تولید در قرآن

بحثی در باب تولید در قرآن کریم

این نوشتار به بررسی تولید در قرآن کریم اختصاص دارد. نویسنده کوشیده است، ذیل آیات نورانی کلام الله مجید، رویکرد قرآنی را به تولید توضیح دهد و تفسیر نماید. آسیب شناسی وضعیت اقتصادی بر اساس قرآن از جمله فرازهای دیگر نوشتار پیش روی است.
واژگان کلیدی: تولید در قرآن، آسیب شناسی اقتصاد، کار و...
این نوشتار در صدد بررسی فرهنگ تولید و کار در منابع و متون دینی است. بدون تردید اجرای احکام دین و سیره و سنت پیامبرخدا (ص) و اهل البیت گرامی اش از جمله اهداف مهم حکومت اسلامی است. مطمئناً شعار بسیار ارزشمند « تولید ملی، حمایت از کار و سرمایه ایرانی » که مقام معظم رهبری در سال 91 مطرح فرمودند را از زوایای گوناگون می شود مورد توجه قرار داد. در این نوشتار این ایده اساسی از زاویه آیات قرآن کریم مورد بررسی قرار می گیرد. کسب و کار همواره در فرهنگ غنی اسلامی از جایگاهی والا برخوردار بوده است و اهمیت کار و تلاش برای کسب روزی در سیره معصومین (ع) مورد تأکید بسیار است؛ مراجعه به آیات قرآن نیز نشان مید هد که کار و تلاش در کسب روزی و تلاش برای عمران و آبادی زمین با تولید، کار و تلاش به دست می آید. در بررسی آیات قرآن کریم مورادی به صراحت اشاره به بحث کار، تلاش و امکان بهره گیری از نعمات دارند.
خداوند متعال در بعضی از آیات مثل آیات 10 از سوره اعراف «ولقد مکناکم فی الارض و جعلنا لکم فیها معایش قلیلا ما تشکرون» یا در سوره ی هود آیه 61 «هوانشاکم من الارض و استعمرکم فیها» یا در سوره ی الرحمن آیه 10 «والارض وضعها للانام» به زمین وعمران آن اشاره می کند.
از این آیات می توان این مطلب مهم را استنباط کرد که در حقیقت خداوند همه آنچه را برای زندگی آدمی ضروری بوده است در زمین قرارداده است. هستی به شکل طبیعی توان برآورده کردن نیازهای انسان را دارد. بر فراز دیگر بخش های طبیعت خداوند آدمی را موجودی ذی شعور آفریده است. اگر انسان از افکاراندیشه هایی که خداوند به او عطا کرده است به شکل درست بهره ببرد و برنامه ریزی بکند می تواند از همه امکاناتی که خداوند متعال در جهان بیرون و درون برای او گسترده است به بهترین شیوه استفاده کند.
قرآن کریم در آیات متعددی به زمین و طبیعت اشاره دارد و در هر آیه نگرشی خاص و پیامی ویژه را به ما منتقل می کند. به عنوان نمونه در سوره هود خداوند متعال عمران و آبادی زمین را از انسان می خواهد؛ در واقع دو عوت آدمی به تلاش و کوشش در چنین آیاتی تلویحاً دیده می شود. بی تردید بخشی زیادی از عمران و آبادی زمین با تولید، کار و تلاش به دست می آید.
کسب و کار همواره در فرهنگ غنی اسلامی از جایگاهی والا برخوردار بوده است و اهمیت کار و تلاش برای کسب روزی در سیره معصومین (ع) مورد تأکید بسیار است؛ مراجعه به آیات قرآن نیز نشان مید هد که کار و تلاش در کسب روزی و تلاش برای عمران و آبادی زمین با تولید، کار و تلاش به دست می آید.
کسب و کار همواره در فرهنگ غنی اسلامی از جایگاهی والا برخوردار بوده است و اهمیت کار و تلاش برای کسب روزی در سیره معصومین (ع) مورد تأکید بسیار است؛ مراجعه به آیات قرآن کریم نیز نشان می دهد که کار و تلاش در کسب روزی و تلاش برای عمران و آبادانی مورد تأکید این کتاب نورانی است.
با تأمل در مواردی از آیات مبارک قرآن کریم مشاهده می شود که بحث کسب و کار وتولید و رونق اقتصادی تا اندازه ای اهمیت دارد که در کنار اعمال عبادی جای می گیرد.
