شرحی نو بر دعا ندبه | حسب و نسب امام عصر در این دعا

این ابن النبی المصطفی وابن علی المرتضی و ابن خدیجه الغراء و ابن فاطمه الکبری.
بابی انت وامی و نفسی لک الوقاء والحمی
یا ابن الساده المقربین
یا ابن النجباء الاکرمین
یا ابن الهداه المهدیین
یا ابن الخیره المهذبین
یا ابن الغطارفه الانجبین
یا ابن الاطایب المطهرین
یا ابن الخضارمه المنتجبین
یا ابن القماقمه الاکرمین
یا ابن البدور المنیره
یا ابن السرج المضیئه
یا ابن الشهب الثاقبه
یا ابین الانجم الزاهره
یا ابن السبل الواضحه
یا ابن الاعلام الائحه
یا ابن العلوم الکامله.
ترجمه
کجاست پسر پیغمبر برگزیده؟ کجاست پسر علی مرتضی؟ کجاست پسر خدیجه نجیب و بزرگوار؟ و کجاست پسر فاطمه بزرگ؟
پدرم ومادرم و جانم سپر و بلا گردان شما باد! حکومت، ریاست و نگهداری امت از آن توست.
ای فرزند (پسر) آقایان و سروران مقرّب درگاه خدا!
ای فرزند گرامی ترین افراد نجیب و شریف!
ای فرزند هدایت گران هدایت شده!
ای فرزند سخاوتمندان نجیب!
ای فرزند پاکان و برگزیدگان پاک!
ای فرزند شریف زادگان قابل ستایش!
ای فرزند بخشنده ترین برگزیدگان!
ای فرزند با کرامت ترین کریمان!
ای فرزند ماه های نورانی شب چهارده!
ای فرزند چراغ های درخشان!
ای فرزند شهاب های نافذ!
ای فرزند ستارگان روشن، تابان و درخشنده!
ای فرزند راه های روشن و واضح!
ای فرزند پرچم های آشکار سازنده!
ای فرزند علوم و دانش های کامل!

کجاست فرزند رهبران هدایت؟

دراین بخش امام (ع) به معرفی حضرت ولی عصر (عج) می پردازد: عرض می کند: «کجاست پسر پیغمبر برگزیده؟ کجاست پسر علی مرتضی؟ کجاست پسر خدیجه نجیب و بزرگوار؟ و کجاست پسر فاطمه بزرگ؟»؛ این ابن النبی المصطفی و ابن علی المرتضی وابن خدیجه الغراء و ابن فاطمه الکبری.
با توجه به اینکه در جملات قبل برنامه های آن حضرت هنگام ظهور مطرح شد و تمام پرسشهایی که با کلمه «أین» طرح شد: در مورد امام زمان (عج) بود؛ مشخص می شود که منظور از فرزند پیامبر (ص) و امیر مؤمنان در این فراز، حضرت مهدی (عج) می باشد.
اما سؤالی که در اینجا مطرح است این که چرا امام (ع) که خود معصوم است، سراغ از امام معصوم دیگری می گیرد؟ و از او به عنوان کسی که ریشه کن کننده ظالمان، ازاله کننده دشمنی ها و ستم هاست و تجدید کننده فرایض و آداب دینی است، یاد می کند؟ و انتظار آمدن او را برای تحقق خواسته ها دخیل می داند؟
پاسخ این که: در عصر هیچ یک از ائمه (ع) جز در عصر امام زمان (عج) این امر مهم یعنی نابودی گسترده ستمکاران و اجرای عدالت به صورت جامع امکان پذیر نشده است و وعده تحقق این امر در زمان ظهور امامت آن حضرت داده شده است؛ لذا یاد امام (ع) از حضرت مهدی یاد کسی است که در زمان ظهورش شرایط عدالت جهانی فراهم می شود وإلاّ امامان معصوم (ع) همه نور واحدند.
