مقدمه ای بر دانشنامه نویسی در ایران

چکیده

رشد دانش بشری و نیاز به ثبت آن، به تدریج، بشر را به سوی نوشتن و ثبت دانسته ها سوق داد تا جایی که قرن هاست که فرهنگ حاکم بر دنیا، فرهنگی نوشتار بنیاد است. بنابراین کتاب هایی برای ثبت و انتقال دانش تألیف شد که در بردارنده دانش های زمان است. به تدریج با گسترش دانش ها بعضی مؤلفان در تألیفات خود، به دسته بندی و خلاصه سازی دانش ها پرداختند. بدین ترتیب کتب چند دانشی نخستین شکل گرفتند که شکل نوین آن را امروزه دانشنامه می نامند. دانشنامه و دانشنامه نویسی امروزه در جهان به عنوان یک رسانه فرهنگی معتبر، بسیار گسترده و فراگیر شده است. در این نوشتار، نگارندگان پس از بیان کلیاتی درباره دانشنامه، دانشنامه نگاری و سرچشمه های آن، به بررسی اجمالی سیر دانشنامه نگاری و روند تکامل آن در ایران و معرفی برخی کتب مشهور این فن در گستره تاریخ ادبیات فارسی می پردازند.

کلید واژه ها:

دانشنامه، دانشنامه نویسی، ایران، دایره المعارف

درآمد

دانشنامه، دائره المعارف یا فرهنگ نامه خلاصه مکتوبی است از دانش، که در قالب مقاله، تمام موضوعات مورد علاقه و در اندیشه بشر را به طور اجمالی، مختصر و جامع، شرح و توصیف می کند. تاریخچه بسیار طولانی دانشنامه نویسی به مفهوم عام آن را می توان در میان تمدن های مختلف در طول تاریخ جستجو کرد. البته این فرایند در این مسیر همواره روندی رو به رشد و تکاملی داشته و اندک اندک امتیازات بیشتری یافته است. دانشنامه های نخستین با هدف مطالعه و بررسی مستمر و به وسیله افرادی واحد تهیه می شدند و به گونه ای فراهم می آمدند که جنبه متن درسی داشته باشند به این سبب با دانشنامه های امروزی، که عمدتاً به عنوان مرجع به کار می روند و حاصل کار گروهی هستند، تفاوت دارند (آزاد، 1385:ذیل دایره المعارف). دانشنامه ها از جهت سبک نگارش نیز در طول زمان روش های دقیق تر و مفیدتری یافته اند. برای نمونه ذکر مستندات و منابع تکمیلی، در گذشته چندان مورد توجه نبوده، اما در دوره های اخیر به این امر توجهی خاص می شود. همچنین تحقیقات مقدماتی جهت نگارش مطالب، به تدریج گسترده و عمیق تر شده است. دسته بندی دقیق و چینش الفبایی عناوین نیز در دانشنامه های امروزی به چشم می خورد که دستیابی به مطالب مورد نظر را برای مخاطب آسان و سریع می کند. این دستاوردها به نوعی نتیجه پیدایش صنعت چاپ و تحولات دوران نوزایی در اروپاست. بعد از دوران تجدد و نوزایی در اروپا، در پی تلاش عده ای از صاحب نظران آن عصر، شکل جدیدی از دانشنامه ها در غرب پدید آمد. دانشنامه های نسل جدید را می توان حاصل حرکتی فرهنگی موسوم به روشنگری و میل به تهیه و عرضه جهانی این گونه آثار دانست که در نهایت به تخصصی شدن علوم می انجامد.
امروزه با توسعه علوم و فنون و گسترش دانش های بشری از یک سو و کمبود فرصت مطالعه و تحقیق از سوی دیگر، گرایش به مطالعه فرهنگ نامه ها و دانشنامه ها، در میان اقشار مختلف رواج فراوانی یافته و دانشنامه نویسی به عنوان یک علم جایگاه خاص خود را یافته است و سیری صعودی دارد. بازشناسی نکات مثبت و منفی دانشنامه نگاری چشم اندازهای جدیدی را فرا سوی ما می گشاید. از این رو مطالعه و بررسی روند تغییرات و واکاوی این فرآیند در طول تاریخ می تواند مفید باشد. در این مقال، نگارندگان ضمن بررسی اجمالی دانشنامه نگاری در ایران، فراز و فرودهای این جریان را تبیین می کنند و با معرفی برخی از مهم ترین کتب نگاشته شده در این عرصه، می کوشند تا تصویر گویایی از تألیف کتب چند دانشی ابتدایی تا دانشنامه های مدرن امروزی در ایران به خواننده ارائه دهند. گفتنی است که پیش از این در مقدمه برخی دانشنامه ها و برخی تک نگاری ها به صورت جسته و گریخته و بسیار کلی به این موضوع اشاره هایی شده است اما همچنان در این میان، جای تحقیقاتی مدون است.

دانشنامه

دانشنامه عنوان عمومی کتاب هایی است که حاوی عصاره و گزیده ای از همه رشته ها یا همه شاخه های یک دانش بشری است. دانشنامه تغییر فارسی واژه «دایره المعارف» است. دایره المعارف واژه ای عربی است که در قرن نوزدهم آن را برای واژه «Encyclopedia» از ریشه یونانی «Enkiliospaideia» به معنی «آموزش فراگیر» به کار برده اند. این واژه و معادل های لاتین آن، از جهت معنای لغوی به یکدیگر شباهت دارند و «دایره ای از مفهوم و معنا» را بیان می دارند. دایره المعارف در این کاربرد، مجموعه ای موجز و نسبتاً جامع از معارف بشری و یا ابعاد گوناگون یک دانش است که با نظمی ویژه تفکیک و تنظیم شده است به گونه ای که دسترسی به مطالب آن برای مخاطبان بسیار آسان است. البته، واژه های دایره المعارف و دانشنامه، کاربردهای عام تری نیز دارد که به آن معنی در گذشته دور نیز کاربرد داشته اند. چنانکه علی بن عباس در قرن چهارم هجری، نام کتاب خویش را «دایره المعارف» نهاده است (طهرانی، 8: 14003 /11) و ابن سینا نیز یکی از آثار خویش را «دانشنامه علایی» نامگذاری کرده است.
برای دانشنامه تعریف های گوناگونی ذکر کرده اند. طبق یک تعریف، دانشنامه یا دایره المعارف عبارت است از«خلاصه ای از جمیع علوم بشری» (همان: 8 /3). بر اساس این تعریف، بسیاری از کتاب های علمی قدیم را می توان «دایره المعارف» نامید از آن جهت که در آن دوران، علوم از یکدیگر تفکیک نشده بود و یک دانشمند در تألیفی واحد، به علوم مختلف پرداخته است. برای نمونه می توان آثار زیر را به عنوان دانشنامه و دایره المعارف در این مفهوم، محسوب کرد:
-احصاء العلوم فارابی (نگار شیافته در قرن چهارم هجری، مشتمل بر فهرستی از علوم مختلف آن عصر)
-رسائل اخواناالصفا (نگار شیافته در اواخر قرن چهارم هجری، مشتمل بر 51 رساله در علوم مختلف)
-مفاتیح العلوم خوارزمی (نگار شیافته در اواخر قرن چهارم هجری، در فقه، کلام، نحو، نگارش، شعر، اخبار، فلسفه، منطق، طب، حساب، هندسه، نجوم، موسیقی، خیال و کیمیا)
دانشنامه در شکل جدید آن عبارتست از « کتاب یا مجموعه کتاب هایی که اطلاعاتی درباره همه حوزه های دانش، یا در مورد حوزه های مختلف یک موضوع خاص ارائه می دهد و معمولاً به ترتیب الفبایی منظم شده است»( Oxford Dictionary,413)
از جمله متونی که به دانشنامه شباهت دارد فرهنگ نامه است. از جهت پرداختن به موضوعات فراوان به صورت موجز و با ترتیب الفبایی، این دو نوع تألیف، مشابه یکدیگرند؛ با وجود این، میان دانشنامه و فرهنگ نامه می توان تفاوت هایی در نظر گرفت. یک فرهنگ نامه، اساساً تکیه بر توضیح معنای لغت دارد اما یک دانشنامه تکیه اش بر ارائه اطلاعات گوناگون پیرامون یک موضوع و کاوش ابعاد مختلف آن است. البته با پیدایش فرهنگ نامه های تخصصی و گسترش آنها، آثاری میان دانشنامه و فرهنگ نامه پدید آمده است که از مرز تعیین معنای لغوی گذشته و بحث های گسترده تری پیرامون موضوعات خویش دارند. تفاوت دیگر میان دانشنامه و فرهنگ نامه آن است که معمولاً دانشنامه ها مفصل تر و مبسوط تر از فرهنگ نامه نگاشته می شوند و دارای مجلدات بیشتری از فرهنگ نامه ها هستند.