سب و کار همواره در فرهنگ غنی اسلامی از جایگاهی والا برخوردار بوده است و اهمیت کار و تلاش برای کسب روزی در سیره معصومین (ع) مورد تأکید بسیار است؛ مراجعه به آیات قرآن کریم نیز نشان می دهد که کار و تلاش در کسب روزی و تلاش برای عمران و آبادانی مورد تأکید این کتاب نورانی است.
به عنوان نمونه در آیه 10سوره جمعه می فرماید «فاذا فضیت الصلاه فاتشروا فی الارض و ابتغوا من فضل الله کروالله کثیرا العلکم تفلحون». این آیه می فرماید «وقتی نماز را خواندند در زمین پخش بشوید و از فضل الهی بهره مند بشوید و ذکر خود را بکنید شاید رستگار شوید» پرسش این است که فضل الهی چیست؟ در پاسخ چنین گفته شده است فضل الهی عبارت است از تولید، کسب و کار.
آنچه باتوجه به این آیه مورد توجه است هم ردیف قرار گرفتن یاد خدواند متعال با کسب و کاراست. در کنار هم بودن این امور نه تنها منافاتی با هم ندارد بلکه مطابق نگرش الهی یاد خداوند کیفیت و کمیت کار را افزایش می دهد. در اندیشه اسلامی کسب و کار تا جایی مقدس دانسته شده است که مسیری برای دستیابی به فلاح و رستگاری معرفی شده است.
نگرش اسلامی براین پایه استوار است که فراموشی یاد خداوند موجب از دست دادن برکت در کسب و کار خواهد شد. خداوند در سوره ی طه آیه 124می فرماید: «ومن اعرض عن ذکری فان له معیشه ضنکا»
خداوند متعال در قرآن کریم کسب و کار را وسیله ای برای رشد و تعالی وجودی بشر معرفی می کند؛ تعبیری که در قرآن بارها مطرح شده است «لعلکم تفلحون» است؛ یعنی کار و تلاش زمینه دستیابی به رستگاری است.
به زبان دیگر آنچه حائز اهمیت است تعبیری است که در اندیشه اسلامی از کار و تلاش می شود و نفس ارتباط زیبایی که خداوند تبارک و تعالی بین کار و عبادت قرارداده است از اهمیت برخورداراست. شایان توجه آنکه بحث عبادت، به عنوان یک امر عبادی محض که در آن اخلاص لازم و ضروری است، به این شکل در کنار مفهوم کارقرار می گیرد و توصیه پروردگار متعال به بندگان مؤمن آن می شود که بعد از نماز به سمت کسب و کار، تولید و ایجاد رونق اقتصادی گام بردارند.
توضیح بیش تر آنکه باید توجه داشت که وابستگی به جهان مادی از دیدگاه اخلاق مذهبی امری مذموم است؛ اما در اندیشه اسلامی راه چاره دوری از دنیازدگی و یاد خدواند است نه دنیاگریزی.
پروردگار متعال در آیات کتاب خود توصیه هایی از این دست دارد که در کنار رونق اقتصادی، برای این که از آفت های دنیار در امان باشید، بسیار خداوند را یاد کنید. حتی تا به جایی پیش می رود که فضای کار می تواند مجرایی برای رستگاری اخروی و دنیوی افراد و جامعه باشد؛ به عبارت دیگر اگر فضای کسب و کار افراد با ایمان در چنین چارچوبی قرار بگیرد زمینه رستگاری جامعه فراهم می شود.
هم چنین در سوره ی بقره آیه 198 خداوند متعال از حجاج چنین می خواهد: «لیس علیکم جناح ان تبتغوا فضلا من ربکم»؛ یعنی زمانی که انجام اعمال حج به پایان رسید مانعی وجود ندارد که مؤمنین به دنبال کسب و کار بروند.
تعبیری که در این آیه خودنمایی می کند عبارت «لیس علیکم جناح» است که مناسب ترین تعبیر برای آن نبودن مانع است.
این تعبیر زیبا، با توضیح جملات بعدی تکمیل می شود زمانی که می فرماید: «فضلا من ربکم». هم چنین در آیه «رزقامنه تعالی بالرب بالتجاره فی المواسم الحج» کسب روزی و تجارت به عنوان فعالیتی که مؤمنین می توانند پس از مراسم حج به آن بپردازند تصریح شده است.