در عصر دیگر ائمه (ع) امکان تحقق حکومت جهانی نبود؛ زیرا روابط لازم وجود نداشت و دستگاههای لازم نیز فراهم نبود؛ درحالی که برای تحقق حکومت جهانی تمام مقدمات باید فراهم شود پیداست امام معصوم (ع) منتظر چنین زمانی است که همه برنامه های دین اسلام در جامعه اجرا شود و مردم با یک فرمان بسیج گردند؛ لذا با «أین» سؤال می کند و یکی یکی برنامه های پس از ظهور را بر می شمرد.
امام (ع) در ادامه عرض می کند: پدرم و مادرم و جانم سپر و بلا گردان شما باد! حکومت، ریاست و نگهداری امت از آن توست. بأبی انت و امی ونفسی لک الوقاء والحمی.
قابل توجه اینکه امام (ع) بعد از آن معرفی مفصل ، این جمله زیبا را به زبان می آورد. یعنی برنامه های سازنده و جهانی آن حضرت را تشریح می کند و روشن می نماید او کسی است که به آرمان های سایر ائمه (ع)، جامعه عمل می پوشاند و تمام کاستی های جامعه بشری را بر طرف می کند در اینجا بهترین و زیباترین جمله ای را که می توان گفت این است: «پدرم، مادرم و جانم بلاگردان تو باد، حکومت و ریاست و نگهداری امت از آن توست».
با نگاهی به مخلوقات و برگزیدگان عالم هستی، در می یابیم نخبگانی وجود دارند که برخی از آنها مقامی بالاتر داشته و سرور بقیه محسوب می شوند که در این بخش از دعا تعدادی از آن برگزیدگان با صفتی خاص، توصیف شده اند. لذا در ادامه معرفی آن حضرت برای شناساندن بیشتر شخصیت و جایگاه امام عصر (عج) به اجداد و خاندان آن حضرت اشاره می کند که در شرافت و بزرگی مورد قبول جامعه اند. بعد از ذکر نام چهار نفر از آنان، بقیه را به صورت جمعی، صدا می زند.
امام (ع) در اینجا همچون پدری که در جستجوی فرزند باشد، با شوق و شعف او را صدا می زند، و گفتار خود را در عالم محبّت، هیجان انگیز می کند. برای ایجاد مسرّت به اسما، صفات و القاب اجداد بزرگوار آن حضرت اشاره کرده عرض می کند: «ای فرزند (پسر) آقایان و سروران مقرّب درگاه خدا!!» یا ابن الساده المقربین.(1).
این جمله به سیّد (2) بودن و مقام مقرب جوار کسانی اشاره دارد که بواسطه اعمال حسنه و رفتار پسندیده، جلوه ای از نور خدا در وجودشان پرتو افکنده و متّصف به کمالات و صفات پسندیده شده اند و به مقام قرب حضرت حقّ رسیده و از مقربان الهی شده اند؛ البته نه قرب مکانی بلکه قرب روحانی و معنوی. ولی عدّه ای مقامی بالاتر و والاتر از این مقربان دارند؛ یعنی سرور آنان محسوب می شوند. در این توصیف امام زمان (ع) فرزند سرور مقربان، معرفی شده است. همه ائمه معصوم (ع) سید و مقرب درگاه الهی بوده و امام مهدی (عج) نیز فرزند آن بزرگواران است.
در جمله بعد ائمه (ع) به کرامت و نجابت ائمه (ع) توصیف شده اند، امام (ع) به یک صفت درونی از اوصاف اجداد پاک آن حضرت اشاره و با وصف نجابت و کرم این چنین معرفی کرده است: «ای فرزند گرامی ترین افراد نجیب و شریف!»؛ یا ابن النجباء (3) الاکرمین(4).
جمله بعدی دعا به مسأله هدایت که وظیفه و رسالت اولیه و اساسی آن بزرگواران است، اشاره می کند: «ای فرزند هدایتگران هدایت شده!» یا ابن الهداه (4) المهدیین(5).