انواع دانشنامه ها

دانشنامه ها انواع گوناگون دارند و از چند بعد قابل تقسیم بندی هستند. مهم ترین این تقسیم بندی ها به شرح زیر است.
1-از نظر حجم و گستره اطلاعات:
الف-دانشنامه های مفصل: که مقاله های آن عموماً بلند و جامع است. این گونه دانشنامه ها در جلدهای متعدد منتشر می شوند. مانند «دانشنامه جهان اسلام» و «دایره المعارف بزرگ اسلامی».
ب- دانشنامه های مختصر: این دانشنامه ها در بردارنده اطلاعات مختصر و پاسخ گوی نیاز فوری مخاطبند و در یک یا دو جلد منتشر می شوند، مانند «دایره المعارف هنر».
2-از نظر سطح مخاطبان:
الف-دانشنامه های بزرگسالان: سطح تحصیلات مخاطب این گونه کتب بالاتر از دبیرستان است و اطلاعات آن متناسب با نیازهای عمومی یا تخصصی آن ها گردآوری می شود، مانند دایره المعارف فارسی.
ب- دانشنامه های کودک و نوجوان: که با توجه به مقطع سنی ویژگی های خاص خود را دارند. دانشنامه های خردسالان معمولاً تصویر واژه ای هستند. دانشنامه های دبستانی که مقاله های آن به زبان ساده نوشته می شوند و بیشتر مصورند و برای گروه سنی کودک و نوجوان نوشته می شوند؛ مانند فرهنگ طلایی، فرهنگ نامه کودکان و نوجوانان.
3-از نظر شمول اطلاعات:
الف-دانشنامه های عمومی، در این گونه کتب تلاش می شود در همه زمینه های دانش بشری اطلاعاتی عرضه شود و پاسخ گوی عموم مردم باشد؛ مانند دایره المعارف فارسی.
ب-دانشنامه های اختصاصی، در دانشی خاص و برای مخاطبانی خاص و متخصص آن دانش تدوین می شوند. این دانشنامه ها می توانند از نظر موضوع اختصاصی باشند؛ مانند دانشنامه ایران باستان و یا از نظر جغرافیایی محدود به منطقه مکانی خاصی باشند؛ مانند ایران شهر.
4-از نظر هدف نگارش:
الف-دانشنامه هایی که پاسخگوی نیازهای فوری، ساده و سردستی هستند؛ مانند اطلاعات عمومی ها.
ب-آن هایی که اطلاعات جامع و دقیق درباره موضوعی خاص به مخاطب می دهند و پاسخگوی نیازهای تخصصی هستند؛ مانند دانشنامه پزشکی.
ج-دانشنامه هایی که هم به کار متخصص و هم به کار دانشجو می آیند و مقالاتی مفصل دارند؛ مانند دایره المعارف فارسی.
د-دانشنامه هایی که علاوه بر مرجع بودن، جنبه آموزشی نیز دارند؛ مانند ایران شهر
5-از نظر ساختار:
الف-الفبایی: که امروزه با توجه به اهمیت سرعت و آسانی مراجعه، بیشتر مخاطبان به این شیوه تکامل دارند و تقریباً رایج ترین شیوه است.
ب-موضوعی: بدین ترتیب که مطالب به موضوعات اصلی و موضوعات اصلی به چند موضوع فرعی دسته بندی می شوند و با نظم منطقی به دنبال هم می آیند.
ج-رده ای: بدین معنا که مطالب به رده هایی تقسیم شده سپس ذیل هر رده مطالب با نظم الفبایی مرتب می شوند؛ مانند ایران شهر(مقدسی، 1384: 16-14؛ مرادی،118: 1373-114 و قریشی، 1375: 32-29).
البته امروزه با توجه به پیشرفت صنعت و وسایل ارتباطی، ابزارهای نشر و گسترش اطلاعات تغییر کرده است؛ بنابراین در دسته بندی و تدوین و گونه های دانشنامه ها نیز تحولاتی رخ داده است. برای نمونه می توان دانشنامه ها را از نظر نوع نشر نیز دسته بندی کرد؛ مانند کتاب، لوح فشرده، سایت و...

سرچشمه های دانشنامه نگاری

اینکه دانشنامه، میراث تمدن یونان است و غرب پایه گذار دانشنامه نگاری در جهان بوده است قولی است که جملگی برآنند. بررسی دانشنامه ها و دانشنامه نگاری از دوران باستان تاکنون گویای این واقعیت است که هر چه زمان پیش رفته است دانشنامه تکامل بیشتری یافته و به معنای اصطلاحی و امروزی خود نزدیک تر شده است. از این رو بنا بر تعریفی که امروزه از دانشنامه وجود دارد می توان گفت دانشنامه های واقعی پس از رنسانس در سطح جهان شکل گرفتند و آنچه پیش از آن بوده، که سابقه آن را به ارسطو و پیش از او می رسانند، بیشتر کتب چند دانشی و شبه دانشنامه بوده اند. سنت یونانی ها این بود که فرهنگ شفاهی و گفتار بنیاد خود را به فرهنگ نوشتاری تبدیل کنند. رومی ها نیز در این راستا تلاش می کردند تا خلاصه ای از دانش زمان خود را ثبت و ضبط کنند (مرادی،1373: 84)
با وجود اینکه ارسطو (384-322 ق.م) را «پدر دانشنامه ها» دانسته اند، گفته اند نخستین دانشنامه در قرن چهارم پیش از میلاد به همت آسپئوسیپوس (وفات: 339 ق.م) فیلسوف یونانی و از شاگردان افلاطون، تدوین شده است. هم چنین، مجموعه نامه هایی که مارکوسپورکیوس کاتو، یکی از حاکمان روم باستان، در 183ق.م، به پسرش با عنوان «اندرز به فرزند» نوشتنوعی دانشنامه و خلاصه ای سودمند از دانش آن روزگار بود. اکنون از این دو اثر نسخه ای به جا نمانده است (مقدسی، 1384: 18).
نخستین دانشنامه رومی را مارکوس ترفیتوس وارو (116-27 ق.م)، روحانی و نویسنده رومی نوشت. اثر او با نام «مجموعه رشته ها» مجموعه ای از هنرهای آزاد و شامل نه کتاب بود: دستور زبان، جدل، منطق، هندسه، ریاضیات، اخترشناسی، موسیقی، طب و معماری. این کتاب نیز در دست نیست. کهن ترین دانشنامه کامل بازمانده از رومیان، «تاریخ طبیعی» است که پلینی مهین (23-79م) در 37 مقاله تألیف کرده است که گنجینه ای ارزشمند و شگفت در نوع خود است. مارتینوس مینوس فلیکس کاپلا نیز در حدود سال 400 میلادی دانشنامه ای با عنوان «پیوند واژه شناسی و سخنوری» نوشته است که بعدها به مثابه کتاب درسی کاربرد داشت (اعلم، 1375: 49-44). روند نگارش این گونه کتب، همواره در غرب ادامه و گسترش یافت تا قرن 13م. به زبان لاتین و از این قرن به بعد آثاری به زبان های دیگر نیز تألیف شد. به طور کلی آثاری که تا ابتدای قرن 17م. تألیف شد در شیوه نگارش و روش و دسته بندی نامنظم و متفاوت بودند. ابتدای قرن 17م. نخستین گام برای روشمند کردن دانشنامه نگاری و ایجاد تحولی بنیادین در کم و کیف این فن برداشته شد. در این سال ها فرانسیس بیکن (1561-1626م) اثر خود «احیای علوم کبیر» را نوشت. او برای دانشنامه، ساختاری در سه بخش طبیعت، انسان و تأثیر انسان در طبیعت تدوین کرد(مشیری و قورچیان، 1379: 26 -24). از این تاریخ به بعد بود که در پی تحول فلسفی، فرهنگی، اجتماعی در غرب، نظام دانشنامه نگاری نیز در غرب و به دنبال آن در جهان پا به عرصه ای نوین گذاشت و در لباسی دیگر به حیات خود ادامه داد.

