رویکرد به تولید ملی در نگاه اسلامی

نگاه به تولید ملی از منظر دینی و وضعیت فعلی ما

این نوشتار حاوی بحثی در باب جایگاه تولید ملی در نگاه اسلامی و نیز ارتباط آن با وضعیت فعلی ما است. توضیح اهمیت تولید در دانش اقتصاد، بررسی ضرورت های رویکردی به تولید در وضعیت فعلی ایران، توضیح جایگاه تولید در ادبیات دینی (به ویژه با استناد به نهج البلاغه) و بحثی پیرامون الزامات گسترش تولید از جمله مطالبی هستند که در این نوشتار ارائه شده است.
نگاهی به بودجه دولت نیز نشان می دهد که اگر بخواهیم بودجه دولت را بدون نفت ببندیم دچارکسری این بودجه راه فایق آمدن بر کسری این بودجه در طی دهه های گذشته، به صورت ساختاری، در اقتصاد ایران استفاده از درآمدهای ناشی از فروش نفت خام بوه است. در حالی که اگر تولید ملی تقویت شود. واژگان کلیدی: تولید ملی نهج البلاغه، سیره نبوی، سیاست های حمایتی

مبانی رویکرد به مبحث تولید ملی

در رابطه با حمایت از تولید ملی و کار و سرمایه ایرانی، در ابعاد مختلف مسئله می توان مباحثی را عرضه داشت. در این نوشتار به بخش های مختلف این مسئله می پردازیم. بعد اول در رابطه با فلسفه و ضرورت این نامگذاری است. این مسأله را از چند جهت می توان مورد بررسی قرارداد. ذیل این مبحث ابتدا لازم است از جایگاه تولید، فی حد نفسه، در علم اقتصاد سخن به میان آورد. وقتی که موضوعات مهم اقتصادی را در نظر می گیریم معمولا از مصرف، توزیع و تولید به عنوان سه موضوع اساسی مطرح در این علم یاد می کنیم. در مقایسه این سه موضوع، به نظر می رسد، مهمترین و اساسی ترین موضوع "تولید" است؛ زیرا اگر تولیدی در کار نباشد چیزی برای مصرف وجود نخواهد داشت. همان طور که اگر تولیدی صورت نگیرد اصلاً موضوعی برای توزیع هم وجود نخواهد داشت.
بنابراین اساسی ترین و اولین موضوع مهم در اقتصاد بحث تولید است؛ چه آنکه تولید هیچ موضوعی برای اقتصاد وجود نخواهد داشت. به این ترتیب اهمیت تولید به لحاظ علم اقتصاد روشن است.