آسیب شناسی فضای اقتصادی بر اساس قرآن

بحث آسیب شناسی از منظر قرآن دارای آثار عینی در زندگی ما است. در واقع اگر هدف ما این باشد که در جامعه و کشور تولید بیشتری داشته باشد و جامعه ای پویا و سرشار از آسایش فراهم آوریم لازم است از آیات قرآن کریم بهره بجوییم.
با تدبر و تعمق بیشتر در آیات قرآن کریم می توان نکاتی را استنباط نمود که تذکرات و هشدارهای لازم و ضروری را در این زمینه مطرح کرده است. شناسایی آسیب های موجود در بحث تولید مسلماً می تواند موجب ایجاد زمینه های مناسب در گسترش و رونق فضای اقتصادی کشور شود.
با نظر به آیات قرآن کرم می توان آسیب های فضای اقتصادی را در دو بخش کلان دسته بندی نمود:

یکم - آفت های اقتصادی از منظر معنوی؛
دوم - آفت های اقتصادی یا تولیدی از منظر مادی.

مبحث آسیب های فضای معنوی را باید در نیات افراد جستجو نمود. آسیب زمانی اتفاق می افتد که فرد دچار خودبینی شود؛ در این فضا آدمی پروردگار خود را فراموش می کند و خود را تنها عامل موفقیت و توانایی قلمداد می کند.
نگرش اسلامی بر این پایه استوار است که فراموشی یاد خداوند موجب از دست دادن برکت در کسب و کار خواهد شد. خداوند در سوره ی طه آیه 124می فرماید: «ومن اعرض عن ذکری فان له معیشه ضنکا» اگر جامعه اسلامی با وجود تلاش، زحمت و کار از خدواند و انگیزه های معنوی جدا باشد، این دوری از یاد خدا و کنار گذاشتن پروردگار متعال در صحنه زندگی موجب آن خواهد شد کسب و کار، با وجود رونق، آثار و خاصیتی را که باید داشته باشد نتیجه ندهد.
آنچه در این بحث نیاز به توجه مضاعف دارد اهمیت اخلاق در رویکرد اسلامی به کار است. اخلاق به شکل درونی و نهادینه شده اش در وجود آدمی به همه زوایای زندگی او شکل الهی می بخشد. چنین رویکردی موجب تعالی و رشد تک تک افراد و نهایتاً جامعه اسلامی خواهد شد.
یاد خداوند در همه لحظات زندگی می توان موجب برکت و معنویت باشد و در فضای مادی زندگی بشر ایجاد معنا نماید؛ معنایی الهی که با یاد خداوند آمیخته است و موجب لطافت فضای عمومی جامعه خواهد شد.
قرآن کریم توجه به این پیام رادر قالب داستان هایی برای مؤمنین بازگو می کند.
برای نمونه داستان قوم سبا به تبیین نکات مذکور می پردازد: سوره سبا آیات 14-16 «لقد کان لسبا فی مسکنهم آیه جنتان عن یمین و شمال کلوا من رزق ربکم و ا شکرواله بلده طیبه و رب غفور» «فاعرضوا فارسلنا علیهم سیل العرم و بذلناهم بجنتهم جنتین ذواتی اکل خمط و اثل وشیء من سدر قلیل» «ذلک جزیناهم بما کفروا وهل نجازی الاالکفور».
فراموشی یاد پروردگار می تواند آغازی برای ورود بسیاری از نکات منفی در زندگی افراد باشد. زمانی که آفت های معنوی در فضای کار و اقتصاد وارد شود می تواند به کم رنگ شدن اخلاقیات منتهی گردد.
به عبارت دیگر چنانچه در فضای اقتصادی روحیه تجاوزگری مطرح باشد و افراد به حق و حقوق خود در فضای فرآیند تخریب اخلاق و نیز تخریب تولید و اقتصاد در جامعه باشیم.
در قرآن کریم خداوند متعال در سوره ی بقره آیه ی 61 می فرماید: «واذقلتم یا موسی لن تصیر علی طعام واحد فادع لنا ربک یخرج لنا مماتنبت الارض من بقلها و قتائها و فومها وعدسها و بصلها قال اتستبدلون الذی هو ادنی بالذی هوخیر اهبطوا مصرافان لکم ما سالتم و ضربت علیهم الذله و المسکنه و بائ وا بغضب من الله ذلک باتهم کانوا یکفرون بایات الله و یقتلوون التبیین بغیر الحق ذلک بما عصوا و کانوا یعتدون». خوی تجاوزگری در داستان بنی اسرائیل مطرح می شود. خداوند درباره ایشان چنین می فرماید: «ذلک بما و کان یعتدون». بی تردید رواج این چنین آسیب های معنوی ای موجب پایین آمدن رونق اقتصادی در جامعه خواهد شد.

