نویسندگان: دکتر محمود کریمی (1)
سعید طاوسی مسرور (2)


 

کذب و تدلیس

بیشتر مخالفان جابر، او را به کذب متهم کرده‌اند (3). ابو حنیفه او را اکذب (دروغگوترین) و ابن معین او را کذّاب (بسیار دروغگو) خوانده است (4). بخاری نیز، از شعبی چنین نقل کرده است:
ای جابر، تو پیش از آن که بمیری، بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) دروغ خواهی بست (5)
جصاص، نیز می‌نویسد:
جابر از کسانی است که هیچ امری بدو اثبات نمی‌شود. از او اموری حکایت شده که سبب عدم قبول روایت او است؛ مانند اعتقاد به رجعت چنان که گفته‌اند. او در بیشتر روایاتش کذاب بود. جماعتی از پیشوایان سلف نیز به کذب او گواهی داده‌اند (6).
برخی از مشایخ حدیث و رجال اهل تسنن نیز او را مدلّس خوانده‌اند (7).
چنین اتهاماتی را نمی‌توان پذیرفت، زیرا متهم کردن او به کذب ریشه در شیعه بودن وی و اعتقاداتی چون رجعت و علم لدنی ائمه (علیهم السلام) دارد (8) و گذشته از این از میان معاصران سنی وی، بزرگانی چون سفیان ثوری، وکیع بن جراح، شعبه بن حجاج و زهیر بن معاویه به صداقت وی در نقل حدیث گواهی داده‌اند. ابو داوود طیالسی از عبد الرحمن بن مهدی و وکیع و آن دو از سفیان ثوری شنیده‌اند: «در نقل حدیث کسی را با تقواتر و پارساتر از جابر ندیدم» (9) به نقل از شافعی، سفیان چنان اعتقادی به جابر داشته که به شعبه می‌گفته اگر علیه جابر جعفی چیزی بگویی، من نیز علیه تو سخن خواهم گفت. (10)
وکیع، وثاقت وی را غیر قابل تردید دانسته است. شعبه و زهیر بن معاویه، با تعابیری چون «صدوق» (11)، «من اوثق الناس» (12) و «من اصدق الناس» (13) از وی یاد کرده‌اند (14). ابو داوود از شعبه درباره ی رد شبهه ی مدلس بودن جابر جعفی چنین نقل کرده است:
به گفته ی این دیوانگان و نابخردان که در باب جابر اندر تردید هستند، منگرید؛ آیا وی تا به حال از کسی که ندیده، نقل نموده است؟ (15)
به غیر از مواردی که ذکر شد، شریک بن عبد الله نخعی نیز بر عدالت جابر گواهی داده است (16). شگفت آن‌جاست که ابوحاتم رازی سخنانِ شعبه و ثوری را ـ که متضمن مدح جابر است ـ به سود نکوهش کنندگان جابر تفسیر و توجیه کرده است. (17) ابو عرب صقلی (18) نیز سخن شریک را مخالفت با عموم قلمداد کرده است (19)؛ حال آن که از آن چه ذکر شد، خلاف آن ظاهر می‌شود.
از معاصران، محمد حسین ذهبی، جابر جعفی را به وضع حدیث متهم کرده است (20). تهمت بزرگ او به جابر، سوء استفاده از علاقه ی جمهور مردم (اهل تسنن) به آل بیت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در نشر عقاید انحرافی (شیعی) با استمداد از جعل حدیث
است (21).
از آن جا که ابو حنیفه یکی از سرشناس‌ترین افرادی است که جابر را به کذب متهم کرده است؛ بررسی و نقد دلایل او در دروغگو خواندن جابر نه تنها ضروری است، بلکه ما را در فهم دلایل اشتهار جابر به کذب در منابع اهل تسنن یاری می‌کند. گفتنی است ابو حنیفه تا زمان وفات استادش حماد بن ابی سلیمان (119 یا 120 ق)، ملازم او بود و فقه را از او فرا می‌گرفت و بعد از وفات حماد خود کرسی درس مستقلی تشکیل داد.
بنا بر این، آغاز بیشترین درخشش علمی و به خصوص فقهی ابو حنیفه، مصادف با دهه ی پایانی عمر جابر جعفی بود (22). ابو حنیفه خود از شاگردان جابر بود، از وی روایت می‌کرد و از او به بزرگی یاد می‌نمود (23)؛ اما پس از مدتی از وی فاصله گرفت و به یکی از سرسخت‌ترین مخالفان جابر تبدیل شد. علت این اختلاف را می‌توان در این دانست که جابر تحت تأثیر تعالیم ائمه ی اطهار (علیهم السلام) (24) و هم‌چنین استادش، عامر شعبی (25) (از سران مکتب حدیث که سر سختانه در برابر مکتب رأی مقاومت می‌کرد) (26)، از مخالفان و منتقدان جدی اصحاب رأی به شمار می‌آمد؛ چنان که ابو حنیفه خود به علت فاصله گرفتن از جابر، اذعان کرده است:
دروغگوتر از جابر جعفی ندیدم، در هر مسأله‌ای رأی خود را به او می‌گفتم، پاسخ مرا با حدیث می‌داد و مدعی است هزاران حدیث می‌داند که برای کسی آن‌ها را بازگو نکرده است (27). (28)
به احتمال فراوان، علت دیگر جدایی ابو حنیفه از جابر، برخی عقاید شیعی او مانند رجعت، علم خدادادی ائمه (علیهم السلام) و تبری از خلفای پیش از امام علی (علیه السلام) و عدم تقیه ی وی در بیان این اعتقادات باشد. ابو حنیفه خود به این علت نیز اشاره کرده است:
جابر جعفی با پیروی از هوا و هوس، نفس خود را فاسد نمود و فساد عقیده ی خود را آشکار ساخت (29).