ضرورت های رویکرد به تولید ملی در اقتصاد ایران

بحث دومی که باید طرح شود این است که به لحاظ اقتضائات اقتصادی، در اقتصاد ایران چه ضرورتی برای تأکید بر بحث تولید ملی و سرمایه ایرانی وجود دارد. واقعیت این است که در حال حاضر ما با تحریم های دشمن مواجه هستیم. طبعاً اگر ما بخواهیم از حقوق مسلم خود دفاع کنیم چاره ای جز آن نداریم که در مقابل این تحریم ها باستیم. هم اکنون نقطه محوری این تحریم ها تمرکز بر تحریم های اقتصادی است. در چنین وضعیتی باید با اتکاء برظرفیت ها و استعدادهای نیروهای داخلی نیازهای خود را تأمین کنیم و، ان شاءالله، همان طور که مقام معظم رهبری فرموده اند از این تهدیدها برای کشور فرصت بسازیم. ذیل چنین رویکردی می توان امیدوار بود که برای همیشه بندهای وابستگی اقتصادی به کشورهای بیگانه قطع شود.
علاوه برتحریم، ما با مقوله ای به نام بیکاری مواجه هستیم. همین طور ما در بحث تولید ملی ملاحظه می کنیم که بر اساس آمارهای موجود طراز بازرگانی و تجارت خارجی ما مناسب است؛ یعنی وقتی ما نفت را در نظر نمی گیریم واردات کشور از صادرات بیشتر است که امر مطلوبی نیست. این به آن معنااست که ما بیش از این که تولید می کنیم مصرف می کنیم. به همین دلیل کشور ماباید برنامه ریزی کند تا وضعیت بازرگانی و تجارت خارجی خود را مثبت کند. این هدف تنها هنگامی محقق می شود که از تولید ملی به صورت جدی حمایت شود.
در توضیح این مسئله باید گفت که لازم است از سرمایه های در دسترس کشور استفاده بهینه صورت پذیرد. بهترین شاهد در حال حاضر این است که سرمایه های سرگردان زیادی در کشور ما وجود دارد که به گردش آنها به جای اینکه نقطه قوت اقتصاد باشد به صورت دوره ای در بازارهای واسطه ای مثل سکه و ارز و امثال این ها برای اقتصاد کشور مشکل ساز می گردد. اگر این سرمایه ها مجالی در عرصه تولید پیدا کنند به نکته قوت نظام تبدیل می شود. از این جهت ما باید تدابیری را در دست بگیریم که به سرریز سرمایه های موجود در کشور به حوزه تولید بیانجامد و به صاحبان سرمایه جهت رویکرد به عرصه تولید انگیزه ببخشد. چنین رویکردی سبب خواهد شد که این سرمایه ها، به جای ورود در بازارهای واسطه، در فرآیند تولید وارد شوند. این نیازمند تدبیر و برنامه ریزی است.
نگاهی به بودجه دولت نیز نشان می دهد که اگر بخواهیم بودجه دولت را بدون نفت ببندیم دچارکسری این بودجه راه فایق آمدن بر کسری این بودجه در طی دهه های گذشته، به صورت ساختاری، در اقتصاد ایران استفاده از درآمدهای ناشی از فروش نفت خام بوه است. در حالی که اگر تولید ملی تقویت شود. در اثر افزایش تولید و مالیات هایی که دولت می تواند از تولید بگیرد، تأمین اعتبار بودجه می تواند به جای نفت از محل مالیات ها باشد. در چنین وضعیتی می توانیم بودجه خود را متوازن سازیم.
علاوه بر این اگر بخواهیم بحث تورم را حل بکنیم جز اینکه در مقابل تقاضاهایی که وجود دارد تولید بکنیم راهی در دست نداریم. واضح است که وقتی عرضه زیاد می شود قیمت ها، خود به خود، متعادل می گردد و تورم، به صورت ریشه ای، حل می شود. به هر حال باید اذعان نمود که راه حل بسیاری از موضوعات کشور مثل تورم و بی کاری، عدم توازن در بودجه دولت و عدم توازن در طراز بازرگانی و تجارت خارجی در تقویت هرچه بیشتر تولید ملی است.

نکته ای در نام گذاری سال های منتهی به امسال در رویکرد به مباحث اقتصادی وجود دارد که باید به آن پرداخت. این تأکید بر اقتصاد به هیچ وجه به معنای عدم توجه کشور به اهداف فرهنگی نیست. دقت در فرمایش و رویکرد مقام معظم رهبری توجه ویژه به اهداف معنوی و فرهنگی در نظام نشان می دهد؛ بلکه واقعیت آن است که این تأکید بر مباحث اقتصادی خود بخشی از تأکید کلی تر نظام بر اهداف والای فرهنگی نظام است؛ چه آنکه اگر ما به عرصه های اقتصادی مهمی نظیر اصلاح الگوی مصرف، جهاد اقتصادی و گسترش تولید ملی بپردازیم راه طمع ورزی دشمنان نظام را جهت ضربه زدن به آن از طریق اقتصاد می بندیم. در این صورت است که می توان اقتدار از نظام را بیش از پیش تثبیت نمود و، به این ترتیب، این اصلی ترین نظام معنویت گرا را در جهان در رسیدن به اهداف اصلی و معنوی خود یاری رساند.