دانشنامه نگاری در ایران پیش از اسلام

توجه به دانش بشری و تلاش برای بازشناسی و انتقال آن به دیگران در ایران نیز همچون دیگر کشورهای جهان سبب شد آثاری تألیف و تدوین شود که دربردارنده عصاره ای از مجموعه دانش ها باشند. شکل و محتوای این آثار دوشادوش تغییر و تحولات جامعه و گسترش دانش بشری در هر دورانی از تاریخ، تغییر یافته است. سابقه نگارش دانشنامه در ایران با توجه به برخی آثار بازمانده، می توان به دوران باستان رساند؛ اما از آن جا که حوادث تاریخی، بسیاری از آثار مکتوب ایرانیان را از بین برده است تعیین زمان دقیق و بیان چگونگی تدوین این گونه آثار کار آسانی نیست.
در قرن سوم پیش از میلاد یعنی پس از تسخیر ایران به دست اسکندر مقدونی (331ق م) فرهنگ و حکمت یونانی به آسیا راه یافت و از طریق مسیحیت و کلیسا منتشر شد و در ادبیات و فلسفه تأثیر فراوانی گذاشت(اولیری، 1374: 32-31). با روی کار آمدن ساسانیان، گرایش به مسائل دینی بیشتر شد و اصلاحاتی در دین زرتشت صورت گرفت. در زمان پادشاهی اردشیر اول ساسانی (226-241م) قوانینی واحد و فراگیر برای عبادت وضع شد. تا پیش از ظهور اسلام، دین زرتشتی در ایران رایج بود و زردتشتیان برای حفظ دین خود از فرهنگ شفاهی بهره می جستند. به تدریج ایرانیان بر آن شدند تا در برابر رشد و نفوذ مسیحیت و پیشرفت اسلام، آثار خود را مکتوب کنند تا از میان نروند (تفضلی،1376: 14-13). در این بین، برخی آثار پدید آمد که می توان آن ها را از نوع دانشنامه انگاشت. این کتب عبارتند از:«دینکرد»،«بندهشن» و «دادستان دینی» که به زبان پهلوی بودند.
دینکرد را به دلیل اشتمال بر موضوع های گوناگون و متعدد می توان اولین دانشنامه ایرانی دانست. دینکرد مبتنی بر اوستا و ترجمه های آن تألیف شده و در لفظ به معنای «تألیف دینی» است. این اثر شامل 9 کتاب بوده است که بخش اول و دوم و قسمتی از بخش سوم آن از میان رفته است. دینکرد مجموعه گسترده ای از اطلاعات مربوط به قواعد و اصول و آداب و رسوم و روایت ها و تاریخ آیین مزداپرستی است. به جهت در برداشتن مطالب متنوع، این کتاب را به درستی «دانشنامه مزدیسنی» نام نهاده اند و در واقع، اثری تألیفی است و حاصل گردآوری و تدوین مطالب. مؤلفان آن نیز گویا متعدد بوده اند. نام دو تن از مؤلفان آن در کتاب ذکر شده است. پس از برافتادن سلسله ساسانی این کتاب دچار پراکندگی و آشفتگی شد تا اینکه آذرفرنیغ پسر فرخزاد، پیشوای بزرگ زردتشتیان، در قرن سوم هجری آن را گردآوری کرد اما پس از مدتی دوباره این تألیف پراکنده شد و گویا شخصی آذرباد نام پسر امید، مطالب را جمع و دینکرد را تدوین کرد. از دینکرد چهار نسخه قدیمی در دست است (ر.ک: تفضلی، 1376: 141-129)
کتاب دیگر بازمانده از دوران باستان در این حیطه کتاب «بندهشن» است. نام اصلی کتاب که در آغاز آمده گویا «زندآگاهی» یعنی اطلاعات مبتنی بر زنده بوده است. بندهشن به معنای آفرینش آغازین یا بنیادین است و اساس این کتاب بر ترجمه ها و تفسیرهای اوستا بوده است. مهم ترین فصول این کتاب، درباره آفرینش است. احتمالاً گردآوری و تألیف آن در اواخر دوران ساسانی صورت گرفته است. این کتاب درباره مطالب گوناگون و در 36فصل است و به طور کلی به سه دسته اصلی تقسیم می شود:1.آفرینش اورمزد و دشمن اهریمن 2.چگونگی آفریدگان 3.کیانیان.
از این کتاب دو نگارش و تحریر در دست است. یکی بندهشن هندی که در هند استنتاج شده است و دیگری ایرانی که در ایران (همان: 145-141)
دادستان دینی، که به معنای «مجموعه آرای دینی» است و شامل 92 پرسش و پاسخ و غالباً در باب مسائل دینی است و اطلاعات گوناگون و متنوع دینی را که مورد سوال زردتشتیان قرون اولی اسلامی بوده است در بردارد. (همان: 153-150) از دیگر کتب دوران ایران پیش از اسلام که شاید بتوان دانشنامه محسوب کرد کتاب زادسپرم است.
بعد از پیروزی ایرانیان بر رومیان در قرن سوم میلادی، شاپور اول ساسانی (241-273)، رومیان اسیر شده را در شهرهایی از ایران اسکان داد تا از علوم و دانش آن ها بهره گیرد. یکی از این شهرها جندی شاپور(تاریخ ساخت: 271م) بود که محل اسکان بسیاری از اسیران بود. ساکنان این شهر گروهی به یونانی، گروهی به سریانی و گروهی نیز به فارسی سخن می گفتند. با گذشت زمان، یونانی از رواج افتاد و زبان سریانی زبان رسمی شد. با توجه به اینکه برخی مراکز تعلیمی در جندی شاپور شکل گرفته بود نیاز به ترجمه کتاب های درسی، آنان را وادار به ترجمه تألیفاتی چون تألیفات جالینوس(199-129م)، رساله بقراط (370-460ق.م) و برخی رساله های دیگر از ارسطو کرد. پس از ورود اعراب به ایران و حکومت آنان، تحولاتی در ایران رخ داد. از جمله این تغییرات، مورد توجه خلیفه قرار گرفتن علوم یونانی بود (اولیری، 1374: 114-112). دیگر تغییر بنیادی، جایگزین شدن زبان عربی به عنوان زبان رسمی و نوشتاری در ایران بود. در پی این تمایل اعراب و حاکمان به علوم یونانی، نهضت گسترده ای از قرن سوم هجری در ترجمه از زبان های یونانی به زبان عربی شکل گرفت.

دانشنامه نگاری ایرانیان در سده های نخستین اسلامی

با توجه به گسترش اسلام و در پی آن نفوذ زبان عربی، به تدریج تألیفات عربی نیز دامنه وسیعی یافت. دگرگونی شتاب زده و سریع علم و شکل گیری هزاران ترجمه و تألیف در زمینه های متعدد، دانشوران مسلمان را بر آن داشت تا به دسته بندی و نظم بخشیدن در تدوین دانش ها بپردازند. حضور چشمگیر دانشمندان ایرانی در عرصه علم و دانش جهان اسلام از نقاط عطف فرهنگی در تاریخ اسلام به شمار می آید. در این عصر نیز، دانشنامه نویسی همچنان ادامه یافت و بسیاری از ایرانیان به زبان عربی کتاب هایی چند دانشی تألیف کردند که بعدها تأثیر فراوانی در تکامل دانشنامه گونه های فارسی داشت. این عربی نگاری ایرانیان تا قرن پنجم ادامه یافت. در این جا به ترتیب قدمت نخستین دانشنامه هایی را که ایرانیان به زبان عربی نگاشتند از نظر می گذرانیم:
«احصاء العلوم» اثر ابونصر فارابی (339ق) گویا قدیمی ترین دانشنامه گونه عربی است. نخستین کسی که علوم اسلامی را با ادغام در فلسفه یونانی، به صورت دانشنامه ارائه کرد فارابی بود. او هدف خود را در مقدمه کتاب، عرضه اطلاعاتی مختصر به دانش پژوهان ذکر کرده و در 5 فصل علوم زمان خودش را نام برده، آن ها را تعریف کرده، شاخه های هر یک را بر شمرده و راجع به فایده و موضوع هر کدام بحث کرده است (فارابی، 1364: 11-5). این کتاب، تأثیر مهمی بر آثار نویسندگان شرق و غرب در تبویب دانش ها و تقسیم بندی مباحث فلسفی داشت. احصاءالعلوم اولین بار در سال 1348 در ایران به فارسی ترجمه و منتشر شد.
اثر دیگر «جوامع العلوم» نوشته شیعا بن فریغون (344ق) است. این کتاب به دو مقالت تقسیم می شود: مقالت اول، شامل علم کتابت یا منشی گری درباری و مقالت دوم، شامل علوم مذهبی و علم فلسفه و منطق.
«مفاتیح العلوم» از ابوعبدالله محمد خوارزمی نیز یکی دیگر از این گونه کتب است که بین سال های 371-367ه.ق برای ابوالحسن عبدالله بن عتبی نگاشته شده است. این کتاب، دانشنامه مقدماتی اصطلاحات فنی و اسامی نامتداول است. ساختار این کتاب دانشنامه ای است اما محتوای آن به کتب قاموس عربی شباهت دارد. خوارزمی این کتاب را در دو بخش تدوین کرده است. بخش اول، شامل علوم شریعت و آن مقدار از علوم عربی (ادبیات و زبان شناسی عرب و تاریخ) است که به این مبحث مربوط می شود. بخش دوم در علوم عجم (مردم غیر عرب) است؛ یعنی علوم ایرانی ها، یونانی ها و دیگر ملت ها. این دانشنامه از آثار مهم ایرانیان در زمینه کتب چنددانشی است. (فارابی، 1364: 13 و خوارزمی، 1374: پانزده و نوزده)
از جمله آثار دیگری که در این زمینه در اواخر قرن چهارم پدید آمد «رسائل اخوان الصفا» بود که نتیجه کار گروهی بود و در این زمینه پیش از خود همتایی در زبان عربی ندارد. نگارندگان نام خود را در کتاب ذکر نکرده اند. فقط نام 5 یا 6 نفر آمده است که شواهدی دال بر ایرانی بودن چند تن از آنان موجود است. این اثر 50 رساله است و رساله 51 که گزیده ای استنتاجی است از رسایل دیگر. موضوعات این رسائل، عبارتند از: ریاضیات، جسمانی طبیعی، نفسانی عقلانی، قانون های الهی و شریعت های دینی ( مصاحب،1345: 2/1، ذیل اخوان الصفا).
بعد از قرن چهارم بود که با فرمانروایی حاکمان سامانی و عدم آشنایی آنان به زبان عربی و تمایلاتی که به زبان فارسی داشتند به تدریج: زبان فارسی وارد عرصه علم شد. سیاست ترویج زبان فارسی پس از دوره سامانیان دوام یافت و از آن دوران به بعد همواره کاربرد زبان فارسی در مکاتبات و علم و ادبیات ایران مرسوم شد در نتیجه دانشمندانی چون ابوریحان بیرونی و ابوعلی سینا در کنار تألیفات عربی خود، تألیفاتی نیز به زبان فارسی به وجود آوردند. قرن چهارم ( به تعبیر آدام متز: رنسانس اسلامی) قرن شکوفایی علوم و تنوع موضوع کتاب ها بود. در این قرن، تألیف آثاری در تعریف و تقسیم انواع علوم و فنون و بیان اجمالی مصطلحات آن ها (آثار چند دانشی) عموماً به درخواست دانش پژوهان و امیران و وزیران صورت می گرفت (حدادعادل، 1375: 22)