امامت فرقه ی مغیریه

فرقه‌نگاران و شرح حال نگاران اهل تسنن (30) او را دومین رئیس فرقه ی مغیریه، یکی از فرقه های غالی منتسب به شیعه ـ که مغیره بن سعید (31) آن را تأسیس کرد ـ معرفی کرده‌اند. مغیریه، پس از امام باقر (علیه السلام) از ادعای شاخه ی حسنی آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) حمایت کرده، به اردوی محمد بن عبد الله بن حسن مشهور به نفس زکیه پیوستند (32)، اما به نظر می‌رسد جابر پس از وفات امام باقر (علیه السلام)، به شاخه ی حسینی و به طور خاص، امام صادق (علیه السلام) وفادار ماند (33) و مانند همه ی شیعیان جعفری از مغیره برائت جست (34). بر همین اساس، سفیان بن عیینه از جابر نقل کرده که علم رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم)، به علی (علیه السلام) منتقل شده و از وی به حسن (علیه السلام) و از او به حسین (علیه السلام) و از امامی به امام دیگر تا این که به جعفر بن محمد (علیه السلام) رسیده است (35). در روایتی از رجالال کشی نیز، امام صادق (علیه السلام) ضمن تأیید جابر جعفی، مغیره بن سعید را لعن کرده است (36). مادلونگ احتمال می‌دهد جابر زمانی با مغیره بن سعید در ارتباط بوده است؛ اما نمی‌توان به این علت جابر را از مغیریه دانست (37). علاوه بر این، ابن شهر آشوب نیز جابر جعفی را از خواص اصحاب امام صادق (علیه السلام) دانسته است (38).
لازم به ذکر است علاوه بر مطالبی که ذکر شد، اعتقاد اصحاب مغیره بن سعید به رجعت با اعتقاد جابر جعفی همخوانی ندارد، زیرا آنان بر خلاف جابر در باب رجعت چنین می‌گفتند که ما نه به آن ایمان داریم و نه آن را تکذیب می‌کنیم؛ زیرا اگر خداوند بخواهد رخ می‌دهد. این خود دلیلی بر عدم ارتباط مغیریه با جابر بن یزید است. (39) مطلبی که در این باره ذکر آن ضروری است، عملیات جعل حدیث توسط مغیره و یاران اوست (40). آنان کتب حدیث اصحاب امام پنجم (علیه السلام) را می‌گرفتند و به طور مخفیانه مطالب غالیانه و کفرآمیز در آن‌ها وارد نموده و بین شیعیان پخش می‌کردند (41). از این رو، ممکن است اساس انتساب جابر جعفی به مغیریه از سوی اهل تسنن بر مبنای وجود برخی از عقاید مغیریه در میان روایات او باشد؛ درحالی که در منابع متقدم امامیه به سبب آگاهی از عملیات جعل حدیث آنان، با تفکیک افزوده های مغیریه از روایات نسبتاً اصیل‌تر وی، نه تنها سخنی از ارتباط او با مغیریه به میان نیامده، بلکه به تصریح برخی آثار قرن چهارم، او از هر گونه غلوی مبراست (42).

نتیجه‌گیری

با بررسی نظریات اهل تسنن درباره ی جابر جعفی می‌توان به این نتیجه رسید که هر چه از عصر جابر فاصله می‌گیریم، از شمار موافقان وی کاسته شده و مخالفانش بیشتر و بیشتر می‌شوند. عامل این امر را می‌توان در روشن شدن و پر رنگ‌تر شدن مرزبندی‌های عقیدتی و فرقه‌ای بین شیعیان و اهل تسنن و تبلیغات منفی علیه شخصیت‌های برجسته ی هر یک از فریقین از سوی پیروان فرقه ی دیگر دانست. (43)
نکته‌ای که در انتهای این بحث می‌توان بدان اشاره کرد، آن است که علت اصلی مخدوش و مجروح جلوه دادن شخصیت جابر بن یزید جعفی را از سوی اهل تسنن باید در اعتقاد راسخ وی به مذهب ائمه ی اهل بیت (علیهم السلام) جستجو کرد (44). به روشنی می‌توان معلوم داشت، این رویکرد تنها نسبت به جابر ابراز نشده است، بلکه بسیاری از بزرگان و ثقات رجال شیعه را در بر می‌گیرد (45)؛ برای نمونه هشام بن محمد بن سائب کلبی ـ که از بزرگترین مورخان و نسب دانان به شمار می‌رود ـ تنها به جرم این که نقل است امام صادق (علیه السلام) از دست رفتن حافظه‌اش را شفا داده، به غلو در تشیع متهم شده، احادیثش، متروک دانسته شده است (46). اصبغ بن نباته و رشید هجری از خواص اصحاب امیر المؤمنین (علیه السلام) (47) نیز مانند جابر جعفی به جرم اعتقاد به رجعت، «زائغ» (منحرف) و «کذاب» خوانده شده‌اند (48). (49)
شایان ذکر است در موارد اندکی برخی از رجال شناسان سنی، با علم به شیعه بودن راوی حکم به صحت روایات او کرده‌اند؛ برای نمونه ابان بن تغلب کوفی (م 141 ق) قاری، مفسر، فقیه، محدث، ادیب، لغوی و نحوی نامدار، از شاگردان و اصحاب خاص امام سجاد، امام باقر و امام صادق (علیهما السلام) (50) را توثیق نموده و به صدق وی در روایاتش گواهی داده‌اند (51). اما با وجود این، بعضی دیگر از علمای رجال اهل تسنن، توثیق یک شیعی چون ابان بن تغلب را برنتافته و او را با ذکر عباراتی چون «مذموم المذهب، مجاهر زائغ» (52)، «کان فیه غلو فی التشیع» (53) تضعیف نموده و یا چون بخاری از نقل احادیث وی پرهیز کرده‌اند (54).