پیوند اخلاق و اقتصاد :

اخلاق عامل نیک بختی و سعادت همه جوامع بشری است. آسیب به اخلاقیات در هر جامعه ای می تواند موجبات تباهی آن جامعه را فراهم آورد. اخلاق، نیکی و دوستی عواملی هستند که با گسترش حس نوع دوستی میان انسان ها فضایی سالم و برخورداری از حس مدارا را در زندگی جمعی ایجاد می کنند.
در واقع می توان ادعا کرد که نمود اخلاق در فضای اقتصادی دستگیری از نیازمندان بدون توجه به تشابه ها و تفاوت ها است. در تفکر اسلامی رفتار و کردار ناشایست موجب کمبود اقتصادی و ناتوانی در تولید و رونق خواهد شد. نکته آنجست که در نگرش اقتصاد اسلام پیوندی مبنایی میان اخلاق و اقتصاد دیده می شود که مطابق آن بی اخلاقی به عدم رونق اقتصادی منتهی خواهد شد. زمانی که آسیب های معنوی در اخلاق و اقتصاد نفوذ کند توانمندان حقوق نیازمند را نادیده می گیرند و در این شرایط نوع دوستی و نیکی از فضای زندگی جمعی رخت برمی بندد. چنین فضایی در اندیشه و نگرش اسلامی امری ناپسند تلقی می شود؛ زیرا در کنار ضربه های اخلاقی به افراد و جامعه اهداف مادی و اقتصادی نیز در آن برآورده نخواهد شد. پیوستگی اخلاق نیکو و رونق اقتصادی به شدت در اندیشه اسلامی مورد تأکید است. در ادامه مواردی چند از مهمترین نکات طرح در آیات قرآن کریم را در این ارتباط ذکر می کنیم:
فراموشی یاد پروردگار می تواند آغازی برای ورود بسیاری از نکات منفی در زندگی افراد باشد. زمانی که آفت های معنوی در فضای کار و اقتصاد وارد شود می تواند به کم رنگ شدن اخلاقیات منتهی گردد.

حق مساکین

کمک به مستضعفان از جمله اهداف حکومت اسلامی است. بنابراین یکی از دستاوردهای رونق اقتصادی کشور اسلامی باید کمک به مسکینان و مستمندان باشد. این مسئله، در عین حال، به گسترش اخلاقیات در جامعه نیز کمک می رساند.
در اندیشه اسلامی دستگیری از مستمندان از جمله حقوقی است که افراد مستمند بر اغنیا دارند. در توجیه آن می توان چنین ادعا نمود که دارایی های جهانی متعلق به تک تک افراد است و بهره بیشتر اغنیا از این اموال دلیل براین نیست که سایرین هیچ حقی از این دارایی ها نداشته باشند.
ضرورت وجود نظارت برعملکرد مدیران اقتصادی نیزدر آیاتی چند مورد توجه است. در انسان شناسی اسلامی آدمی دارای خوی نیک و بد است؛ بنابراین ممکن است با هوس های بیرونی و درونی از راه راست دور شود با وجود چنین احتمالی ضرورت نظارت بیرونی در کنار اخلاقیات و تقوای درونی همواره مطرح است.
درباره حقی که مساکین در ثروت های ثروتمندان دارند خداوند متعال در سوره ی قلم آیه 17تا 27 و 31«تا بلوناهم کما بلونا اصحاب الجنه اذ اقسموا لیصرمنها مصبحین» «بل نحن محرومون» «قالوا یا ویلنا اتا کنا طاغین». داستان افرادی را نقل می کند که باغ های باشکوهی داشتند؛ اما بر اثر نادیده گرفتن حقوق نیازمندان جامعه، باغ و دارایی خود را از دست دادند.