خاستگاه روایی رویکرد به مبحث تولید

در نصوص دینی ما تأکید فراوانی هم بر مقوله کار و هم بر مقوله تولید گردیده است. قرآن کریم، به صراحت، بیان می دارد: "لیس للانسان الا ما سعی" (هیچ چیزی برای انسان جز آن چه که تلاش می کند نیست). (النجم: 39) در واقع اگر کشوری بخواهد توسعه پیدا کند راهی به جز کار و تلاش پیش روی خود ندارد. هم چنین در روایات حضرت رسول (ص)، صراحتاً، بحث تلاش برای تأمین معاش جهاد فی سبیل الله تعبیر شده است و خود حضرت، با تمام شان و منزلتی که داشتند، بوسه بر دست کارگر می زدند. این نشان دهنده مقام کارگر در مجموعه ارزش های اسلامی است. فرازهایی از فرمایش حضرت علی (ع) در نهج البلاغه در خصوص حمایت از کسانی که، در بخش های مختلف برای رفاه و آبادانی جامعه تلاش می کنند، نیز ناظر بر همین مسئله است. حضرت در نامه 53 نهج البلاغه به اهمیت تولید کنندگان برای قوام نظام و زندگی مردم اشاره می کنند. در یک فراز حضرت افراد جامعه را به چهار گروه تقسیم می کند: سپاهیان، مالیات دهندگان، کارگزاران دولت و تجار و صاحبان صنایع و، بعد از این که اهمیت هر کدام را بیان می کنند، در بخش آخر می فرمایند: بارزگانان و صاحبان صنایع کسانی هستند که قوام تمام گروه های قبل بستگی دارد به تلاشی که آنها انجام می دهند. حضرت می فرمایند: این ها کسانی هستند که از راه های دور با تحمل مشکلات اسباب آسایش و زندگی مردم را فراهم می کنند و در اختیار آنها قرار می دهند. بنابراین باید تولید کنندگان مورد حمایت جامعه قرار بگیرند. در فرازی از این نامه، حضرت مالک را توصیه می کنند و می فرمایند: وصیت مرا درباره بازرگانان و تولید کنندگان بپذیر، این ها کسانی هستند که خود را به خطر می اندازند و اسباب آسایش مردم را فراهم می آورند. ایشان هم چنین، در بیانی ارزشمند، می فرمایند: این گروه سرچشمه جوشان همه منافع و اسباب زندگی مردم هستند و تو، به عنوان حاکم و ولی مردم، باید از آنان حمایت کنی.
نکته راهبردی دیگری که در نامه حضرت امیر خطاب به مالک اشتر وجود دارد این است که مطابق سفارش ایشان نگاه به تولیدکننده نباید این باشد که این ها منشا درآمد برای دولت هستند؛ بلکه باید نگاه آن باشد که این ها منشأ آبادی کشور هستند. این نگاه، بیانگر و ارایه دهنده نگاه بسیار مهم است که کارگذاردولت باید وقتی با تولید کننده مواجه می شود به گونه ای به وی نگاه کند که وی احساس کند صاحب ثروت است. به زبان دیگر اگر چه این مطلب که باید از تولید کننده مالیات گرفت بحث درستی است؛ اما مواجهه کارگزارن با تولید کنندگان، پیش از هر چیز، نباید این گونه باشد که آنها منشأ درآمد هستند؛ بلکه اولویت اول نگاه باید این باشد که ایشان منشا آبادانی هستند. توصیه هایی که حضرت به مالک دارند بسیار ارزشمند است. حضرت به مالک می فرمایند: باید کوشش تو در آبادی زمین بیش از جمع خراج باشد؛ زیرا خراج جز با آبادانی به دست نمی آید و آن کسی که بخواهد مالیات را بدون عمران و آبادانی مطالبه کند شهرها را خراب و بندگان خدا را نابود کرده است و حکومتش مدت زیادی دوام نخواهد آورد.
اگر سنگینی مالیات یا رسیدن آفات یا کمی آب و خشک شدن چشمه ها یا عوامل دیگر سبب شود تا به تو شکایت آورند مالیات را به مقداری که حال آنان بهبود آورد تخفیف بده و هرگز این تخفیف بر تو گران نباید؛ زیرا گنجینه ای است که سرانجام آن را در آبادانی و عمرانی دولت خویش به کار می گیری و سبب می شود که از تو به خوبی ستایش کنند و در گسترش عدالت از ناحیه تو با خرسندی برخورد کنند و تو نیز از آنان خوشنود می شوی و تو می توانی از طریق ذخیره ای که برای آنان قرارداده ای بر آنان اعتماد کنی و نیز می توانی با این عمل، که آنان را به عدالت عادت داده ای، بر آنان مطمئن باشی؛ زیرا گاهی برای تو گرفتاری هایی پیش می آید که باید بر آنان تکیه کنی، و در این حال، آنان تحمل آن را خواهند داشت؛ اما ویرانی زمین تنها به این علت است که کشاورزان و صاحبان زمین فقیر شوند و بی چارگی و فقر آنان به سبب آن است که زمام داران به ثروت اندوزی می پردازند و از تاریخ عبرت نمی گیرند.
تحلیل این فراز زمان طولانی ای را می طلبد، با این حال به صورت خلاصه به بخش هایی از آن می پردازیم. اولین مطالب رویکردی است که ولت باید در مواجه با تولید کنندگان داشته باشند. بحثی که امام (ع) در این جا بر آن تأکید می کنند این است که اگر تولید کنندگان اظهار کردند که ما مشکل داریم باید به مشکلات آنها گوش فرا داد.
نکته دیگر، که حضرت بر آن به جد تأکید می کنند، این است که دولت باید بداند که حمایت از تولید کننده در واقع حمایت از خود او است؛ زیرا اگر ایشان موفق باشند از دولت در مواقع سختی پشتیبانی خواهند کرد.