ـ ابو حنیفه حیاته و عصره، آراؤه و فقهه، محمد ابو زهره، قاهره: دار الفکر العربی، چاپ جدید، 1991 م.
ـ احکام القرآن، ابو بکر احمد بن علی رازی جصاص، به کوشش: عبدالسلام محمد علی شاهین، بیروت: دار الکتب العلمیه، چاپ اول، 1415 ق.
ـ احوال الرجال، ابو اسحاق ابراهیم بن یعقوب جوزجانی، به کوشش: سید صبحی بدری سامرایی، بیروت: مؤسسه الرساله، چاپ اول، 1405 ق.
ـ الاخبار الطوال، ابو حنیفه احمد بن داوود دینوری، به کوشش: عبدالمنعم عامر و جمال‌الدین شیال، قم: منشورات الرضی، 1368 ش.
ـ الاربعین فی امامه الائمه الطاهرین، محمد طاهر بن محمد حسین قمی شیرازی نجفی، به کوشش: سید مهدی رجایی، قم: سید مهدی رجایی، چاپ اول، 1418 ق.
ـ الارشاد، ابو عبد الله محمد بن محمد بن نعمان، بغدادی مشهور به مفید، بیروت: دار المفید، چاپ دوم، 1414 ق.
ـ ارشاد القلوب، حسن بن ابی الحسن علی بن محمد دیلمی، قم: منشورات الشریف الرضی، 1412 ق.
ـ الاستیعاب، ابن عبد البر ابو عمر یوسف بن عبد الله، به کوشش: علی محمد بجاوی، بیروت: دار الجیل، چاپ اول، 1412 ق.
ـ الاصول السته عشر، قم: دار الشبستری للمطبوعات، چاپ دوم، 1405 ق.
ـ الاعلاق النفیسه، ابن رسته ابو علی احمد بن عمر، لیدن: بریل، 1967 ق.
ـ الاعلام، خیرالدین زرکلی، بیروت: دار العلم للملایین، چاپ پنجم، 1980 م.
ـ اعیان الشیعه، سید محسن امین، به کوشش: حسن امین، بیروت: دار التعارف، 1403 ق.
ـ الاکمال فی اسماء الرجال، خطیب تبریزی ولی الدین ابو عبد الله محمد بن عبد الله، به کوشش: ابو اسد الله بن حافظ محمد عبدالله انصاری، قم: مؤسسه اهل البیت (علیهم السلام)، [بی تا].
ـ الامالی، ابو جعفر محمد بن حسن طوسی، قم: دار الثقافه، چاپ اول، 1414 ق.
ـ الامالی، ابو عبد الله محمد بن محمد بن نعمان بغدادی، مشهور به مفید، به کوشش: حسین استاد ولی و علی اکبر غفاری، بیروت: دار المفید، چاپ دوم، 1414 ق.
ـ الامالی، محمد بن علی بن حسین بن بابویه، مشهور به صدوق، تهران: انتشارات کتابخانه ی اسلامیه، 1362 ش.
ـ الامام الصادق و المذاهب الاربعه، اسد حیدر، بیروت: دار التعارف، چاپ پنجم، 1422 ق.
ـ الانتقاء فی فضائل الثلاثه الائمه الفقهاء، ابن عبد البر ابو عمر یوسف بن عبد الله، بیروت: دارالکتب العلمیه، [بی‌تا].
ـ الانساب، ابو سعد عبد الکریم بن محمد بن منصور تمیمی سمعانی، به کوشش: عبد الله عمر بارودی، بیروت: دار الجنان، چاپ اول، 1408 ق.
ـ الانوار النعمانیه، سید نعمه الله جزایری، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، چاپ چهارم، 1404 ق.
ـ بازگشت به دنیا در پایان تاریخ، خدا مراد سلیمیان، قم: بوستان کتاب، چاپ دوم، 1385 ش.
ـ بحار الانوار، محمد باقر مجلسی، به کوشش: محمد باقر بهبودی و عبد الرحیم ربانی شیرازی و دیگران، بیروت: مؤسسه الوفاء و دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403 ق.
ـ بحر الدم فی من تکلم فیه الامام احمد بمدح او ذم، ابن مبرد ابو المحاسن یوسف بن حسن بن عبد الهادی، به کوشش: روحیه عبد الرحمن سویفی، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، 1413 ق.
ـ بصائر الدرجات الکبری فی فضائل آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)، ابو جعفر محمد بن حسن بن فروخ صفار، به کوشش: حسن کوچه باغی، تهران: مؤسسه الاعلمی، 1404 ق.
ـ بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض، نصیر الدین ابوالرشید عبدالجلیل قزوینی رازی، تصحیح: میر جلال الدین محدث ارموی، تهران: انجمن آثار ملی، چاپ اول، 1358 ش.
ـ بغیه الباحث عن زوائد المسند الحارث، نور الدین علی بن ابی بکر هیثمی، به کوشش: مسعد عبد الحمید محمد سعدنی، قاهره: دار الطلائع، [بی‌تا].
ـ بیان الادیان، ابو المعالی محمد بن عبید الله حسینی علوی، تصحیح: عباس اقبال آشتیانی و محمد تقی دانش پژوه، به کوشش: سید محمد دبیر سیاقی، تهران: انتشارات روزنه، چاپ اول، 1376ش.
ـ تاریخ، یحیی بن معین غطفانی بغدادی، به کوشش: عبدالله احمد حسن، بیروت، دار القلم، [بی‌تا].
ـ تاریخ الاسلام، شمس الدین ابو عبد الله محمد بن احمد ذهبی، به کوشش: عمر عبد السلام تدمری، بیروت: دار الکتاب العربی، چاپ اول، 1407 ق.
ـ تاریخ اسماء الثقات، ابن شاهین ابو حفص عمر بن احمد بن عثمان بن احمد بغدادی، به کوشش: صبحی سامرائی، تونس: دار السلفیه، چاپ اول، 1404 ق.
ـ تاریخ الامم والملوک، ابو جعفر محمد بن جریر طبری، به کوشش: محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: دار التراث، چاپ دوم، 1382ـ1387 ق.
ـ تاریخ بغداد او مدینه السلام، ابو بکر احمد بن علی بن ثابت خطیب بغدادی، به کوشش: مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیه، چاپ اول، 1417 ق.
ـ تاریخ جرجان، حمزه بن یوسف سهمی، بیروت: عالم الکتب، چاپ چهارم، 1407 ق.
ـ تاریخ العقیده الشیعیه و فرقها، فضل الله بن نصر الله زنجانی، به کوشش: غلام‌علی غلام علی‌پور (یعقوبی)، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیه، چاپ اول، 1428 ق.
ـ تاریخ علم کلام و مذاهب اسلامی، علی محمد ولوی، تهران: انتشارات بعثت، 1367 ش.
ـ تاریخ فرق اسلامی، حسین صابری، تهران: انتشارات سمت، چاپ دوم، 1384 ش.
ـ التاریخ الکبیر، محمد بن اسماعیل بخاری، دیاربکر: المکتبه الاسلامیه، [بی‌تا].
ـ تاریخ مدینه دمشق، ابن عساکر ابوالقاسم علی بن حسن، به کوشش: علی شیری، بیروت: دارالفکر، چاپ اول، 1415 ق.
ـ تاریخ منتظم ناصری، معتمد السلطان صنیع الدوله محمد‌حسن خان اعتماد السلطنه، به کوشش: محمد اسماعیل رضوانی، تهران: دنیای کتاب، چاپ اول، 1363 ش.
ـ تأویل ما نزل من القرآن الکریم فی النبی و آله، ابن جحام محمد بن عباس بن مهیار بزاز، به کوشش: فارس حسون، قم: الهادی، 1420 ق.