دانشنامه نگاری در ایران از قرن 5 تا قرن 13 هجری

از شروع تألیفات چنددانشی به زبان فارسی تا سده سیزدهم، فرآیند دانشنامه نویسی روندی روبه رشد به ویژه در کمیت داشت. دانشنامه های تدوین شده تا سده سیزدهم، وجوه مشترکی داشتند که بر شمردن آن ها در تبیین وضع عمومی دانشنامه نگاری در طول این چند قرن، ما را یاری می کند: غالباً این گونه آثار، به قلم یک مؤلف بوده اند؛ به ندرت کتابی یافت می شود که حاصل کار گروهی باشد؛ این کتب همانند دیگر کتب، در بیشتر موارد به درخواست و حمایت و سفارش حاکمان، وزیران، دانشمندان و یا صاحب منصبان صورت می گرفت؛ شیوه تنظیم آن ها موضوعی بود و اغلب به شیوه ارسطو (منطق، طبیعیات، ریاضیات، الهیات). این تقسیم بندی تحت تأثیر ترجمه های یونانی به ایران و اسلام راه یافته بود؛ نام گذاری این آثار به گونه ای بود که معرف چند دانشی بودن کتاب بود و با عناوینی مانند «مفتاح»،«جامع»،«مفاتیح»، «جوامع»، «گنجینه»،«مخزن»،«بحر»، «مجمع» آغاز می شدند. در اسامی برخی از کتاب ها نیز «علوم» و «فنون» می آوردند؛ مانند: مفاتیح العلوم، جوامع العلوم و...؛ بنا به ذوق مؤلف در این عرصه آثاری به نظم یا نثر و یا نظم و نثر نیز دیده می شود، مانند «گنج معنی» از محمد محمود بخارایی. در بسیاری از این آثار، مطالب گوناگون، عجیب و غریب و خرافه مانند، به وفور دیده می شود (مقدسی، 1384: 48-49). حال برخی از مهم ترین کتاب های این دوران را به صورت مختصر توصیف می کنیم و ویژگی های آن ها را بر می شمریم. با بررسی و مطالعه نوسان و دگرگونی این آثار در طول قرون متمادی علاوه بر روشن شدن سیر تاریخی و تکاملی ساختار و محتوای دانشنامه ها می توان از روند تکاملی علوم و فنون و نیز اندیشه بشری آگاه شد.
«تحفه الغرائب» کتابی است مفصل در عجایب و غرایب و مطالب متنوع و علمی در 36باب. به موجب تحقیقی که دکتر جلال متینی انجام داده است مؤلف کتاب باید محمد بن ایوب حاسب طبری (دانشمند، ریاضیدان و اخترشناس ایران زمین در سده پنجم هجری قمری و صاحب کتاب شمارنامه و مفتاح المعاملات) باشد و چنانکه در دیباچه آن آمده برای امیر معین الدین سلیمان نگاشته شده است. این کتاب به کوشش و تصحیح دکتر جلال متینی در فروردین سال 1372 شمسی توسط انتشارات معین منتشر شده است.
«دانشنامه علایی» که حکمت علایی نیز نامیده شده تألیف ابوعلی سینا ( بین سال های 413 تا 428 ق) است که آن را برای علاء الدوله ابوجعفر محمد بن رستم دشمنزیاری، حاکم اصفهان نوشت. این کتاب شامل پنج علم: منطق، طبیعیات (علم زیرین)، هیأت، موسیقی و علم آنچه بیرون از طبیعت است (علم برین) می شود. در این دانشنامه ابن سینا تلاش کرده است تا آن جا که می تواند واژه های فارسی به کار برد. در منافع عربی و فارسی به نام های «الحکمه العلانیه»، «الرساله العلائیه»، «حکمت علایی» و یا «کتاب علایی» نیز نامیده شده است. (وسل، 1368: 19-17) این کتاب در سال 1315 توسط احمد خراسانی تصحیح و ویرایش شده است. دکتر محمد معین نیز این کتاب را تصحیح نموده است.
«جام جهان نمای» که ترجمه التحصیل بهمنیار بن مرزبان آذربایجانی (وفات:458ق) است و گویا مترجم کتاب نیز خود مؤلف است. این کتاب دانشنامه گونه ای است در منطق، ریاضی، علوم طبیعی و الهی به طریقه مشایی شامل سه کتاب: منطق در سه مقاله، ما بعدالطبیعه در شش مقاله و فلسفه در دو مقاله. (منزوی، 1348: 1 /653 و بهمنیاربن مرزبان، 1375: 3-1) گفتنی است این کتاب را عبدالله نورانی و محمد تقی دانش پژوه تصحیح کرده اند و انتشارات دانشگاه مک گیل با همکاری مؤسسه مطالعات اسلامی و نشر علمی و فرهنگی منتشر کرده اند.
«نزهت نامه علایی» از شهمردان بن ابی الخیررازی، تاریخ کتابت به درستی معلوم نیست. کتاب شامل یک مقدمه، دو قسم و یک خاتمه است. هر قسم شامل 6 مقاله است. به گفته مؤلف کتاب، این کتاب برای متخصصان نوشته نشده است بلکه عمومی است. نزهت نامه دانشنامه ای است در زمینه مسائل علمی، ادبی و تاریخی. این اثر یکی از قدیم ترین تلاش ها برای طبقه بندی دانش ها از جمله: نجوم، ریاضی، هندسه، کیمیا، طب، منطق، مردم شناسی و ... محسوب می شود. (نزهت نامه علایی، 1362)
«بحر الفوائد» از مؤلفی ناشناخته است. کتاب در 36 مبحث و 100 باب است. این کتاب را می توان دانشنامه مذهبی به شمار آورد. اما برخی احکام و لطایف و ضرب المثل ها و عجایب و غرایب نیز در این کتاب دیده می شود. این کتاب را محمد تقی دانش پژوه تصحیح و بنگاه ترجمه و نشر کتاب منتشر کرده است.
«یواقیت العلوم و دراری النجوم»؛ این کتاب قبل از سال 573ق نگاشته شده و مؤلفش برای ما ناشناخته است. مطالب کتاب در 30 فن تنظیم شده و هر فن شامل یک فاتحه و دوازده مسأله و پاسخ آن مجموعاً دارای 360پرسش و پاسخ است. در این کتاب، بیشتر مسأله هایی که علما در محافل خلفا و مجالس بزرگان مطرح کرده اند آورده شده است و برای مبتدیان و عالمان نوشته شده است.(دانش پژوه، 1364:ی- ید)
«عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات» یا «جام گیتی نمای» از محمد بن محمود بن احمد طوسی سلمانی؛ این کتاب شامل ده رکن است که ذیل برخی رکن ها چندین باب آمده است. نویسنده در این کتاب شگفتی های جهان را بیان کرده و در واقع، از ساختار طبیعیات ارسطو تقلید کرده است. نگارنده جز اندکی موارد، به توصیف جهانی خیالی پرداخته است. کتاب پر از حکایات گوناگون است و از این رو منبع مهمی برای مطالعه ادبیات عامه در ایران است. (وسل، 1368: 53-50)
«جامع العلوم» یا «حدایق الانوار فی حقایق الاسرار» از امام فخرالدین محمدبن عمررازی (606-543ق) که در 574ق در 60 باب تدوین شده است. کتاب مجموعه ای از علوم عقلی و نقلی برای استفاده خدمت گزاران درباری است. به علت پرداختن به 60 علم، به «ستینی»معروف شده است. ستینی دانشنامه ای از علوم زمان مؤلف است شامل 6 مسأله. کتاب در بردارنده مطالب متنوعی از علوم اسلامی، علوم فلسفی، طبیعیات، موسیقی، حساب، اخلاق و تدبیر منزل است. (رازی، 1346: 12-10 و منزوی، 1348: 1 /656) همچنین، دانشنامه ای با عنوان «الرساله الکمالیه فی الحقایق الالهیه» از امام فخر الدین محمد رازی، در ده مقاله در فنون منطق و حکمت الهی و طبیعی باقی مانده است. این کتاب را محمد باقر سبزواری در سال 1335 تصحیح و انتشارات دانشگاه تهران منتشر کرده است.