از آنجا که ائمّه معصوم (ع) برای هدایت و رهبری امت برگزیده شده و یکی پس از دیگری با تحمّل سختی و رنج در رهبری امت اسلام تلاش کردند، با قیام حضرت مهدی (عج) و رهبری ایشان، دوران سختی و رنج به پایان رسیده و همگان شاهد جهانی پر از عدالت و سعادت خواهند بود.
یکی دیگر از صفات اولیای خدا که در اینجا نیز به آن اشاره شده پاکیزگی درون و پیراستگی از هر نوع آلودگی است که در جمله بعد امام (ع) به این صفت که از اوصاف دورنی همه ائمه اطهار (ع) است اشاره کرده عرض می کند: «ای فرزند پاکان و برگزیدگان پاک!»؛ یا ابن الخیره المهذبین. لازم بذکر است اکثر اوصاف و شرایطی که در ابتدای دعا برای گزینش اولیا مطرح شده بود، در این جملات نیز به شکل دیگری آمده و به آن تأکید شده است.
روحیه جوانمردی که از اخلاق حسنه و صفات پسندیده نفسانی است، در همه انبیا و اولیا به گونه ای وجود داشته و نمونه کاملی از آن در وجود امام زمان (ع) آشکار شده و افزون بر صفات دیگر، ایشان را بر دیگران برتری می دهد.
در جمله بعد به همین روحیه آن بزرگواران اشاره می نماید. «ای فرزند شریف زادگان قابل ستایش!»؛ یا ابن الغطارفه(7) الانجبین (8).
مراد از پاکیزگی که در جمله بعد به آن اشاره شده، پاکیزگی مطلق و کلی است؛ یعنی شامل جسم و جان و تمام حالات بیرونی و درونی می شود و حضرت مهدی (عج) ثمره و فرزند پاک ترین افراد امت و پاک ترین فرد زمان خود خواهد بود. بدین جهت عرض می کند: «ای فرزند نیکوترین پاکیزگان»؛ یا ابن الاطایب (9) المطهرین.
ائمه معصوم (ع) در بذل و بخشش نیز الگو و سر آمد همه انسانها بودند. در بیان کلمه «زهد» در مورد شخصیت امیر مؤمنان (ع) ذکر شد که ایشان به هنگام شب ثروتمندترین شهر بود و هیچ کس به اندازه او ثروت نداشت تا صبح درهمی از آن ثروت ها را در اختیار نداشت و همه را انفاق کرده بود. درمورد امام حسن (ع) نیز ذکر شده که چند بار تمام دارایی خویش را در راه خدا بخشید. البته بقیه ائمه (ع) نیز همین گونه بودند.
مسأله کرامت در این جملات با تعابیر مختلف چندین بار ذکر شده و اهمیت آن برای همگان قابل توجه و دقت است. در کتاب بحارالانوار (10) روایت مفصلی از «امام رضا (ع)» نقل شده که قسمتی از آن چنین است: «امام (ع) از لوث گناهان پاکیزه، از عیوب بدنی منزّه و به علم و دانش مشخّص و به حلم و بردباری آراسته، باعث نظام دین و عزّت مسلمین و... است». پس جمع این اوصاف در یک شخص موجب امتیاز و سروری او بر دیگران است.
در جمله بعد به صفت ارزشمند دیگری اشاره می شود: «ای فرزند بخشنده ترین برگزیدگان!»؛ یا ابن الخضارمه (11) المنتجبین (12).
به راستی ائمه (ع) آنچه را که از دنیا برای رفاه، آسایش و خوشی خود می خواستند، می توانستند کسب کنند و با آرامش و آسایش زندگی کنند، اما وظیفه آنها این نبود. وظیفه آنها تحمّل رنج و سختی زندگی در مسیر رسالت و ولایت امت، دستگیری از دیگران و عمل به شرط و شروط در باب گزینش اولیا - که آن را به نام «زهد» (13) شناختیم - بود چرا که خاصیت محرومیت زدایی از چهره جامعه داشته و انسان را به مقام قرب الهی، نزدیک تر می کند.