ـ تأویل مختلف الحدیث، ابن قتیبه عبد الله بن مسلم دینوری، بیروت: دار الکتب العلمیه، [بی‌تا].
ـ التبیین لأسماء المدلسین، سبط ابن العجمی شافعی، به کوشش: یحیی شفیق، بیروت: دار الکتب العلمیه، چاپ اول، 1406 ق.
ـ تحلیل تاریخی نشانه های ظهور، مصطفی صادقی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، 1385 ش.
ـ تذکره الحفاظ، شمس الدین ابو عبد الله محمد بن احمد ذهبی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، [بی‌تا].
ـ تفسیر، سفیان بن سعید ثوری، بیروت: دار الکتب العلمیه، چاپ اول، 1403 ق.
ـ تفسیر القمی، منسوب به علی بن ابراهیم قمی، به کوشش: سید طیب موسوی جزائری، قم: دار الکتاب، چاپ سوم، 1404.
ـ التفسیر، مجاهد بن جبر مکی مخزومی، به کوشش: عبد الرحمن طاهر بن محمد سورتی، اسلام آباد، مجمع البحوث الاسلامیه، [بی‌تا].
ـ تفسیر العیاشی، محمد بن مسعود عیاشی، به کوشش: سید هاشم رسولی محلاتی، تهران: المکتبه العلمیه الاسلامیه، [بی‌تا].
ـ تفسیر القرآن العظیم، عبد الرزاق بن همام صنعانی، به کوشش: مصطفی مسلم محمد، ریاض: مکتبه الرشد، چاپ اول، 1410 ق.
ـ التفسیر والمفسرون، محمد حسین ذهبی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1396 ق.
ـ التفسیر والمفسرون فی ثوبه القشیب، محمد هادی معرفت، مشهد: الجامعه الرضویه للعلوم الاسلامیه، چاپ اول، 1418 ق.
ـ تلخیص الحبیر فی تخریج الرافعی الکبیر، ابن حجر شهاب‌الدین احمد بن علی عسقلانی، [بیروت]: دارالفکر، [بی‌تا].
ـ التمهید، ابن عبد البر ابو عمر یوسف بن عبد الله، به کوشش: مصطفی بن احمد علوی و محمد عبدالکبیر بکری، مغرب: وزاره عموم الاوقاف والشؤون الاسلامیه، 1387 ق.
ـ التوحید، محمد بن علی بن حسین بن بابویه، مشهور به صدوق، به کوشش: سید هاشم حسینی تهرانی، قم: منشورات جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه، [بی‌تا].
ـ تهذیب الاحکام، ابو جعفر محمد بن حسن طوسی، به کوشش: سید حسن موسوی خرسان، تهران: دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1365 ش.
ـ تهذیب التهذیب، ابن حجر شهاب الدین احمد بن علی عسقلانی، بیروت: دار الفکر، چاپ اول، 1404 ق.
ـ تهذیب الکمال، جمال‌الدین ابو الحجاج یوسف مزی، به کوشش: بشار عواد معروف و شعیب الارنؤوط، بیروت: مؤسسه الرساله، چاپ سوم، 1408 ـ 1409 ق.
ـ تهذیب المقال فی تنقیح کتاب الرجال، سید محمد علی موحد ابطحی، قم: سید محمد موحد ابطحی، چاپ اول، 1417 ق.
ـ الثقات، ابن حبان ابی حاتم محمد، حیدر آباد دکن: دائره المعارف عثمانیه، چاپ اول، 1402 ق.
ـ جامع الرواه، محمد بن علی اردبیلی، قم: منشورات مکتبه آیه الله العظمی المرعشی النجفی، 1403 ق.
ـ الجامع فی الرجال، موسی زنجانی، قم: [بی‌نا]، چاپ خانه ی پیروز، 1394 ق.
ـ الجرح والتعدیل، ابن ابی حاتم ابو محمد عبد الرحمن رازی، حیدرآباد دکن: مجلس دائره المعارف العثمانیه، چاپ اول، 1371 ق، چاپ افست بیروت: دار احیاء التراث العربی، [بی‌تا] .
ـ چهارده نور پاک، [عبدالرحیم] عقیقی بخشایشی، قم: انتشارات نوید اسلام، چاپ اول، 1381 ش.
ـ الحور العین، ابو سعید بن نشوان حمیری، به کوشش: کمال مصطفی، تهران: [بی‌جا]، 1972 ق.
ـ خاتمه مستدرک الوسائل، حسین نوری طبرسی، قم: مؤسسه آل البیت (علیه السلام) لاحیاء التراث، چاپ اول، 1416 ق.
ـ الخلاف، ابو جعفر محمد بن حسن طوسی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، 1407 ق.
ـ دعائم الاسلام، ابو حنیفه نعمان بن محمد بن حیون تمیمی مغربی، به کوشش: آصف بن علی اصغر فیضی، قاهره: دار المعارف، 1383 ق.
ـ ذکر اسماء التابعین و من بعدهم ممن صحت روایته عن الثقات عند البخاری و مسلم، ابو الحسن علی بنعمر بن احمد دارقطنی، به کوشش: بوران ضناوی و کمال یوسف حوت، بیروت: مؤسسه الکتب الثقافیه، چاپ اول، 1406 ق.
ـ رجال، ابن داوود تقی الدین حسن بن علی حلی، به کوشش: سید محمد صادق آل بحر العلوم، نجف: مطبعه الحیدریه، 1392 ق.
ـ رجال، ابو جعفر محمد بن حسن طوسی، به کوشش: جواد قیومی اصفهانی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ اول، 1415 ق.
ـ رجال، ابو العباس احمد بن علی نجاشی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ پنجم، 1416 ق.
ـ رجال، علی خاقانی، به کوشش: سید محمد صادق بحر العلوم، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ دوم، 1404 ق.
ـ رجال، منسوب به احمد بن محمد بن خالد برقی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1383 ش.
ـ رجال، محمد بن حسن حر عاملی، به کوشش: علی فاضلی، قم: دار الحدیث، چاپ اول، 1385 ش.
ـ رجال الکشی، محمد بن عمر کشی، [تلخیص] محمد بن حسن طوسی، به کوشش: حسن مصطفوی، مشهد: انتشارات دانشگاه مشهد، 1348 ش.
ـ رجال الشیعه فی اسانید السنه، محمد جعفر طبسی، قم: مؤسسه المعارف الاسلامیه، چاپ اول، 1420 ق.
ـ روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، سید محمد باقر موسوی خوانساری اصفهانی، بیروت: الدار الاسلامیه، چاپ اول، 1411 ق.
ـ الزینه، ابو حاتم احمد بن حمدان رازی، در: گرایش‌ها و مذاهب اسلامی در سه قرن نخست هجری، علی آقا نوری، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1382 ش.
ـ سرور اهل الایمان فی علامات ظهور صاحب الزمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، سید بهاء الدین علی بن عبد الکریم بن عبد الحمید حسینی نیلی نجفی، به کوشش: قیس عطار، قم: دلیل ما، چاپ اول، 1426 ق.
ـ سنن، ابن ماجه محمد بن یزید قزوینی، به کوشش: محمد فؤاد عبد الباقی، بیروت: دارالفکر، [بی‌تا].
ـ سنن، ابو الحسن علی بن عمر بن احمد دارقطنی، به کوشش: مجدی بن منصور بن سید شوری، بیروت: دار الکتب العلمیه، چاپ اول، 1417 ق.
ـ سنن، ابو داوود سلیمان بن اشعث سجستانی، به کوشش: سعید محمد اللحام، [بیروت]: دار الفکر، چاپ اول، 1410 ق.