«فرخ نامه [جمالی]» یا «فرح نامه» یا «فرج نامه» از ابوبکر مطهربن ابی القاسم بن ابی سعد جمالی معروف به یزدی که در 580 ق تدوین گردیده است. این اثر به پیروی از نزهت نامه نگاشته شده است. نخستین نگارش آن در 16 مقاله و در نگارش دوم نگارنده آن را در 8 مقاله تلخیص کرده است. مسائل عمده آن علم اکتاف (فال گویی)، سیاهه پیش بینی بهبود افراد بیمار یا مرگ قریب الوقوع آنان، زهرها و پادزهرها و رمزنگاری است. نزهت نامه و فرخ نامه را دو منبع مهم، مطالعه خرافات در ایران پیش از مغول دانسته اند.(جمالی، 1346: 18-9 و منزوی، 1348: 1 /677-676)
«عجایب المخلوقات و غرائب الموجودات» کتابی است در زمینه هیئت و جهان شناسی و علم الاشیا و شگفتی های عالم خلقت از زکریا قزوینی و به زبان عربی که در سال 678 ق تألیف شده است. کتاب شامل چهار مقدمه و دو مقاله است. مقاله اول در علویات؛ مقاله دوم در سفلیات، که شامل عناصر و معدنیات، نباتات و حیوانات است. در این کتاب در مورد تمام کائنات روی زمین، بروج، ماه ها، فصول سال، ستارگان، زمین، کوه ها، دریاها، رودها، جانوران، و تمام موجودات دنیا سخن رفته است. ترجمه فارسی این کتاب در سال 1264ق در تهران به چاپ رسیده است. (عجایب المخلوقات و غرائب الموجودات، 1361)
«دره التاج لغره الدباج» از قطب الدین محمودبن ضیاء الدین مسعود شیرازی که در اواخر قرن 7ق تألیف شده است. کتاب مجموعه ای مفصل در یک فاتحه، سه فصل، پنج جمله و یک خاتمه است. طرح دره التاج شبیه شفای ابن سینا و احصاء العلوم فارابی است. در این کتاب، به اقسام مهم حکمت (نظری و عملی) اشاره شده است. در حقیقت این اثر دانشنامه ای فلسفی است به فارسی. (صفا، 1366: 1 /3: 241-240) محمد مشکوه این کتاب را تصحیح و انتشارات حکمت در سال 1356 منتشر کرده است.
«نوادر التبادر لتحفه البهادر» از شمس الدین محمد دینسری که مؤلف تاریخ تألیف آن را در پایان کتاب 682 و در جایی دیگر 689ق ذکر کرده است. این کتاب مجموعه ای است از دانش ها و هنرها و فنون اعصار قدیم مشتمل بر شش فن و هر فن در چندین مقاله (منزوی، 1348: 1/694-693).
«نزهه القلوب» از حمدالله مستوفی فرزند ابوبکر که در 740ق نوشته شده است. کتاب شامل یک فاتحه، سه مقاله و یک خاتمه است. مقدمه در ترتیب ابداع افلاک و نجوم و عناصر؛ دیباچه در ذکر ربع مسکون و طول و عرض بلاد، مقاله اول در ذکر تکوین موالید ثلاثه شامل 3 مرتبه، مقاله دوم در ذکر انسان و چگونگی آفرینش وی، مقاله سوم در صفت بلدان (شهرها) و ولایات و بقاع و خاتمه در ذکر عجایب البلدان است(انوار، 1365: 1 /55 و 102 و حسینی، 1364: 11 /283-282). بخش نخستین مقاله سوم این کتاب را محمد دبیرسیاقی تصحیح کرده و انتشارات طهوری در سال 1336 منتشر کرده است. مقاله سوم را گای لیسترانج به طور کامل توسط اوقاف گیب چاپ کرده است.
«نفایس الفنون فی عرایس العیون» از شمس الدین محمد بن محمود آملی، که به نام شیخ ابواسحاق اینجو(حک، 742-735ق) در یک مقدمه و دو قسم و مجموعاً در 9 مقاله تألیف شده است. این کتاب در حکم دانشنامه جامع و مفصلی است. در علوم اواخر شامل 85 علم، و 36 فن است. این اثر در حوزه تنظیم موضوع های فرعی در طبقه بندی ارسطویی از علم، بسیار آموزنده است (انوار، 1365: 254-253). این کتاب را اول بار نشر آقا محمد باقر در سال 1315 منتشر کرده است.
«ریاض الناصحین» از محمد بن شیخ محمد جامی الماسی حنفی که به نام شاهرخ شاه در سال 835 ق تألیف شد. کتاب شامل یک مقدمه و پنج قسم و یک خاتمه در اصول و فروع دین و عقاید و حدیث و شریعت و اخلاق و... نوشته شده است. مؤلف به گفته خودش در مقدمه از 444 کتاب در تألیفش بهره برده است (حسینی، 1364: 190-189 و منزوی، 1348: 1 /820-819)
«دانشنامه جهان»از غیاث الدین علی بن علی امیران حسینی اصفهانی در ده فصل و پیوست اصل و چهار نتیجه و یک خاتمه است. این کتاب بیشتر دانشنامه علوم فلسفی و حکمت طبیعی است و شامل علوم عقلی، طبیعت عناصر و اجسام و تقسیمات آن ها و چگونگی پیدایش آنهاست (طهرانی، 1403: 8 /46 و منزوی، 1348: 1 /680)
«گنج معنوی» از ابونصر محمد فرزند محمد محمود بخارایی است که احتمالاً در 915 ق نگاشته شده است و شامل دو اصل و چهار فصل و باب های متعددی است. این کتاب به نظم و نثر و در طب و عقاید و اخلاق و فقه و حدیث نوشته شده است.(منزوی، 1348: 1 /68)
«جواهر العلوم همایونی» از محمد فاضل بن علی بن محمد مسکینی قاضی سمرقندی. این کتاب دانشنامه بزرگی است شامل 120 علم. مؤلف در این کتاب از نفایس الفنون، حدایق الانوار و جامع العلوم استفاده کرده است. ظاهراً این کتاب در 934ق در هند تألیف شده است و شامل علوم گوناگون دینی، فلسفی، پزشکی، نجوم، موسیقی، ادبیات و اخلاقیات است (مقدسی، 1384: 59)
«ریاض الابرار» اثر ملاحسین عقیل رستمداری، در بردارنده مطالبی است در فنون و علوم و معارف که در 979ق به شیوه نفایس الفنون فی عرایس العیون و دره التاج لغره الدباج تدوین شده است. نویسنده، کتاب خود را در برابر ستینی، کتاب تسعین نامیده است.(منزوی، 1348: 1 /669)
«سلم السماوات» اثر ابوالقاسم بن ابی حامد بن نصرالبیان انصاری کازرونی متخلص به قاسمی، احتمالاً در 1014ق نوشته شده است. نیت مؤلف از نگارش این کتاب، ذکر عقاید دین و مسلمات علمی بوده است.(همان، 1348: 1 /672). انتشارات میراث مکتوب در سال 1387 این کتاب را به تصحیح عبدالله نورانی منتشر کرده است.
«کشکول»از میرزا سلطان محمود فرزند محمد میرزا است و شامل اطلاعات پراکنده در تاریخ، نحو، صرف، منطق و فلسفه (همان، 1348: 1 /679)
«شجره دانش» از نظام الدین احمد گیلانی (وفات: 1059) این اثر مجموعه ای است از 102 رساله در 99 فصل یا بخش و در چند گفتار. برخی گفتارهای کتاب به فارسی و برخی به عربی است. موضوعات کتاب عبارتند از: پزشکی و جوهر و عرض، حیوانات زهردار، حکمت طبیعی و کلامی و شرح احوال حکیمان و ملوکان عجم (همان، 1348: 1 /673 و 674)
«کشاف اصطلاحات فنون» تألیف محمد اعلی بن علی تهانوی که در 1158ق در کلکته نگاشته شده است. زبان کتاب فارسی و عربی و بیشتر عربی است. این اثر، بیشتر فرهنگ لغات و اصطلاحات است تا دانشنامه چرا که به صورت جامع و مفصل به تعریف اصطلاحات علوم اسلامی، مانند صرف و نحو، معانی، بیان، بدیع، اصول، کلام، منطق و... پرداخته است (مقدسی، 1384: 64)
و تعداد بی شمار دیگری از این قبیل آثار، که این جا به دلیل بیم از اطاله کلام از ذکر آنها خودداری می شود.