رویکرد به مقوله تولید در سیره امامان (ع)

به طور کلی در سیره تمام پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) کار و تولید اقتصادی جایگاه مهی داشته است. در اینجا به سیره امام علی (ع)، که برای همه پیروان آن حضرت الگو است، اشاره می کنیم. آن حضرت در فرصت 25 سالی که از منصب های سیاسی دور بود به کارهای اقتصادی اهتمام می ورزید. در نقل های متقن تاریخی، که در حد تواتر است، آمده است که حضرت در منطقه ای به نام ینبع، در عربستان امروزی، نخلستان ها و مزارع و چشمه های زیادی را با همت خود ایجاد کردند. برخی از تاریخ نویسان تعداد چاه هایی را که حضرت در ینبع حفر کرده اند حدود صد حلقه چاه شمرده اند. حضرت درآمد این چاه ها را وقف جامعه می کردند. نگاهی به فرهنگ عمومی در ارتباط با کار و رویکردهای ما با سیره امامان (ع) سازگاری ندارد، هم اکنون متأسفانه فرهنگ کار و کوشش، در میان برخی از ما ایرانیان، وضعیت مطلوبی ندارد.
در برخی از روایات از ائمه بر مصرف کالاهای داخلی، با این تعبیر که از کالاهای کشورهای کفر و بیگانه حمایت نشود، تأکید گردیده است. طبعاً آن چه مورد رضایت اهل بیت (ع) است این است که تولید کننده کالایی را در اختیار مصرف کننده قرار بدهد که از استانداردهای مطلوب برخوردار باشد. همین امر بهترین مشوق است که مصرف کننده تمایل به مصرف کالاهای داخلی داشته باشد.