ـ سنن، محمد بن عیسی ترمذی، به کوشش: عبد الوهاب عبد اللطیف و عبد الرحمن محمد عثمان، بیروت: دار الفکر، چاپ دوم، 1403 ق.
ـ سؤالات ابی عبید الآجری ابا داود سلیمان بن الاشعث السجستانی فی معرفه الرجال و جرحهم و تعدیلهم، ابو عبید آجری، به کوشش: عبد العلیم عبدالعظیم بستوی، مکه: دار الاستقامه، بیروت: مؤسسه الریان، چاپ اول، 1418 ق.
ـ سیر اعلام النبلاء، شمس الدین ابو عبد الله محمد بن احمد ذهبی، به کوشش: شعیب ارنؤوط و حسین اسد، بیروت: مؤسسه الرساله، چاپ نهم، 1413 ق.
ـ شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ابن عماد ابو الفلاح عبد الحی حنبلی، بیروت: دار المیسره، چاپ دوم، 1399 ق.
ـ شرح اصول الکافی، محمد صالح مازندرانی، به کوشش: ابو الحسن شعرانی و سید علی عاشور، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، 1421 ق.
ـ شعار اصحاب الحدیث، ابو احمد حاکم کبیر محمد بن محمد بن احمد بن اسحاق نیشابوری کرابیسی، به کوشش عبد العزیز بن محمد سرحان، کویت: دار الخلفاء، [چاپ مجدد] بیروت: دار البشائر ـ الاسلامیه، چاپ اول، 1405 ق.
ـ صحیح، ابوالحسین مسلم بن حجاج بن مسلم قشیری نیشابوری، بیروت: دار الفکر، [بی‌تا].
ـ صفات الشیعه، محمد بن علی بن حسین بن بابویه، مشهور به صدوق، تهران: کانون انتشارات عابدی، [بی‌تا].
ـ الضعفاء الکبیر، محمد بن عمرو عقیلی، به کوشش: عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت: دار الکتب العلمیه، چاپ دوم، 1418 ق.
ـ الضعفاء والمتروکین، احمد بن علی بن شعیب نسایی، به کوشش: محمود ابراهیم زاید، بیروت: دارالمعرفه، چاپ اول، 1406 ق.
ـ الطبقات الکبری، محمد ابن سعد، بیروت: دار صادر، [بی‌تا].
ـ طبقات المدلسین (تعریف اهل التقدیس بمراتب الموصوفین بالتدلیس)، ابن حجر شهاب الدین احمد بن علی عسقلانی، به کوشش: عاصم بن عبد الله قریونی، عمان (اردن): مکتبه المنار، چاپ اول، [بی‌تا].
ـ الطرائف فی معرفه مذاهب الطوائف، سید رضی الدین ابو القاسم علی بن موسی بن طاووس حلی، قم: چاپ خانه ی خیام، چاپ اول، 1399 ق.
ـ عبد الله بن سبا و اساطیر اخری، سید مرتضی عسکری، [بی‌جا]، نشر توحید، چاپ ششم، 1413 ق.
ـ العبر فی خبر من غبر، شمس‌الدین ابو عبد الله محمد بن احمد ذهبی، به کوشش ابو هاجر محمد سعیدبن بسیونی زغلول، بیروت: دار الکتب العلمیه، چاپ اول، 1405 ق.
ـ العتب الجمیل علی اهل الجرح و التعدیل، سید محمد بن عقیل بن عبد الله بن عمر بن یحیی علوی، به کوشش: صالح وردانی، [بی‌جا]، الهدف، [بی‌تا].
ـ عقاید الامامیه، محمد رضا مظفر، قم: انتشارات انصاریان، [بی‌تا].
ـ علل الشرایع، محمد بن علی بن حسین بن بابویه، مشهور به صدوق، نجف: منشورات المکتبه الحیدریه، 1386 ق.
ـ العلل و معرفه الرجال، احمد بن حنبل، به کوشش: وصی الله بن محمد عباس، ریاض: دار الخانی، چاپ اول، 1408 ق.
ـ علم تاریخ در گستره ی تمدن اسلامی، صادق آئینه‌وند، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1377 ش.
ـ الغیبه، ابو جعفر محمد بن حسن طوسی، به کوشش: عباد الله طهرانی و علی احمد ناصح، قم: مؤسسه المعارف الاسلامیه، چاپ اول، 1411 ق.
ـ الغیبه، محمد بن ابراهیم نعمانی، به کوشش: فارس حسون کریم، قم: انوار الهدی، چاپ اول، 1422 ق.
ـ الفتن، ابو عبد الله نعیم بن حماد مروزی، به کوشش: سهیل زکار، بیروت: دار الفکر، 1414 ق.
ـ الفتوحات المکیه، ابن عربی محی الدین ابو عبدالله محمد بن علی حاتمی طائی، بیروت: دار صادر، [بی‌تا].
ـ الفَرق بَینَ الفِرَق، عبد القاهر بن طاهر بغدادی، به کوشش: ابراهیم رمضان، بیروت: دار المعرفه، چاپ دوم، 1417 ق.
ـ فرق الشیعه، ابو محمد حسن بن موسی نوبختی، به کوشش: سید محمد صادق آل بحر العلوم، نجف: المکتبه المرتضویه، 1355 ق.
ـ فرهنگ فرق اسلامی، محمد جواد مشکور، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1368 ش.
ـ الفصل فی الملل والاهواء والنحل، ابن حزم ابو محمد علی بن احمد بن سعید ظاهری، به کوشش: محمد ابراهیم نصر و عبد الرحمن عمیره، بیروت: دارالجیل، 1405 ق.
ـ فوات الوفیات، صلاح الدین محمد بن شاکر کتبی حلبی، به کوشش: علی محمد بن یعوض الله و عادل احمد عبد الموجود، بیروت: دار الکتب العلمیه، چاپ اول، 2000 م.
ـ قاموس الرجال، محمد تقی تستری، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ سوم، 1418 ق.
ـ الکاشف فی معرفه من له الروایه فی الکتب السته، شمس الدین ابو عبد الله محمد بن احمد ذهبی، به کوشش: محمد عوامه و احمد محمد نمر الخطیب، جده: دار القبله للثقافه الاسلامیه و مؤسسه علوم القرآن، چاپ اول، 1413 ق.
ـ الکافی، ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینی، به کوشش: علی اکبر غفاری، تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1365 ش.
ـ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر عز الدین ابی الحسن علی، بیروت: دار صادر و دار بیروت، 1385 ـ 1386 ق.
ـ الکامل فی ضعفاء الرجال، ابن عدی ابو احمد عبد الله جرجانی، به کوشش: سهیل زکار و یحیی مختار غزاوی، بیروت: دار الفکر، چاپ سوم، 1409 ق.
ـ کفایه الاثر، علی بن محمد خزاز قمی، به کوشش: سید عبد اللطیف حسینی کوه کمری خویی، قم: انتشارات بیدار، 1401 ق.
ـ کلم الطیّب در تقریر عقاید اسلام، سید عبد الحسین طیّب، تهران: انتشارات کتابفروشی اسلام، چاپ سوم، [بی‌تا].
ـ کمال الدین و تمام النعمه، محمد بن علی بن حسین بن بابویه، مشهور به صدوق، به کوشش: علی اکبر غفاری، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، 1405 ق.
ـ الکنی والالقاب، عباس قمی، تهران: مکتبه الصدر، [بی‌تا].
ـ کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی، محمد حسین رجبی، تهران: دانشگاه امام حسین (علیه السلام)، چاپ اول، 1378 ش.