دانشنامه نگاری در ایران معاصر

از اواخر سده دوازدهم ق./ نوزدهم م. در پی تحولاتی که در دنیای غرب، به ویژه اروپا، رخ داد دنیای شرق و دولت ایران به آشنایی با فرهنگ و تمدن غرب تمایلی نشان دادند. به دنبال این تمایل، اقداماتی صورت گرفت؛ از جمله اعزام دانشجو به اروپا، وارد کردن صنعت چاپ به ایران، تأسیس مدرسه دارالفنون در پایتخت، استخدام معلمان خارجی برای تدریس و ترجمه متون غربی به فارسی و تلاش برای تألیف کتب در موضوعات گوناگون از جمله دانشنامه. این اقدامات تأثیر چشم گیری در اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران داشت. پیش از آنکه ایرانیان به تألیف فرهنگنامه و دانشنامه به معنی امروزی آن بپردازند آثاری درباره فرهنگ و تمدن شرق و ایران در اروپا پدید آمد. برای نمونه در فرانسه در سال 1697م کتابی با عنوان «کتابشناسی شرق» یا «واژه نامه عمومی» اثر بار تلمی اربلو دو مولنویل ( 1695-1625م) به زبان فرانسه منتشر شد و یا «فرهنگ ایران باستان» تألیف فردریک اشپیگل (مقدسی، 1384: 67).
دانشنامه نگاری در ایران با ضوابط و قوانین نوین و امروزی، که حاصل کار گروهی و مقاله های آن مبتنی بر اطلاعات مستند باشد تقریباً از اواخر قرن دوازدهم آغاز شد. ایرانیان با الگوبرداری و تقلید از شیوه تدوین دانشنامه های خارجی، به تألیف این گونه آثار پرداختند. نخستین گام در دانشنامه نگاری نوین با تدوین «نامه دانشوران ناصری» برداشته شد. این کتاب با همکاری انجمنی از دانشمندان در زمان ناصرالدین شاه قاجار در سال 1294ق، و به دستور اعتضاد السلطنه تدوین شد. نویسندگان کتاب چهار تن از عالمان برجسته زمان خود بودند به نام های حاجی میرزا ابوالفضل ساوجی، میرزا حسن بن محمد تقی طالقانی، عبدالوهاب بن عبدالعلی گلیزوری و شمس العلما حاج شیخ محمد مهدی قزوینی عبدالرب آبادی. در این کتاب، اطلاعات مفصلی از زندگی و آثار علما، مشایخ، حکما، اطبا، مصنفان و مؤلفان فنون گوناگون گردآوری شده است (مصاحب، 2: 1345 /2، ذیل نامه دانشوران). داشتن برخی ویژگی ها این کتاب را مرز میان شیوه قدیم و جدید دانشنامه نگاری قرار داده است. این ویژگی عبارتند از: نظم الفبایی، کار تألیف به صورت گروهی و در مکانی خاص، مقالات تحقیقی و حاصل تلاش علمی است و هرگز ذوقی و متکی بر معلومات شخصی نیست (مقدسی، 1384: 72). این کتاب از کتب دوران ساز این حیطه است و در عرصه دانشنامه نگاری فارسی، روند نگارش را در آثار مشابه پس از خود بسیار تحت تأثیر قرار داد. در ادامه برای آشنایی با فضای کلی دانشنامه نویسی در دوره ای که آن را معاصر قلمداد کرده ایم به معرفی اجمالی برخی از آثار مشهور این دوره می پردازیم.
سعید نفیسی «فرهنگنامه نفیسی» را تألیف می کند. این کتاب، مشتمل بر لغات فارسی و اعلام ایرانی و خارجی است. تألیف این کتاب ناتمام ماند. پس از آن در دیماه 1324، مجلس شورای ملی طبع و انتشار لغت نامه دهخدا را به سرپرستی علی اکبردهخدا (1334) تصویب کرد که پس از درگذشت علامه دهخدا، محمد معین (1350) و پس از او سید جعفر شهیدی و محمد دبیرسیاقی سرپرستی لغتنامه را بر عهده گرفتند. در تألیف این اثر 124 نفر همکاری داشتند. این کتاب در قالب 15 جلد در آخرین چاپ خود منتشر شده است. اما در سال های اخیر در قالب لوح فشرده با امکانات گسترده همچنین از طریق اینترنت نیز منتشر می شود. این اثر، فرهنگی دانشنامه گونه است. هدف اصلی دهخدا گردآوری لغات و ترکیبات بوده است اما به راستی حدفاصل لغت نامه و دانشنامه در آن مشخص نشده است.
مهم ترین اقدام در دانشنامه نویسی به شیوه نوین آن به تأثیر از سنت دانشنامه نگاری اروپایی، دایره المعارف فارسی است که به سرپرستی غلامحسین مصاحب (1358ش) به انجام رسید. این دایره المعارف نخستین دایره المعارف و تا زمان حاضر جامع ترین دایره المعارف عمومی به زبان فارسی است. حدود 51000 مقاله و مدخل (28000 مقاله خارجی، 13000 مقاله مربوط به ایران و اسلام و 10000 مدخل ارجاعی) دارد. مقالات جغرافیایی، بیشترین تعداد مقالات این اثر را در بر می گیرد. این اثر به سبب شاخصه های منحصر به فردی که در روش تدوین مقاله ها و ضبط اعلام و دقت در ثبت مطالب دارد از برجسته ترین و مستندترین کتب مرجع فارسی محسوب می شود. این اثر به صورت دوره سه جلدی در سال 1381 منتشر شد.( مشیری و قورچیان، 1379: 88-84 و مقدسی، 1384: 76-73)
در سال 1342کمیسیون ملی یونسکو کتاب «ایرانشهر» را منتشر کرد. این کتاب دانشنامه ای تخصصی در مورد ایران است. کار تدوین آن با فریدون اردلان، علی اکبر مشیرسلیمی، ذبیح الله صفا و دیگران از سال 1338 آغاز شد و ادامه یافت. اطلاعات کتاب از کهن ترین روزگار تا سال 1340ش است. (ایرانشهر، 1342: 1/الف –د) کتاب مصور است و مطالب آن به چهار بخش: 1-جغرافیای طبیعی و انسانی، 2-تاریخ سیاسی و فرهنگی، 3-سازمان های اداری و اجتماعی، 4- اقتصاد و عمران ایران، تقسیم شده است و برای اطلاعات تاریخی سودمند است.
«دانشنامه ایران و اسلام» که به سرپرستی احسان یارشاطر تألیف شده است. در ابتدا بانیان، قصد ترجمه مقاله های دایره المعارف اسلام را داشتند (یارشاطر، 1354: 1 /9-23) اما در عمل به ترجمه، تألیف و نگارش مقاله های جدید در مورد مباحث تاریخی و جغرافیایی و فرهنگی تمدن ایران و جامعه اسلامی از کهن ترین ایام تا دوران معاصر پرداخت. انتشار این دانشنامه از سال 1354 آغاز و تا سال 1370 ادامه یافت.
«دایره المعارف تشیع» توسط ابوالفضل تولیت بنیان گذاری شد. وی بنیاد طاهر را برای تألیف این کتاب تأسیس کرد. کار تدوین این اثر زیر نظر مهدی محقق شروع شد. هدف از تألیف این دانشنامه، گسترش معارف شیعه و جبران نقایص سایر دانشنامه ها در این حوزه است. جلد اول این دایره المعارف در سال 1366 منتشر شد. این اثر تا مجلد دهم منتشر شده و انتظار می رود تعداد مجلدات آن تا 14 جلد برسد.
در سال 1362 بنیاد دایره المعارف اسلامی کار تدوین «دانشنامه جهان اسلام» را به سرپرستی مهدی محقق آغاز کرد. جلد اول این کتاب در سال 1375 منتشر شد و پیش بینی می شود تا بیست سال آینده، حجم این دانشنامه به 40 جلد برسد. این دانشنامه را از یک سو می توان تخصصی دانست زیرا به جهان اسلام اختصاص دارد و از سوی دیگر می توان عمومی دانست زیرا همه موضوعات تاریخی، جغرافیایی، ادبی، مباحث قرآنی، حدیثی، فقهی، کلامی، فلسفی، عرفانی و فرهنگی را شامل می شود (حداد عادل، 1375: جلد 1، مقدمه).
مرکز «دایره المعارف اسلامی» نیز در سال 1362 با هدف انجام فعالیت های پژوهشی و تدوین آثار مرجع، به ویژه تألیف دایره المعارف بزرگ اسلامی شکل گرفت. موضوعات این کتاب در حوزه فرهنگی جهان اسلام و شامل فقه، اصول فقه، کلام، حدیث، رجال، اخلاق، ادیان، ملل و نحل، منطق، فلسفه، عرفان، ادبیات، هنر، مردم شناسی، معماری، ریاضیات، طب، نجوم و سایر حوزه های معرفتی جهان اسلام است. سرپرستی این کتاب را سید محمد کاظم بجنوردی بر عهده دارد. مقاله های این دایره المعارف تألیفی و مفصل است. جلد اول این اثر در سال 1367 منتشر شد و تاکنون 12جلد آن نشر یافته است. دایره المعارف بزرگ اسلامی از نظر شمول مطالب شبیه دایره المعارف اسلام است و مانند آن بیشتر مبتنی بر شرح اعلام تاریخی و جغرافیایی و مباحث فقهی و کلامی و فلسفی است و به مباحث اقتصادی و علوم طبیعی کمتر پرداخته است ( بجنوردی، 1367: هفت تا نه)
«دانشنامه ادب فارسی» به سرپرستی حسن انوشه از سال 1372 آغاز به فعالیت کرده است. موضوع این دانشنامه زبان و ادبیات فارسی است و تقسیم بندی مجلدات کتاب بر اساس مناطق جغرافیایی فارسی زبان در سطح کشورهای منطقه است. در سال 1372 هم چنین در فرهنگستان زبان و ادب فارسی طرح تدوین «دانشنامه زبان و ادب فارسی در شبه قاره» تصویب شد. هدف از تدوین چنین دانشنامه ای نشان دادن سهم فرهنگ ایرانی و زبان و ادب فارسی در تاریخ و فرهنگ شبه قاره بوده است. موضوعات این کتاب عبارتند از: شرح حال نویسندگان، شاعران، دانشمندان، مترجمان، مفاخر ادبی، معرفی آثار مکتوب و ... تاکنون سه جلد از این دانشنامه منتشر شده است (دانشنامه زبان و ادب فارسی در شبه قاره، 1380: مقدمه).
«دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی» در سال 1377 به کوشش بهاءالدین خرمشاهی و... در دو جلد انتشار یافته است. این اثر، دانشنامه ای تخصصی و بنابر مقدمه کتاب، یک مرجع زودیاب است مشتمل بر 3600 مقاله. مقاله ها شامل اصطلاحات و معارف قرآنی و خود قرآن است (خرمشاهی، 1377: 1/پیشگفتار).
«دایره المعارف هنر» اثر رویین پاکباز است که از سال 1378 توسط انتشارات فرهنگ معاصر به چاپ رسیده است. مقوله های مربوط به نقاشی، پیکره سازی و گرافیک، محورهای اصلی کتاب را تشکیل می دهد و حوزه وسیعی از موضوعات هنری جهان و گذشته تا حال را از جمله معماری، خوشنویسی، سفالگری و... در بر می گیرد. حاوی 2855 مدخل با نظم الفبایی است این کتاب، دانشنامه ای تخصصی به شمار می آید (پاکباز، 1378: هفت تا یازده)
«دانشنامه امام علی (ع)» که زیر نظر علی اکبر رشاد در دوازده جلد در سال 1380 نشر یافت. این کتاب شامل 110مقاله درباره سیره و اندیشه امام علی (ع) است. ساختار دانشنامه موضوعی است. نگارنده در مقدمه متذکر می شود که «این اثر دانشنامه یا سیکلوپدی است نه دایره المعارف یا انسیکلوپدی» زیرا ساختار و زبان مقاله های آن با دیگر آثار مرجع اندکی تفاوت دارد (رشاد، 1380: 1 /32-21)
و آثار فراوان دیگری که در زمینه های گوناگون توسط پویندگان راه فرهنگ این مرز و بوم به انجام رسیده و یا در حال انجام است.