حق یتیم

احسان و نیکی به افراد بی سرپرست نیز از جمله حسنات و نیکی هایی است که در اخلاقیات اسلامی به آن توصیه شده است. خداوند متعال در سوره ی فجر آیه ی 16و17 می فرماید «و اما اذا ماابتلاه فقدر علیه رزقه فیقول ربی اهانی (16) کلا بل لا تکرمون الیتیم» افرادی که دنبال کار و تولید بودند و ثروت هایی را انباشتند چرا ناگهان محروم و نیازمند شدند؟ پاسخ پروردگار متعال چنین است؛ به این خاطر که این افراد حقوق یتیمان را نادیده گرفتند نادیده گرفتن حقوق یتیمان در حقیقت یک ضایعه و نیز مانعی بزرگ در رونق اقتصادی است. خداوند در قرآن کریم می فرماید: «کلا بل لا تکرومون الیتیم».
در تفکر اسلامی رفتار و کردار ناشایست موجب کمبود اقتصادی و ناتوانی در تولید و رونق خواهد شد. نکته آنجست که در نگرش اقتصاد اسلام پیوندی مبنایی میان اخلاق و اقتصاد دیده می شود که مطابق آن بی اخلاقی به عدم رونق اقتصادی منتهی خواهد شد.

ربا

اندیشه اقتصادی اسلام روش های خاص خود را برای رونق تولید در جامعه اسلامی تجویز می کند که در این اندیشه، شیوه درآمد ربوی پذیرفته نیست. پیشرفت در جامعه اسلامی با ضوابط و منطق ویژه آن پذیرفته شده است.
رونق فضای اقتصاد در کشور، حرکت تولید به سمت و سوی ترقی هر چه بیشتر، عبور از رکود و حرکت به سمت نشاط، امید و ترقی همگی اهداف بسیار متعالی هستند که مطمئناً در عداد برنامه ها و اهداف جامعه اسلامی می باشند. اما پرسش اینجا است که آیا هر روشی در دستیابی به این اهداف پسندیده و مورد تأیید است؟ در این باره قران کریم به ناپسند بودن درآمد ربا اشاره دارد. خداوند متعال در سوره بقره آیه 275، در سوره ی روم آیه 39، در سوره ی بقره بازهم آیه 276 و در سوره ی نساء آیه ی 160و161 به نادرست بودن این شیوه اشاره کرده است. معمولاً در ایجاد انگیزه برای انجام رفتار درست از سوی افراد یک جامعه از دو راهکار استفاده می شود؛ یکی راهکار تنبیه و دیگری راهکار تشویق. در حرکت به سمت رونق اقتصادی راهکارهای تشویقی می تواند تا اندازه زیادی مؤثر باشند. نداشتن برنامه های تشویقی و یا داشتن نگرش انحصاری به تولید و رونق اقتصادی می تواند از جمله آسیب هایی باشد که در مسیر پیشرفت و تولید ممکن است مانعی برای هر جامعه ای گردد.
خداوند متعال در سوره فجر آیه ی 16و18 «واما اذا ماابتلاه فقدر علیه رزقه فیقول ربی اهانن» و «ولا تحاضون علی طعام المسکین» به این مطلب اشاره کرده است. راهکارهای تشویقی می توانند در سطوح گوناگونی مورد استفاده قرار گیرند این سطوح شامل تشویق به سرمایه گذاری، حمایت از کارگران و ایجاد فرصت ها و موقعیت های تشویقی باشد.
نکته قابل ذکر دیگر مسئله مدیریت شایسته در جامعه است. ضرورت دارد که در بحث تولید کشور و ایجاد رونق تولید و اقتصاد به بحث آسیب های مدیریت توجه شود.
با نگاهی به تعدادی از آیات نکاتی از این دست اصطیاد می شود: کسانی که می خواهند در مدیریت کشور و در مدیریت اقتصاد و تولید نقش آفرین و تأثیر گذار واقع شوند باید از شرح صدر لازم برخوردار باشند.
در سوره طه آیه 25 داریم که وقت حضرت موسی (ع) به سمت فرعون می رود از پروردگار متعال شرح صدر می خواهد «رب اشرح لی صدری». معنا و مفهوم شرح صدر آن است که انسان توانایی برخورد صحیح را در موقعیت های مختلف داشته باشد. به زبان دیگر مدیر یک مجموعه باید توان ارزیابی صحیح شرایط را دارا باشد و بتواند ارزیابی صحیح شرایط را دارا باشد و بتواند در موقعیت های بحرانی تصمیمات درستی را اتخاذ نماید.
تدبیر، توان سنجش صحیح، داشتن درک متقابل، برنامه ریزی مناسب و داشتن روحیه پیش روانه را می توان مجموعه صفاتی دانست که شایسته است در یک مدیر توانا وجود داشته باشد.