ـ مجالس المؤمنین، نور الله شوشتری، تهران: کتاب فروشی اسلامیه، چاپ چهارم، 1377 ش.
ـ المجروحین، ابن حبان ابی حاتم محمد، به کوشش: محمود ابراهیم زاید، مکه: دار الباز، [بی‌تا].
ـ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ابو علی فضل بن حسن طبرسی، بیروت: مؤسسه الاعلمی، چاپ اول، 1415 ق.
ـ المحاسن، احمد بن محمد بن خالد برقی، به کوشش: سید جلال الدین حسینی محدث، تهران: دارالکتب الاسلامیه، چاپ اول، 1330 ش.
ـ المحلی، ابن حزم ابو محمد علی بن احمد بن سعید ظاهری، [بیروت]: دار الفکر، [بی‌تا].
ـ مختصر بصائر الدرجات، حسن بن سلیمان حلی، نجف: المطبعه الحیدریه، 1370 ق، چاپ مجدد قم: انتشارات الرسول المصطفی (صلی الله علیه و آله و سلم)، [بی‌تا].
ـ المدونه الکبری، مالک بن انس، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1423 ق.
ـ المراجعات، سید عبد الحسین موسوی شرف الدین، به کوشش: حسین راضی، بیروت، [بی‌نا]، چاپ دوم، 1402 ق.
ـ مسند، ابن جعد ابو الحسن علی، به کوشش عامر احمد حیدر، بیروت: دار الکتب العلمیه، چاپ دوم، 1417 ق.
ـ مسند، ابن راهویه اسحاق بن ابراهیم بن مخلد حنظلی مروزی، به کوشش: عبد الغفور عبد الحق حسین بر بلوشی، مدینه، مکتبه الایمان، چاپ اول، 1412 ق.
ـ مسند، ابو داوود سلیمان بن داوود طیالسی، بیروت: دارالمعرفه، [بی‌تا].
ـ مسند، ابو یعلی احمد بن علی بن مثنی تمیمی موصلی، به کوشش: حسین سلیم اسد، دمشق ـ بیروت: دارالمأمون للتراث، چاپ اول، 1408 ق.
ـ مسند، احمد بن حنبل، بیروت: دار صادر، [بی‌تا].
ـ مسند الامام ابی حنیفه، ابو نعیم اصفهانی، به کوشش: نظر محمد فاریابی، ریاض: مکتبه الکوثر، چاپ اول، 1415 ق.
ـ مشاهیر علماء الامصار، ابن حبان ابی حاتم محمد، به کوشش: مرزوق علی ابراهیم، منصوره، دار الوفاء، چاپ اول، 1411 ق.
ـ المصنف، ابن ابی شیبه عبد الله بن محمد کوفی، به کوشش: سعید لحام، بیروت: دار الفکر، چاپ اول، 1409 ق.
ـ المصنف، عبد الرزاق بن همام صنعانی، به کوشش: حبیب الرحمن اعظمی، [بی‌جا]، منشورات المجلس العلمی، [بی‌تا].
ـ المعارف، ابن قتیبه عبد الله بن مسلم دینوری، به کوشش: ثروت عکاشه، قاهره: دار المعارف، [بی‌تا].
ـ المعجم الاوسط، ابو القاسم سلیمان بن احمد طبرانی، قاهره: دار الحرمین، 1415 ق.
ـ معجم الثقات و ترتیب الطبقات، ابو طالب تجلیل تبریزی، به کوشش: سید حسین موسوی، قم: مطبعه مهر استوار، [بی‌تا].
ـ معجم رجال الحدیث، سید ابوالقاسم موسوی خویی، [بی‌جا]: [بی‌نا]، چاپ پنجم، 1413 ق.
ـ معجم الفرق الاسلامیه، شریف یحیی امین، بیروت: دارالاضواء، چاپ اول، 1406 ق.
ـ معرفه الثقات، ابو الحسن احمد بن عبد الله بن صالح عجلی کوفی، به کوشش: عبد العلیم عبد العظیم بستوی، مدینه: مکتبه الدار، چاپ اول، 1405 ق.
ـ المعرفه والتاریخ، ابو یوسف یعقوب بن سفیان فسوی، به کوشش: اکرم ضیاء عمری، بیروت: مؤسسه الرساله، چاپ دوم، 1401 ق.
ـ مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ابو الحسن علی بن اسماعیل اشعری، به کوشش: هلموت ریتر، ویسبادن: دار النشر فرانز شتاینر، چاپ سوم، 1400 ق.
ـ المقالات و الفرق، سعد بن عبد الله اشعری قمی، به کوشش: محمد جواد مشکور، تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، 1361 ش.
ـ الملل و النحل، محمد بن عبد الکریم شهرستانی، به کوشش: محمد سید کیلانی، بیروت: دار المعرفه، [بی‌تا].
ـ مناقب آل ابی طالب، ابن شهر آشوب ابو عبد الله محمد بن علی مازندرانی، نجف: مطبعه حیدریه، 1956 م.
ـ منتخب الانوار المضیئه، سید بهاء الدین علی بن عبد الکریم بن عبد الحمید حسینی نیلی نجفی، قم: مؤسسه الامام الهادی (علیه السلام)، چاپ اول، 1420 ق.
ـ المنتخب من مسند، ابو محمد عبد بن حمید کِسّی، به کوشش: سید صبحی بدری سامرایی و محمود محمد خلیل صعیدی، بیروت: عالم الکتب و مکتبه النهضه العربیه، چاپ اول، 1408 ق.
ـ المنتظم، ابن جوزی ابو الفرج عبد الرحمن بن علی بن محمد، به کوشش: محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیه، چاپ اول، 1412 ق.
ـ مناقب الامام امیر المؤمنین علی بن ابی طالب (علیه السلام)، محمد بن سلیمان قاضی کوفی، به کوشش: محمد باقر محمودی، قم: مجمع احیاء الثقافه الاسلامیه، چاپ اول، 1412 ق.
ـ منتهی الآمال، عباس قمی، به کوشش: فرید فتحی و سعید خراطها، تهران: انتشارات مقدس، چاپ دوم، 1379 ش.
ـ منتهی المقال فی احوال الرجال، ابو علی محمد بن اسماعیل حائری مازندرانی، قم: مؤسسه آل البیت (علیهم السلام) لاحیاء التراث، چاپ اول، 1416 ق.
ـ من لایحضره الفقیه، محمد بن علی بن حسین بن بابویه مشهور به صدوق، به کوشش علی اکبر غفاری، قم: منشورات جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه، چاپ دوم، 1404 ق.
ـ موسوعه طبقات الفقهاء، جعفر سبحانی، بیروت: دار الاضواء، 1420 ق.
ـ میزان الاعتدال، شمس الدین ابو عبد الله محمد بن احمد ذهبی، به کوشش: علی‌محمد بجاوی، بیروت: دار المعرفه، چاپ اول، 1382 ق.
ـ نقد الرجال، سید میر مصطفی حسینی تفرشی، قم: مؤسسه آل البیت (علیهم السلام) لاحیاء التراث، چاپ اول، 1418 ق.
ـ نقش تقیه در استنباط، نعمت الله صفری فروشانی، قم: بوستان کتاب، چاپ اول، 1381 ش.
ـ الوافی بالوفیات، صلاح الدین خلیل بن ایبک صفدی، به کوشش: احمد الارناؤوط و ترکی مصطفی، بیروت: دار احیاء التراث، 1420 ق.
ـ الوجیزه فی الرجال، محمد باقر مجلسی، به کوشش: محمد‌کاظم رحمان ستایش، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1420 ق.
ـ وسائل الشیعه، محمد بن حسن حر عاملی، قم: مؤسسه آل البیت (علیهم السلام)، چاپ دوم، 1414 ق.
ـ وضوء النبی (صلی الله علیه و آله و سلم)، سید علی شهرستانی، قم: مؤلّف، چاپ اول، 1415 ق.