در جمله بعدی امام (ع) عرض می کند: «ای فرزند با کرامت ترین کریمان!»؛ یا ابن القماقمه (14) الاکرمین.
در جملات بعدی در لحن کلام امام (ع) علاوه بر توصیف، استعاره و تشبیه نیز دیده می شود و آن بزرگواران را به ماه های نورانی، چراغ های روشنی بخش، شعله های افروخته و ستارگان تابناک و... تشبیه می کند.
می دانیم ماه به هنگام شب، انسان را در تعیین مسیر، کمک می کند تا در تاریکی، پستی و بلندی ها را بشناسد و ببیند. ائمه معصوم (ع) نیز همچون ماه تابناک بر فراز آسمان زندگی بشر می درخشند تا انسان ها در پرتو نور آنها راه را در تاریکی ها و سردرگمی های زندگی، پیدا کرده، به بیراهه نروند واز خطرات محفوظ باشد. لذاعرض می کند: «ای فرزند ماههای نورانی شب چهارده!»؛ یا ابن البدور(15) المنیره.
خداوند به مقتضای رحمانیت، موجبات سعادت بشر را از هر جهت در این دنیا فراهم ساخته است. از آن جمله آفرینش خورشید و ماه و ستارگان درخشنده است که حرارت و انوار روشنی بخش آنها افراد بشر، حیوانات و گیاهان را توانایی زندگی داده است.
توصیف و استعاره بعدی نیز همچون جمله قبل به روشنگری و نورافشانی وجود ائمه معصوم (ع) که هدایت گر و روشنی بخش زندگی بشرند، اشاره دارد عرض می کند: «ای فرزند چراغ های درخشان!» یا ابن السرج (16) المضیئه.
ائمه معصوم (ع) همگی برای هدایت بشریت، همچون چراغ، راه را نمایان می سازند. مبالغه نیست اگر ائمه (ع) را به شمع تشبیه کنیم؛ چرا که کار شمع سوختن و نورافشانی است و ائمه (ع) همچون شمع می سوزند و مسیر تکامل و تعالی را برای انسانها روشن می کنند.
در جمله بعد ائمه (ع) به شهاب های آسمانی تشبیه شده اند آنجا که عرض می کند: «ای فرزند شهاب های نافذ!»؛ یا ابن الشهب (17) الثاقبه.(18)
امام (ع) در جمله بعد مرحله دیگری از هدایتگری مسیر و معرفی ائمه (ع) را در قالب استعاره بیان می کند: «ای فرزند ستارگان روشن، تابان و درخشنده!»؛ یا ابن الانجم (19) الزاهره(20).
در ادامه تشبیه به علایم هدایت کننده در آسمان، به تشبیه آنها به وسایل هدایت در زمین پرداخته و ائمه (ع) و اولیا الهی را به راه واضح و مستقیم توصیف نموده عرض می کند: «ای فرزند راههای روشن و واضح»؛ یا ابن السبل (21) الواضحه.
واضح است ماه تابان و چراغ هدایت، برای دور نشدن از مسیر حقیقت و راه مستقیم است؛ اما بدون وجود جاده ای وسیع و معین استفاده از آن نورها چندان فایده ندارد.
در جمله بعد تشبیه دیگری در زمینه یافتن راه حق از باطل، بیان شده است: «ای فرزند پرچم های آشکار سازنده»! یا ابن الاعلام (22) الائحه(23).
همان طور که در هر راه و گذری نشانه ها و پرچم هایی برای راهنمایی مسافران و رهگذران نصب می شود تا برای یافتن راه مورد نظر دچار سردرگمی نشوند، ائمه (ع) نیز هم چون علامت ها و پرچم هایی در مسیر زندگی بشر قرار دارند تا آنها را برای یافتن مسیر و پیمودن راه حق و عدم انحراف از آن یاری دهند.
