفاف تأکیدکند. بدین معنی که قوانین و مقررات ویژه ای به منظور برخورد با تخلفات و جرایم مربوط به استفاده از تلفن همراه وضع شود. بدنبال وضع چنین قوانینی، داشتن هرگونه پیام کوتاه و یا عکسی که حاوی نکات غیر اخلاقی است و تهدیدی برای حریم شخصی افراد و جامعه محسوب می شود، با تعریف معین و روشن خود جرم شناخته می شود. بنابراین با وضع قوانین سنگین و تعیین بعضی از خط قرمزها و اعمال دقیق این قوانین، فرهنگ صحیح استفاده از تلفن همراه بطور غیر مستقیم در جامعه اعمال می شود.
روش موءثر دیگر در فرهنگ سازی که مرتبط با علایق و ایدئولوژی های فردیست، ارائه ارزش های قابل قبول استفاده از تلفن همراه توسط افرادی است که برای مردم قابل قبول و احترام برانگیزند. به عنوان مثال با ساخت و پخش فیلم هایی که تلویحا حاوی نکات اخلاقی از این قبیل می باشد و یا توصیه مستقیم افرادی که مشهور و محبوب هستند مبنی بر استفاده صحیح و معقول از تلفن همراه. همچنین استفاده از تبلیغ های حاشیه ای چه در تلویزیون وچه در سطح شهر بطوری که در دراز مدت این تبلیغات از حواشی و پس زمینه به زمینه اصلی فکری افراد منتقل شود و نابه هنجاری های حاصل از تقابل فرهنگ و فناوری را اصلاح کند می تواند در بهبود فرهنگ استفاده از تلفن همراه کمک کند.

نتیجه گیری

رشد برق آسای مصرف تلفن همراه در سطح جامعه و همه گیر شدن استفاده از این فن آوری، مشکلاتی بدنبال دارد. قدم اول در حل این مشکلات شناسایی و درک فلسفه این قبیل ناهنجاری هاست و مطالعات اخیر در این زمینه نقش به سزایی داشته است. اما قدم دوم و اصلی در حل این معزل اجتماعی ارائه راه کارهایی برای رفع ناهنجاری های مرتبط با این فن آوری است. چنانچه ذکر شد، کارکردهای مختلف یک فن آوری همچون تلفن همراه انعطاف پذیر و قابل تغییر است. بدین معنی که فرهنگ یک جامعه می تواند به پیشروی یک فن آوری سمت و سو دهد. بنابراین این انعطاف پذیری کمک به سزایی به روند فرهنگ سازی و تغییر هنجارهای جامعه در این ارتباط می کند و تغییر هنجارها به معنی واقعی کلمه میسر نمی شود، مگر با اعمال دقیق راه کارهای ارائه شده توسط محققان و صاحب نظران.

BaarkE . Jamison A. (1986). in E:Baark Jamison Eds) )
Technological Development .
BackerP . (2008). The relation between technologi and cuHure .
NisselsonE . (2003).Why will wireless camera phones revolutionize the photogeraphy industry ?
Emerson Wines A . (2008). the symbiotic Relationship of Technology and culture .
Glotzp . BertschiS. locke C. (2008). Thumb culture :The meqning of mobile phones for societi.

فرهنگ ولی مجازی. (1387)وهادی خانیکی
منبع ماهنامه پگاه حوزه شماره 265