رویکرد عملیاتی به تولید ملی

آنچه مهم است، و نقشی تعیین کننده خواهد یافت، عرصه عمل است. در این زمینه باید به دو نکته توجه کرد:
- گاهی اوقات اقدامات عملی اثر مستقیم بر روی اهدافی که دنبال می شود دارند و برخی مواقع دیگر این اقدامات اثر غیر مستقیم بر تعقیب هدف مورد نظر ما بر جای می گذارند. ما برای تحقق گسترش تولید ملی باید در هر دو جهت کوشش کنیم. البته شناخت عوامل که اثر مستقیم دارند آسان تر از شناخت عواملی است که اثر غیر مستقیم دارند. عواملی هم چون ارایه تخفیف ها با بخشودگی های مالیاتی به تولید کنندگان از جمله عوامل مستقیم هستند. هم چنین ممکن است ما، با سیاست گذاری های خود، بخشی از هزینه های مستقیم تولید را کاهش دهیم؛ مثلاً دولت در صدور مجوزها تمهیداتی را ایجاد بکند و معافیت هایی را در این زمینه قایل شود.
اما، در کنار عوامل مستقیم، ما با عوامل غیرمستقیم نیز مواجه هستیم. این گروه از عوامل نیز نقشی جدی در تولید دارند. ذیلاً، از باب نمونه، مواردی ذکر می گردد:
حجیم بودن دولت: وقتی دولت عمده فعالیت های اقتصادی را در اختیار خود داشته باشد، عرصه بر بخش خصوصی، خواه ناخواه، تنگ می شود و آن دریای عظیم انرژی که در بخش خصوصی وجود دارد کنار گذاشته می شود.
بر این اساس خصوصی سازی و عملیاتی نمودن اصل 44 باید به صورت جدی پی گیری شود. واقعیت آن است که دولت ها، به صورت ذاتی، گرایشی در جهت بزرگ شدن دارند و همیشه سیاست گذاران ما باید مواظب باشند که دولت حجیم نشود.
فساد مالی: بحث فساد مالی و اقتصادی هم در زمره مواردی قرار می گیرد که، به صورت غیر مستقیم، در تولید اثر می گذارد؛ اگر ما شعارمان حمایت از تولید است باید از برون هر گونه فساد در سیستم های اقتصادی برحذر باشیم. در غیر این صورت بحث حمایت از تولید بی معنا می شود؛ زیرا وقتی امکان رسیدن به سرمایه از طریق فساد ممکن باشد رویکرد به تولید منفی خواهد بود. نکته ای که در مورد عوامل غیرمستقیم وجود دارد این است که شناخت این عوامل مقداری پیچیده است و نیازمند بحث های کارشناسی است.

الزامات حمایت از تولید

در راه گسترش تولید ملی ما به سطح قابل توجهی از همیاری و همکاری همه جانبه در اقتصاد نیاز داریم. در این میان اولین گروهی که باید از تولید حمایت بکنند دولت مردان هستند.
دولت باید، با اعمال سیاست های مناسب تشویقی، تبلیغی و حمایتی در بحث های تعرف های و عرصه قوانین و مقررات، رویه ها و رویکردهایی را اتخاذ کند که، حدالامکان، منافع تولید کنندگان را مد نظر داشته باشند؛ به این معنا که باید فضایی را فراهم آورد که، در آن فضا، تولید کنندگان بتوانند به سود مشروع مورد نظر خود دست پیدا کنند. مصرف کنندگان هم وظیفه دارند که در تأمین نیازهای خود، حدالامکان، از کالاهای داخلی استفاده کنند؛ البته این امر مقداری ایثارگری را می طلبد. هنر آن جا است که ما به خاطر منافع دراز مدت بیابیم و مقداری ایثار کنیم و کالاهای داخلی را ترجیح دهیم. این مسئله، در دوره های بعدی، به تولید کنندگان ما این فرصت را می دهد که تولیدات بهتری را، باقیمت مناسب تر، عرضه دارند.
گروه دیگری که در حمایت از تولید ملی نقش دارند خود تولید کنندگان هستند آنها باید قدرت ریسک پذیری را داشته باشند، و با توکل بر خدای متعال، وارد عرصه های تولید بشوند؛ هر چند که عرصه های دیگری برای سرمایه گذاری با قدرت ریسک کمتر وجود داشته باشد. ما، در فرهنگ غنی دینی خود، معتقد به مفهوم برکت هستیم و این باور پای می فشاریم که روزی در دست خداوند متعال است. گروه دیگری که در این مهم تأثیر گذارند اصحاب رسانه و مطبوعات هستند.
رسانه ها نقش بسیار مهمی در گسترش فرهنگ تولید و نیز گسترش فرهنگ استفاده از تولید داخلی بر عهده دارند. به عبارت دیگر لازم است تا رویکرد به کار و افزایش تولید ملی به مثابه امری مطلوب در جامعه تشویق شود و این امر به بخشی از فرهنگ جمعی و عمومی ما تبدیل شود، هم چنین رسانه ها می توانند در طرح مشکلات تولید کنندگان نقش آفرین گردند و مشکلات آنان را به گوش مسئولین برسانند.

پی‌نوشت‌ها:

* عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه مبنای و رویکرد به مبحث تولید ملی

منبع: دکتر سید رضا حسینی عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه مبنای و رویکرد به مبحث تولید ملی (1391) خرد نامه همشهری شماره 96 کاری از گروه مجلات همشهری