در ادامه جمله های قبل، امام (ع)، ائمه (ع) را عالم ترین و کامل ترین افراد در علم، دانایی و شناخت معرفی کرده و آنان را مصداق «علم کامل» می شمارد، عرض می کند: «ای فرزند علوم و دانشهای کامل!»؛ یا ابن العلوم (24) الکامله.
چرا که علوم و دانشها معمولاً کامل نیستند و دارای اشکالند، اما برخی علوم کامل و بی اشکالند.
از آنجا که بزرگان دین برای اجرای قوانین و سنتهای الهی گزینش شده اند، اجرای قانون و عمل به سنّتهای الهی از وظایف و دستورالعمل های مهم آنها بوده که با قیام حضرت ولی عصر (عج) به حد اعلای خود خواهد رسید. به طوری که تمام قوانین و حدود الهی اجرا شده و به سرکشان و متمرّدان اجازه تخلّف داده نمی شود.

پی نوشت ها :

1. سادة: جمع سیّد، از نظر لغت به کسی که بزرگ و شریف قومی باشد، گویند. در اخبار و ادعیه، انبیا و اولیا را گویند. در حدیثی پیامبر (ص) فرمود: انا سید النبیین و علی سید الوصیین. بحار الانوار، ج 38، ص 17، کتاب تاریخ امیرالمؤمنین، باب 56، باب انه صوالت الله علیه الوصی.
2. درمعنای سیادت همچنین آمده: کسی که در فضیلتی از فضایل بر دیگران برتری دارد یا کسی که مدیر و متولی امور مردم است. و نظر به اینکه انبیا و اوصیای الهی از مقام سیادت برخوردار بودند، لازم است این سلسله درنهایت به شخصیتی که دارای بزرگواری و صفات نیک اخلاقی، صاحب فضایل نفسانی و مراتب عالی و کمال است، ختم شود و چون اعطای این مقام از طرف خداست لذا باید این شخص مقرّب درگاه الهی باشد و تمام این خصوصیات در وجود نازنین امام زمان (عج) متجلّی است.
3. نجباء: جمع نجیب، کسی است که دارای اخلاق فاضل و صفات پسندیده باشد.
4. أکرمین: جمع «أکرم» به معنای با فضیلت تر و با شرافت تر.
5. هداة: جمع هادی، هدایت کننده.
6. مهدیین: جمع مهدی، هدایت شده.
7. الغطارف: از ماده غطرف جمع الغِطرِیف و الغُطارِف به معنی آقا، سرور، شریف.
(الغِطریف و الغُطارف: السید الشریف، لسان العرب، ج 9، ص: 269).
8. انجبین: جمع أنجَب، در خور ستایش و شایان تمجید.
9. اطایب: جمع طیب، پاک و پاکیزه.
10. بحار الانوار، ج 25، ص 124، کتاب الامامه، باب 4، باب جامع فی صقات الامام و شرائط الامامه.
11. خضارمه: جمع خضرم، سرور و زیاد بخشنده.
12. منتجبین: جمع منتجب، برگزیده شده.
13. و شرطت علیهم الزهد فی درجات هذه الدنیا و...
14. قماقمه: جمع قمقام، مرد بزرگوار و بسیار بخشنده.
15. بدور: جمع بدر، ماه شب چهاردهم.
16. سُرُج: جمع سراج، چراغ.
17. شُهُب: جمع شهاب، به معنی شعله و نورهایی که با سرعت در آسمان حرکت می کنند.
18. ثاقبه: افروخته، شهاب ثاقب، روشن و تابان.
19. انجم: جمع نجم، ستاره.
20. زاهرة: بسیار تابان، خوش رنگ.
21. سُبُل: جمع سبیل، راه.
22. اعلام: جمع علم، اثر و نشانه ای که بوسیله ی آن چیزی شناخته و دانسته شود.
23. لائح: به معنای مَظهر، صورت ظاهر، نما و نمود.
24. علوم: جمع «علم»، دانش.

منبع: همتیان، علی اصغر؛ (1390)، شرح فراق: شرحی نو بر دعای ندبه، تهران: بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود (عج)، چاپ سوم.