انواع دانشنامه های امروزی در ایران

اطلاعات عمومی ها: در شش دهه اخیر تدوین کتاب هایی در سطح غیر تخصصی با عنوان اطلاعات عمومی یا دایره المعارف در ایران رایج شده است. این کتاب ها در بردارنده اطلاعات مختصر و گاه مفصل از همه دانش ها و فنون هستند. شیوه تدوین آن ها موضوعی است. اطلاعات مندرج در این گونه کتب عموماً ناکافی و نیمه مستند است. روش تدوین آن ها ترجمه و گاه تألیف و ترجمه یا تألیف صرف است. برخی از این آثار عبارتند از:«دایره المعارف نو» از عبدالحسین سعیدیان که در 1344 در 5 مجلد به چاپ رسیده است؛ «دایره المعارف یا گنجینه اطلاعات عمومی» تألیف مهرداد مهرین در سال 1347 منتشر شد؛«دایره المعارف دانش بشر» مهدی تجلی پور؛ «دانشنامه مصور» ترجمه محمدرضا باطنی؛ «اطلاعات عمومی پیام» گردآورده محمود اختریان؛«دایره المعارف مصور زرین» تألیف غلامرضا طباطبایی مجد؛«دایره المعارف دانش بشر» در سال 1380 در 3جلد به سرپرستی محمدرضا جعفری و ترجمه و تألیف عبدالحسین آذرنگ و سعید ارباب شیروانی.
دانشنامه های کودکان و نوجوانان: سابقه تألیف دانشنامه برای کودکان و نوجوانان در ایران قدمت چندانی ندارد. نخستین تلاش در راه دانشنامه نگاری برای کودک و نوجوان، ترجمه« فرهنگ نامه طلایی» برتاموریس یارکر به سرپرستی رضا اقصی بود که با همکاری گروه مترجمان تدوین شد. این اثر به وسیله انتشارات فرانکلین در 1346 در تهران به چاپ رسید. این اثر حاوی 1500 مقاله در زمینه های گوناگون بود (مرادی، 1373: 115). پس از آن در 1350«دایره المعارف خردسالان» به همت مهرداد مهرین نگاشته می شود. این اثر، با معیارهای خاص دانشنامه تطابق ندارد. شیوه تدوین آن موضوعی است و به موضوعاتی چون: منظومه شمسی، جغرافیای جهان، شگفتی های جهان، جانوران، شاهکارهای ادبی ایران و جهان و... پرداخته است. در سال 1351 نیز عبدالحسین سعیدیان «دایره المعارف جوانان» را در سطح عمومی منتشر کرد. در سال 1377اثری با نام «دایره المعارف کودکان و نوجوانان» در 2 مجلد با تصاویر رنگی نشر یافت. ترجمه و تألیف این اثر را قاسم قالیباف و جواد محدثی انجام دادند. این اثر حاوی 1500 مقاله با نظم الفبایی انگلیسی است و در واقع ترجمه دانشنامه کودکان است (قالیباف، 1377: 32-25)
یکی از اساسی ترین کارها در این زمینه تألیف «فرهنگ نامه کودکان و نوجوانان» است که زیر نظر توران میرهادی (خمارلو) و ایرج جهانشاهی در شورای کتاب کودک با همکاری گروه مؤلفان از 1366 آغاز به کار کرده است. این اثر شامل 5000 موضوع برای گروه سنی 10 تا 16 سال است (جهانشاهی، 1371: 1/مقدمه).
در این زمینه می توان از برخی آثار دیگر مثل: دانشنامه کودکان و نوجوانان آکسفورد، فرهنگ نامه علمی دانش آموز و دانشنامه کودکان و نوجوانان زیر نظر کامران فانی نام برد.
دانشنامه های الکترونیکی/ رایانه ای: در سال های اخیر، تعدادی از مؤسسات رایانه ای در صدد بر آمدند با همکاری ناشران و مراکز تحقیقاتی، آثار مرجع را روی لوح فشرده (CD) ضبط یا در شبکه اینترنت وارد کنند. شکل اول این اقدام یعنی ضبط این آثار رایج تر بوده است به گونه ای که تعدادی از آثار مرجع از جمله برخی از دانشنامه های عبارتند از:
-«ایرانیا- شکوه گذشته ها»؛ این لوح فشرده دوزبانه (انگلیسی، فارسی) به بررسی تاریخ و هنر ایران باستان از هزاره سوم پیش از میلاد تا سده هفتم میلادی می پردازد. این نرم افزار 700 مقاله تحقیقی و 1700 تصویر، 210 دقیقه متن گفتاری و 60 دقیقه موسیقی متن و 27 دقیقه فیلم ویدئویی دارد.
-«ایران پل نور»؛ حاوی اطلاعات گردشگران ایران، نقشه هوشمند ایران با راهنمای مسافرت به شهرهای ایران، گنجینه هنرهای ایرانی، اطلاعات جغرافیایی، اطلس تاریخی و... با امکان جستجو و صدا و تصویر است.
-«دایره المعارف طهران قدیم»؛ که به معرفی شهر تهران و نقش آن در دوره قاجار و تاریخچه و سیمای کلی شهر می پردازد.
-«دانشنامه علوم»؛ دانشنامه ای گویاست، در موضوعات ریاضیات، فیزیک، شیمی، علوم زیستی و... با امکان دریافت اطلاعات کامل و جامع و چاپ آن ها.
-«دایره المعارف جامع اسلامی (دجا)»؛ که دانشنامه ای است دربردارنده 50 موضوع اصلی از جمله: تاریخ، جغرافی، علوم اجتماعی، قرآن، حدیث، اخلاق و... با امکان فیش برداری و جستجوی موضوعی برای امور تحقیقاتی و امکان چاپ مطالب. این دانشنامه پیش از این در سال 1369 در ده جلد به سرپرستی سید مصطفی حسینی دشتی منتشر شده است.
-«دایره المعارف سنگ»؛ که به نمایش سنگ ها و کلیه دانش های فنی و تخصصی درباره سنگ های ساختمانی می پردازد.
-«دایره المعارف نقاشی ایران»؛ شامل نقاشی های سنتی، کلاسیک، مدرن و معرفی مکاتب نقاشی در ایران و نمایش بیش از هزار اثر با کیفیت شانزده میلیون رنگ.
امروزه همان طور که در ایران دانشنامه های زیادی تدوین می شود در چند کشور دیگر نیز دانشنامه هایی به زبان فارسی چاپ می شود و به دلیل ارزش و جایگاهی که در معرفی فرهنگ ایرانی و زبان فارسی دارند حائز اهمیتند. برخی از این آثار عبارتند از:
«دایره المعارف آریانا» که اولین دانشنامه عمومی به زبان فارسی دری است که در خارج از ایران (افغانستان) منتشر شد؛«دایره المعارف شوروی تاجیک» که دانشنامه عمومی جمهوری تاجیکستان است؛« دایره المعارف ادبیات و صنعت تاجیک»؛«دانشنامه ایرانیکا» که دانشنامه ای تخصصی است درباره تاریخ و فرهنگ ایرانی به زبان انگلیسی، این اثر به سرپرستی احسان یارشاطر در نیویورک منتشر می شود. مؤلفان این دانشنامه که از سال 1972 آغاز به کار کرده اند، ایران شناسان سراسر جهان به ویژه متخصصان و مؤلفان ایرانی هستند.