برنامه ریزی

نکته دیگر تدبیر و برنامه ریزی است، خداوند تبارک و تعالی برنامه ریزی را در سوره ی یوسف آیه 47و55 مطرح می کند. «قال اجعلنی عل خزائن الارض انی حفیظ علیم» «فان تزرعون سبع سنین دابا فما حصدتم فدروه فی سنبله الا قلیلا مما تاکلون». این آیات تلاش و تدبیر حضرت یوسف (ع) را برای نجات مصر از خشکسالی و قحطی بیان می کند. شایسته است چنین نگرشی به عنوان الگویی از مدیریت در کشور در نظر گرفته شود. چرا که خداوند متعال از یوسف (ع) به عنوان انسان محسن و انسان صالح یاد می کند و از داستان او به عنوان بهترین قصص نام می برد. بر اساس همین موارد بسیار مناسب است که از منش وی به عنوان مدیریتی موفق الگوبرداری بکنیم.
ضرورت وجود نظارت بر عملکرد مدیران اقتصادی نیز در آیاتی چند مورد توجه است. در انسان شناسی اسلامی آدمی دارای خوی نیک و بد است؛ بنابراین ممکن است با هوس های بیرونی و درونی از راه راست دور شود با وجود چنین احتمالی ضرورت نظارت بیرونی در کنار اخلاقیات و تقوای درونی همواره مطرح است.

نظارت

ضرورت وجود نظارت برعملکرد مدیران اقتصادی نیز در آیاتی چند مورد توجه است. در انسان شناسی اسلامی آدمی دارای خوی نیک و بد است؛ بنابراین ممکن است با هوس های بیرونی و درونی از راه راست دور شود با وجود چنین احتمالی ضرورت نظارت بیرونی در کنار اخلاقیات و تقوای درونی همواره مطرح است.
خداوند متعال در سوره ی کهف آیه 93 تا 97 به بحث نظارت توجه نموده است «حتی اذا بلغ بین السدین وجد من دونهما قوما لا یکادون یفقهون قولا (93) قالوا یا ذا القرنین ان یاجوج و ماجوج مفسدون فی الارض فهل نجعل لک خرجا علی ان تجعل بیننا و بینهم سدا (94) قال ما مکنی فیه ربی خیر فاعینونی بقوه اجعل بینکم و بینهم ردما (95) اتونی زیرالحدید حتی اذا ساوی بین الصدفین قال النخوا حتی اذا جعله نارا قال اتونی افرغ علیه قطرا (96) فما اسطاعوا ان یظهروه و ما استطاعوا له نقبا (97)».
هم چنین در سوره ی صبا آیه 12 و 13 حضرت حق این نکته را مورد اشاره قرارمی دهند «ولسلیمان الریح عدوها شهر ورواحها شهر و اسلنا عین القطر ومن الجن من یعمل بین یدیه باذن ربه و من یزع منهم عن امرنا نذقه من عذاب الشعیر (12) یعملون له ما یشاء من محاریب و تماثیل و جفان کالجواب و قددور راسیات اعملوا آل داوود شکرا و قلیل من عبادی السکور (13)».

پی‌نوشت‌ها:

* پژوهشگر و محقق پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

منبع:حجت الاسلام و المسلمین محسن شیرزاد (1391) خرد نامه همشهری شماره 96 کاری از گروه مجلات همشهری