پایان نامه های فارسی

ـ غلات در دو قرن اول هجری، رقیه میر ابو القاسمی، پایان نامه ی کارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده ی علوم انسانی، 1377 ش.

مقالات فارسی

ـ «ابن جحام»، حسن انصاری، دائره المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، 1369 ش، ج 3، صفحه ی 216.
ـ «اصحاب حدیث»، احمد پاکتچی، دائره المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، 1379 ش، ج 9، صفحات 113 ـ 126.
ـ «تفسیر ابوالجارود زیاد بن منذر: مقدمه‌ای در شناخت عقاید زیدیه»، ماهر جرار، ترجمه: محمدکاظم رحمتی، آینه ی پژوهش، شماره ی 95 (آذر و دی 1384).
ـ «جابر بن عبد الله انصاری»، احمد بادکوبه هزاوه، دانشنامه ی جهان اسلام، تهران: بنیاد دائره المعارف اسلامی، چاپ اول، 1384 ش، ج 9، صفحات 177 ـ 181.
ـ «جابر بن یزید جعفی»، نعمت الله صفری فروشانی، دانشنامه ی جهان اسلام، تهران، بنیاد دائره المعارف اسلامی، چاپ اول، 1384ش، ج 9، صفحات 181 ـ 184.
ـ «درنگی در شخصیت حدیثی جابر بن یزید جعفی»، علیرضا هزار، علوم حدیث، شماره ی 24 (تابستان 81).
ـ «غلو»، نعمت الله صفری فروشانی، دانشنامه ی امام علی (علیه السلام)، ج 3، زیر نظر: علی اکبر رشاد، تهران: مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه ی اسلامی، چاپ اول، 1380 ش.

کتب انگلیسی

-Hossein Modarressi، Tradition and Survival a bibliographical survey of early Shi'ite literature، Oxford، One World، 2003.

مقالات انگلیسی

- "DJABIR ALـDJU'FI" ، W. Madelung، EI2، Supplement، 1980، pp. 232 ـ 233.

پی نوشت ها :