نتیجه گیری

تاریخچه نوشتن کتب چند دانشی در ایران را به دینکرد رسانده اند. اگر چه بسیاری از آثار پیش از قرن سیزدهم شمسی در ایران (قرن هجدهم میلادی) را دانشنامه می خوانند اما واقعیت این است که آن ها را باید دانشنامه گونه و شبه دانشنامه نامید. تغییر و تحولاتی که در قرون اخیر در دنیا رخ داده است تعریف دانشنامه و روند دانشنامه نگاری را نیز دگرگون کرده و شکل، ساختار و نحوه عرضه این گونه آثار را به کلی تغییر داده است. قدر مشترک دانشنامه های نوین با دانشنامه گونه های پیش از این تاریخ را می توان همان، اشتمال بر دانش های موجود زمان خود دانست. این تحول در ایران با «نامه دانشوران ناصری» آغاز می شود و از آن زمان تاکنون، همواره در هر دو بعد کمیت و کیفیت روندی صعودی و تکاملی پیموده است. در این میان، «دایره المعارف فارسی» به سرپرستی غلامحسین مصاحب همواره یکه تاز عرصه این هنر در ایران بوده است. اینکه این اثر، بهترین دانشنامه نگاشته شده در ایران است قولی است که جملگی برآنند. با وجود این، به زعم برخی، تنها دانشنامه به زبان فارسی است که به معنای واقعی کلمه دانشنامه است. در دهه های اخیر بنیادها و سازمان ها و مراکز تحقیقاتی مختلف گام هایی بزرگ در این زمینه برداشته اند و به این فرایند رشدی روزافزون بخشیده اند. ارتقای دانشنامه نویسی، چنانکه در ایران جایگاه واقعی خود را بیابد و نیاز مخاطبان را برطرف کند آرمانی ارزشمند است.
با توجه به آنچه گذشت به نظر می رسد در ایران با آن پیشینه فرهنگی غنی هنوز از تمام قابلیت ها برای پیشرفت در زمینه فرهنگی دانشنامه نگاری استفاده نشده است. حساسیت و توجه به سنت های فرهنگی و نگهداشت هویت ملی ضرورت انجام چنین فعالیت هایی را بیشتر می کند. بنابراین می توان با بهره گیری از دانش نوین در احیای هویت تاریخی فرهنگی خود کوشید. برای دست یابی به این مهم، با ابزار دانشنامه، انجام تحقیقاتی با هدف آسیب شناسی دانشنامه های ایرانی و بررسی روند تاریخی نگارش این آثار ضروری به نظر می رسد.

-آزاد، اسدالله (1385)«دایره المعارف در دایره المعارف»، دایره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی (جلد اول)، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
-آملی، شمس الدین (1315ق) نفایس الفنون فی عرایس العیون، ایران: نشر آقا محمدباقر.
-اردلان، فریدون (1342) ایرانشهر، کمیسیون ملی یونسکو در ایران.
-اعلم، هوشنگ (1375)«عنوان های اصلی و فرعی دایره المعارف نویسی در غرب»، کیهان فرهنگی، سال سیزدهم، ش127، خرداد و تیر.
-انصاری کازرونی، ابوالقاسم (1387) سلم السماوات، تصحیح عبدالله نورانی، تهران: میراث مکتوب.
-انوار، عبدالله (1365) فهرست نسخه های خطی کتابخانه ملی ایران، بی جا.
-اولیری، دولیسی (1374) انتقال علوم یونانی به عالم اسلامی، ترجمه احمد آرام، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، چاپ دوم.
-بجنوردی، محمد کاظم (سرپرست)(1376) دایره المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
-بهمنیار بن مرزبان، ابوالحسن (1375) التحصیل، تصحیح مرتضی مطهری، تهران: دانشگاه تهران.
- ــــــ (1362) جام جهان نمای، تصحیح عبدالله نورانی و محمد تقی دانش پژوه، تهران: دانشگاه مک گیل، مؤسسه مطالعات اسلامی و علمی و فرهنگی.
-پاکباز، رویین (1378). دایره المعارف هنر، تهران: فرهنگ معاصر.
-تفضلی، احمد (1376) تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران: سخن.
-جمالی یزدی، ابوبکر مطهر(1346)فرخ نامه، به کوشش ایرج افشار، تهران: فرهنگ ایران زمین و امیرکبیر.
-حاسب طبری، محمدبن ایوب (1372) تحفه الغرائب، تصحیح جلال متینی، تهران: معین.
-حداد عادل، غلامعلی(سرپرست)(1375) دانشنامه جهان اسلام، تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی.
-حسینی، احمد(1354-1365)فهرست نسخه های خطی کتابخانه عمومی آیت الله مرعشی نجفی، زیر نظر سید محمود مرعشی، قم: کتابخانه عمومی آیت الله مرعشی نجفی.
-خرمشاهی، بهاء الدین،(سرپرست)(1377) دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، تهران: دوستان و ناهید.
-خوارزمی، ابوعبدالله محمد(1374) مفاتیح العلوم، ترجمه حسین خدیوجم، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
-دانش پژوه، محمد تقی(1364)یواقیت العلوم و دراری النجوم، تهران: اطلاعات.
- ــــــ (بی تا) بحر الفوائد، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
-دهخدا، علی اکبر و دیگران(1373) لغت نامه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، دوره جدید.
- رازی، شهمردان بن ابی خیر(1362) نزهت نامه علایی، تصحیح فرهنگ جهان پور، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی.
-رازی، فخرالدین محمد(1346) جامع العلوم، به کوشش محمد حسین تسبیحی، مقدمه به قلم تسبیحی، تهران: انتشارات کتابخانه اسلامی.
- ــــــ (1335) الرساله الکمالیه فی الحقایق الالهیه، تصحیح محمدباقر سبزواری، تهران: دانشگاه تهران.
-رشاد، علی اکبر(زیرنظر)(1380)دانشنامه امام علی (ع)، تهران: مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی (مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر).
-شیرازی، قطب الدین محمود(1356) دره التاج لغره الدباج، مصحح محمد مشکوه، تهران: حکمت.
-صفا، ذبیح الله (1366) تاریخ ادبیات در ایران، تهران: انتشارات فردوس، چاپ هفتم.
-طهرانی، شیخ آقا بزرگ (1304ق) الذریعه الی التصانیف الشیعه، بیروت: دارالاضواء.
-فارابی، ابونصر محمد بن محمد(1364) احصاء العلوم، ترجمه حسین خدیوجم، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ دوم.
-فرهنگستان زبان و ادب فارسی(1380) دانشنامه زبان و ادب فارسی در شبه قاره، جزو اول، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
-قالیباف، قاسم و جواد محدثی(مترجم و مؤلف)(1377) دایره المعارف کودکان و نوجوانان، تهران: پیام آزادی.
-قریشی، محمدحسین(1375)«تاریخچه دایره المعارف نگاری در جهان» کیهان فرهنگی، خرداد و تیر: سال سیزدهم.
-قزوینی، زکریا(1361) عجایب المخلوقات و غرائب الموجودات، مصحح نصرالله سبوحی، تهران: کتابخانه مرکزی.
-مرادی، نورالله(1373) مرجع شناسی، تهران: فرهنگ معاصر.
-مستوفی، حمدالله (1336) نزهه القلوب، محمد دبیرسیاقی، تهران: طهوری.
-مشیری، مهشید و نادرعلی قورچیان(1379) دایره المعارف بازتابی از عالم کبیر، تهران: بنیاد دانشنامه بزرگ فارسی.
-مصاحب، غلامحسین(1345) دایره المعارف فارسی، تهران: فرانکلین و امیرکبیر.
-مقدسی، مهناز(1384)دانشنامه های ایرانی، تهران: دفتر پژوهش های فرهنگی.
-منزوی، احمد(1384) فهرست نسخه های خطی فارسی، تهران: مؤسسه فرهنگی منطقه ای.
-میرهادی، توران و ایرج جهانشاهی(1371) فرهنگنامه کودکان و نوجوانان، تهران: شرکت تهیه و نشر فرهنگنامه کودکان و نوجوانان.
-وسل، ژیوا (1368) دایره المعارف های فارسی، ترجمه محمد علی امیر معزی، تهران: توس.
-یارشاطر، احسان(1354) دانشنامه ایران و اسلام، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
منبع: نشریه کتاب ماه ادبیات، شماره 64.