1) استادیار علوم قرآن و حدیث در دانشگاه امام صادق (علیه السلام).
2) کارشناسی ارشد تاریخ تشیع از دانشگاه امام صادق (علیه السلام).
3) تاریخ یحیی بن معین، ج 1، ‌ص 207؛ التاریخ الکبیر، ج 2، ‌ص 211؛ احوال الرجال، ‌ص 50؛ الکامل فی ضعفاء الرجال، ج 2، ‌ص 113 ـ 115؛ احکام القرآن، ج 1، ‌ص 18؛ میزان الاعتدال، ج 1، ‌ص 380 ـ 382؛ تهذیب التهذیب، ج 2، ‌ص 43.
4) تاریخ یحیی بن معین، ج 1، ‌ص 216.
5) «یا جابر! لا تموت حتی تکذب علی رسول الله صلی الله علیه [و آله] و سلم» (التاریخ الکبیر، ج 2، ‌ص 210، 211) سید محسن امین این سخن شعبی را عجیب دانسته و می نویسد: «آیا شعبی از وحی یا علم غیب بهره‌ای داشته است؟» (اعیان الشیعه، ج 4، ‌ص 55).
6) «فإن جابراً ممن لا تثبت به حجه لأمور حکیت عنه تسقط روایته، منها أنه کان یقول بالرجعه علی ما حکی، وکان یکذب فی کثیر مما یرویه، وقد کذبه قوم من أئمه السلف» (احکام القرآن، ج 1، ‌ص 18).
7) الطبقات الکبری، ج 6، ‌ص 345؛ معرفه الثقات، ج 1، ‌ص 264؛ التبیین لأسماء المدلسین، ‌ص 18؛ طبقات المدلسین، ‌ص 53؛ جالب آن جا است که ابن سعد، سبط ابن العجمی و ابن حجر مدلس بودن وی را از سفیان ثوری نقل کرده‌اند حال آن که سفیان ثوری جابر را توثیق کرده و او را پرهیزکارترین فرد در امر حدیث معرفی کرده است (ر.ک: ادامه ی همین بخش) گفتنی است در منظومه ی شمس‌الدین ذهبی در اسامی مدلسان، نام جابر جعفی پیش از همه ذکر شده است: خذ المدلسین یا ذا الفکر * جابر الجعفی ثم الزهری والحسن البصری ...؛ ابومحمود مقدسی از شاگردان ذهبی نیز نام جابر را در منظومه ی خود در باب اسامی مدلسان آورده است (ر.ک: طبقات المدلسین، ‌ص 69، 71).
8) ر.ک: تاریخ یحیی بن معین، همان.
9) ما رأیت أحدا قط أورع فی الحدیث من جابر؛ مسند ابن جعد، ‌ص 291 (ر.ک: رجال الکشی، ‌ص 195).
10) تهذیب التهذیب، ج 2، ‌ص 42.
11) بسیار راستگو.
12) از معتمدترین مردم.
13) از راستگو‌ترین مردم.
14) الجرح والتعدیل، ج 2، ‌ص 497، 498؛ میزان الاعتدال، ج 1، ‌ص 379؛ ر.ک: «درنگی در شخصیت حدیثی جابربن یزیدجعفی»، ‌ص 102، 103.
15) «لا تنظروا إلی هؤلاء المجانین الذین یقعون فی جابر هل جاءکم من أحد لم یلقه» (مسند ابن جعد، ‌ص 291).
16) العلل، ج 2، ‌ص 433.
17) المجروحین، ج 1، ‌ص 209؛ به نظر سهمی، با وجود توثیق جابر جعفی از جانب سفیان ثوری، احادیثی که او در روایت آن منفرد باشد، پذیرفته نیست (تاریخ جرجان، ‌ص 552، 553).
18) ابو عرب مصعب بن عبد الله بن ابی فرات قرشی عبدری صقلی (م 50 ه. ق در میورقه) از شاگردان ابن عبد البر و از شعرای مشهور و صاحب دیوان مهاجر به اندلس (فوات الوفیات، ج 2، ‌ص 515).
19) تهذیب التهذیب، ج 2، ‌ص 43، 44.
20) التفسیر و المفسرون، ج 2، ‌ص 38.
21) برای بررسی و نقد این نظر وی، ر.ک: الامام الصادق والمذاهب الاربعه، ج 3، ‌ص 422، 432.
22) نقش تقیه در استنباط، ‌ص 524 و 539.
23) مسند الامام ابی حنیفه، ‌ص 67 و 89؛ ابو حنیفه، ‌ص 66، 67؛ الامام الصادق والمذاهب الاربعه، ج 1، ‌ص 341؛ ر.ک: اعیان الشیعه، ج 4، ‌ص 54، 55.
24) ر.ک: نقش تقیه در استنباط، ‌ص 542، 543.
25) به نظر مادلونگ، عامر شعبی تأثیر فراوانی بر جابر داشته است؛
"DJABIR ALـDJU'FI", p. 232.
26) «اصحاب حدیث»، ج 9، ‌ص 114.
27) المجروحین، ج 1، ‌ص 209؛ الکامل فی ضعفاء الرجال، ج 2، ‌ص 113؛ مناقب آل ابی طالب، ج 3، ‌ص 315؛ میزان الاعتدال، ج 1، ‌ص 380؛ سید علی شهرستانی، انتساب این قول به ابوحنیفه را رد کرده است؛ اما به نظر می رسد دلایل وی برای رد این انتساب کافی نیست و همان طور که بیان کرده‌ایم، بیشتر محتمل است که نظر ابو حنیفه در مورد جابر، تغییر کرده باشد. این تغییر نظر و ترک مجلس درس جابر، تنها منحصر به ابو حنیفه نیست؛ سفیان بن عُیَینَه نیز پس از آن که از عقیده ی جابر به انتقال علم رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به امام صادق (علیه السلام)، مطلع شد، دیگر به نزد جابر نرفت. (ر.ک: میزان الاعتدال، ج 1، ‌ص 380، 381؛ وضوء النبی (صلی الله علیه و آله و سلم)، ج 1، ‌ص 377).
28) سید محسن امین می‌نویسد: «استدلال ابو حنیفه بر کذب جابر عجیب است ... و دلالتی بر کذب ندارد؛ زیرا جابر احادیثش را از اهل بیت نبوت، چشمه های علم و حکمت و ابواب مدینه علم نبوی و آنان از جدشان (صلی الله علیه و آله و سلم) اخذ کرده‌اند. و این امکان وجود دارد که در اثبات و یا نفی تمامی فتاوای فقها و ادله ی عام یا خاص آنان، به یکی از احادیث وارد شده از ایشان (علیهم السلام) در اصول شریعت استدلال نمود؛ و این امری مستلزم کذب نیست» (اعیان الشیعه، ج 4، ‌ص 55).
29) ابو حنیفه، ‌ص 67.
30) مقالات الاسلامیین، ‌ص 8؛ الفرق بین الفرق، ‌ص 220؛ الفصل، ج 5، ‌ص 44؛ الحور العین، 168؛ الوافی بالوفیات، ج 3، ‌ص 244.
31) در مورد مغیره بن سعید و مغیریه، ر.ک: احوال الرجال، ‌ص 50؛ صحیح مسلم، ج 1، ص 15؛ المقالات والفرق، ‌ص 43، 76، 77؛ فرق الشیعه، ‌ص 62، 63؛ مقالات الاسلامیین، ‌ص 6 ـ 9؛ الزینه، ‌ص 247، 248؛ دعائم الاسلام، ج 1، ‌ص 49؛ الفرق بین الفرق، ‌ص 211، 228 الفصل، ‌ص 43، 44؛ بیان الادیان، ‌ص 73، 74؛ الملل والنحل، ج 1، ‌ص 176، 178؛ الانوار النعمانیه، ج 2، ‌ص 326؛ تاریخ العقیده الشیعیه وفرقها، ‌ص 103 ـ 105؛ معجم الفرق الاسلامیه، ‌ص 232، 234؛ فرهنگ فرق اسلامی، ص 422، 423؛ تاریخ فرق اسلامی، ج 2، ‌ص 283 ـ 285.
32) مغیریه پس از قتل محمد بن عبدالله بن حسن دیگر امامی نداشتند. ر.ک: المقالات والفرق، ‌ص 74 (فرق الشیعه، ‌ص 59).
33) ر.ک: الکافی، ج 8، ‌ص 157؛
The Origins and Early Development…, pp. 301 ـ 302; Tradition and Survival…, 1، p. 87.
34) ر.ک: الحور العین، همان.
35) میزان الاعتدال، ج 1، ‌ص 381.
36) رجال‌الکشی، ‌ص 191 ـ 192؛ ر.ک: بصائرالدرجات، ‌ص 258، 479، 480، که در آن نام مغیره بن سعید به مغیره بن ‌شعبه ‌تصحیف ‌شده است.
37) DJABIR AL–DJU'FI، pp.232.
38) مناقب آل ابی طالب، ج 3، ‌ص 400.
39) المقالات والفرق، ‌ص 50؛ فرق الشیعه، ‌ص 41.
40) ر.ک: تاریخ العقیده الشیعیه و فرقها، ‌ص 103، 122.
41) رجال الکشی، ‌ص 225.
42) فرق الشیعه، ‌ص 34، 35.
43) ر.ک: موسوعه طبقات الفقهاء، ج 1، ‌ص 308، 309؛ «جابر بن یزید جعفی»، ‌ص 183.
44) ر.ک: منتهی المقال، ج 2، ‌ص 217، 218؛ خاتمه المستدرک، ج 4، ‌ص 212، 216؛ اعیان الشیعه، ج 4، ‌ص 54، 55.
45) ر.ک: العتب الجمیل، ‌ص 17 ـ 33، 47 ـ 51؛ «درنگی در شخصیت حدیثی جابر بن یزید جعفی»، ‌ص 111.
46) تاریخ یحیی بن معین، ج 1، ‌ص 207؛ منتهی الآمال، ‌ص 990.
47) نقد الرجال، ج 1، ‌ص 240؛ معجم رجال الحدیث، ج 8، ‌ص 197.
48) احوال الرجال، ‌ص 47؛ الضعفاء الکبیر، ج 1، ‌ص 129، 130، ج 2، ‌ص 63، 64؛ المجروحین، ج 1، ‌ص 173، 174، 298؛ الکامل فی ضعفاء الرجال، ج 1، ‌ص 407، 408، ج 3، ‌ص 158.
49) در منابع سنی، از دشمنی با علی (علیه السلام) و یا انحراف از آن حضرت به نصب تعبیر می‌شود. جالب آن جاست که ابن حجر غالب شیعیان را دروغگو و احادیثشان را متروک و اکثر نواصب را راستگو و احادیثشان را قابل پذیرش می‌داند (تهذیب التهذیب، ج 8، ‌ص 411).
50) رجال النجاشی، ‌ص 10 ـ 13.
51) الطبقات الکبری، ج 6، ‌ص 360؛ العلل، ج 3، ‌ص 284؛ الجرح والتعدیل، ج 2، ‌ص 296، 297؛ الثقات، ج 6، ‌ص 67؛ الکامل فی ضعفاء الرجال، ج 1، ‌ص 389، 390؛ تاریخ اسماء الثقات، ‌ص 38، 39؛ الکاشف، ج 1، ‌ص 205.
52) پیرو مذهب بدنام و منحرف؛ احوال الرجال، ‌ص 67.
53) در او غلو در تشیع وجود دارد؛ الضعفاء الکبیر، ج 1، ‌ص 36، 37.
54) تهذیب الکمال، ج 2، ‌ص 6 ـ 8.

منبع: فصلنامه علمی- پژوهشی علوم حدیث شماره 54.