اثرات روانی دعا بر کاهش اضطراب

چکیده:

اضطراب اختلالی چند وجهی است که انواع متعددی از عوامل روانی، محیطی، زیستی آن را ایجاد می کند. علائم رفتاری و شناختی متعدد همراه با این اختلال، کاربرد درمانهای مختلفی را ایجاب می کند و تاکنون روشهای مختلفی (رفتار درمانی، دارو درمانی و شناخت درمانی) به کار برده شده است. براساس تحقیقات علم تا کنون روش های بسیار متنوعی برای درمان اضطراب گزارش شده است. در قرآن کریم آیات فراوانی وجود دارد که مبین آثار روان شناختی دعا در آرامش و سلامت روان و کاهش تألمات روحی است.
بنابراین هدف از این پژوهش بررسی اثرات روان شناختی دعا در کاهش اضطراب می باشد. بدین ترتیب تعداد 50 نفر از دانشجویان دختر دانشگاه اصفهان در رشته های مختلف تحصیلی به طور تصادفی انتخاب شده که به مقیاس اضطراب کتل و پرسشنامه دعا سنج پاسخ دادند. برای بررسی نتایج آماری از روش ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد. نتایج تحلیل آماری نشان داد که یک همبستگی منفی و معناداری بین دعا و میزان اضطراب وجود دارد میزان این همبستگی 0/29- است که در سطح (0/02=P) معنادار می باشد. به این ترتیب فرضیه پژوهش مبنی بر وجود رابطه منفی بین دعا و میزان اضطراب مورد تأیید قرار گرفت.

واژگان کلیدی:

دعا، اضطراب

مقدمه:

هنگامی که به آیات قرآنی و احادیث نبوی مراجعه می کنیم، در می یابیم که رابطه زیادی بین ایمان و آرامش روانی و ارتباط با خداوند (دعا و نیایش) وجود دارد. اما در ابتدای بحث لازم است که به تعریف این دو واژه یعنی دعا و اضطراب بپردازیم. اضطراب از لحاظ نظری و علمی عبارت است از یک احساس منتشر و بسیار ناخوشایند که اغلب با احساس مبهم دل واپسی همراه است و با یک یا چند احساس جسمی همراه می شود مانند تنگی نفس، تعریق، سردرد و بی قراری که از جمله علائم شایع جسمانی اضطراب است. در این پژوهش اضطراب سازه ایست که به وسیله آزمون اضطراب کتل سنجیده می شود. دعا از لحاظ نظری عبارت است از نوعی خودکفایی در روان درمانی و نوعی خود درمانی و نوی دردل کردن با خدای خویش که به هیچ وسیله و ابزاری نیاز ندارد و انجام آن باعث ایجاد تغییراتی در حالات روانی فرد می گردد که مهم ترین پیامد آن آرامش روان میباشد. در این پژوهش دعا به عنوان جزیی از مجموعه اعتقادی و عنصری از نظام توحیدی است که توسط یک پرسشنامه محقق ساخته سنجیده می شود. متأسفانه از نظر جامعه علمی و تحقیقاتی در دعا و نقش آن در کاهش آلام بشری کاری صورت نگرفته است، شاید دلیل این امر عینی و تجربی بودن روش علمی است. زیرا در این روش باید حالات کیفی را به صورت کمی نشان داد.
البته روانشناسان معاصر این مطلب را مورد توجه قرار داده اند که دست روان شناسی جدید از بررسی و تحقیق در جنبه های معنوی انسان کوتاه است. مثلاً اریک فروم، روانشناس معروف می گوید "روان شناسی جدید به جای اینکه روشهای تازه ایی برای بررسی مشکلات مهم انسان ایجاد کند غالباً به مسائل ناچیزی که با روش علمی هماهنگی دارد توجه منی کند. بدین ترتیب روان شناسی از موضوع اصلی خود یعنی روان انسان بی توجه شد و اهتمام آن تاکنون به مکانیسم ها و عوامل سازنده عکس العمل ها و غرایز انسان بود و به پدیده های اصلی روانی مانند عقل، شعور و آگاهی و ارزشها که انسان را از موجودات دیگر متمایز می کند، باز ماند.
دعا دارای جایگاه بسیار والایی در قرآن کریم است. (أَمَّن یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوءَ) (3) یا کیست که مضطر درماده را هنگامی که او را می خواند اجابت کند و بلا را از او برطرف سازد". یا در جای دیگر آمده است (وَ إِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِیْ وَ لْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ) (4) و اگر بندگان من (از دوری و نزدیکی من) از تو سؤال کند (بدانند که همانا من به آنها نزدیکم، هر کس که مرا بخواند دعای او را مستجاب میکنم، پس باید آنها هم دعوت مرا استجابت کنند و به من کاملا ایمان آورند تا به رشد نهایی برسند" و در جای دیگر آمده است (قُلْ مَا یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبِّی لَوْلاَ دُعَاؤُکُمْ) (5) (ای رسول ما) بگو اگر بسوی خدا متوجه نشوید و دعا نکنید پروردگار به شما اعتنا نخواهد کرد." و همچنین در سوره اعراف آیه 55 آمده است که (دْعُواْ رَبَّکُمْ تَضَرُّعًا وَ خُفْیَهً)، خدای خود را با گریه و زاری و در خلوت بخوانید". اما دعا از دیدگاه بزرگان دین دارای آثار بسیار برزگی می باشد پیامبر اکرم می فرماید: دعا سلاح مؤمن است و نور آسمانها و زمین و ستون و پایه دین است (6) همچنین میفرماید «دعا درمان هر درد است و روح و مغز هر عبادتی است د رجای دیگر می فرماید عاجزترین مردم کسانی هستند که از نیایش درمانده ناتوان باشند. در پاره ای از روایات بین نیایش با خداوند و تلاوت کلام الله مجید مقایسه شده و نیایش را افضل و برتر قلمداد کرده است. امام جعفر صادق می فرماید: دعا قضا را بر می گرداند اگرچه سخت پابرجا باشد. (7)
در جای دیگر امام می فرماید هرگاه دل یکی از شما رقت کرد در آن حال دعا کنید، زیرا تا دل پاک نشود رقت پیدا نکنید. (8) سؤالی که امروزه بسیار مطرح می شود این است که چرا انسان امروز آشفته است؟ قرآن کریم که کتاب هدایت برای عموم انسانهاست و خود را هدی الناس معرفی می کند، خیلی صریح بیان میکند (وَ مَنْ أَعْرَضَ عَن ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَهً ضَنکاً) (9) یعنی هر کس از یاد من رویگردان باشد برای او زندگی سخت و تنگ خواهد شد. هیچ انسانی از ناملایمات خالی نبوده و نیز زندگی آکنده از سختی هاست. شواهد و قرائن زیادی در دست داریم که حجم مشکلات روانی با پیشرفت تمدن صنعتی به طور چشمگیری افزایش یافته است. پس فراگیر شدن مشکلات و سلامت روانی در جوامع بشری، نگرانی، پریشانی، تشویش ها و سایر مشکلات خرد و کلانی فردی و اجتماعی که در سر راه رسیدن به مقصود و سعادت جوامع بشری قرار دادند انسان را با تنهایی و آشفتگی و اندوه سر به گریبان میسازد. سرعت تحولات اجتماعی و جهانی که گاهی حوادث یک ربع قرن را در یک سال یا یک ماه را آشکار می سازد، بی توجهی و غفلت نسبت به دین و مذهب و در یک کلام فراموشی مبدأ و بی ارزش شدن، بی توجهی نسبت به ارزش های خانواده برای افراد و جامعه تعارض ها و اضطراب های تنازه ای را برای بشر به وجود آورده است. امروزه عامل 75 درصد از خود کشی ها و بسیاری از بیمارهای نوروتیک بی توجهی و غفلت از یاد خداوند است. از آنجایی که اضطراب و نگرانی یکی از بزرگترین بلاهای زندگی انسان بوده و هست و عوارض ناشی از آن در زندگی فردی و اجتماعی کاملا محسوس است، همیشه آرامش روان یکی از گم شده های مهم بشر بوده است و به هر دری می زند تا آن را پیدا کند. اینجاست که دعا بهترین کلید برای گشایش این مشکل می باشد و روی آوردن به معنویات می تواند تمام بیماری های روحی انسان را درمان کند و اینکه بسیاری از بیماری ها و نگرانی ها را می توان با دعا و نیایش درمان کرد لازم است. اما ریشه اضطراب از دیدگاه اسلام چیست؟
گاهی اضطراب به علت آینده تاریک و مبهمی است که در برابر فکر انسان خودنمایی می کند. گاه گذشته تاریک، زندگی فکری انسان را به خود مشغول می کند و همواره او را نگران میسازد. نگرانی از گناهانی که انجام داده و از کوتاهی و لغزش ها گاهی منشأ این اضطراب است. ضعف و ناتوانی انسان در برابر عوامل طبیعی و گاه مقابل انبوه دشمنان خارجی و داخلی او را نگران می سازد. گاهی نیز ریشه نگرانی های آزار دهنده انسان احساس پوچی زندگی و بی هدف بودن است. عامل دیگر نگرانی آن است که انسان برای رسیدن به هدف زحمت زیادی را متحمل میشود اما کسی را نمی بیند که برای زحمت او ارج نهد و قدردانی کند.
دنیا پرستی و دلباختگی در برابر زندگی مادی یکی از بزرگترین عامل اضطراب انسان است. ترس از مرگ نیز همیشه روح انسان را آزار داده است و یک عامل مهمی در ایجاد اضطراب است. یک فیزیولژیست مشهور می گوید: دعا مهمترین و بالاترین حلال مشکلات است تأثیر دعا واقعاً شگفت انگیز است. و قدرت دعا نشانه آزاد شدن انرژی است.
همه عالم هستی وابسته به ذات حق هستند و با زبان حال خاضعانه او را می خوانند. از دیدگاه روان شناسی اضطراب ناشی از کشمکش بین خواسته های لذت جویانه شهوت و تمایلات تکاملی فطری است و همچنین کشمکش بین خواستهای لذت و آزاد شهوت با واقعیات و مدارهای اصلی زندگی است. احساس تنهایی و بی پناهی، احساس پوچی و بی هدفی احساس بی ارزشی و سوء ظن و بدبینی آینده مبهم و تاریک نیز از جمله مهمترین عوامل ایجاد کننده اضطراب است. در پایان بهتر است به درمان اضطراب از نظر روان شناسی اسلامی نیز نگاهی داشته باشیم. اعطای بینش، مراقبه، تعیین تکلیف، تلقین به نفس، الگوسازی و الگو دهی، عمومی سازی و نهایتا دعا و نیایش از مهمترین روش های کاهش اضطراب از دیدگاه اسلامی باشد که در زیر به اختصار به هر یک اشاره می شود. فردی که علی رغم توانایی های اندک و امکانات محدود گرایشات کمال گرایانه بسیار بالای دارد یا فردی که دائما عادت کرده شکست ها و محرومیتهای خود را ببیند تنها راه علاج او، گسترش دامنه آگاهی و بصیرت اوست. تمامی تعالیم و آموزشهای الهی که در قالب کلی آیات و روایات است همه در صدد اعطای بینش و آگاهی و مصنونیت بخشیدن به انسان است. در مراقبه ابتدا باید به فرد کمک نمود تا عوامل محرکهای درونی و بیرونی را که موجب رفتار و احساس بیمارگونه او می شود را شناسای کند و اثر آنها را بر زندگی خویش شناسایی کند و به او کمک شود تا آن عوامل و محرکها را کنترل کند. در تعیین تکلیف به فرد پاره ایی از رفتارها آموزش داده می شود تا تجارب ذهنی و احساسی تازه برای او فراهم شود. در تلقین نفس از فرد خواسته می شود تا همواره گفتار معینی را بر زبان آورد یا در ذهن خود مرور کند که این امر باعث ایجاد تغییراتی در شخصیت می شود مانند: عبادت خاصه، دعا، قرائت قرآن. در الگوسازی و الگودهی روش های رفتاری و عملی مناسب به فرد عرضه می شود و از وی خواسته می شود که از راه تقلید و تمرین و تکرار، رفتار خود را مطابق با الگو درآورد. در عمومی سازی با فراهم ساختن موقعیتها و با ذکر دلایلی به فرد تفهیم می شود که تنها او نیست که دارای مشکلات عاطفی است و دیگران دارای این مشکلات نیستند قرآن کریم می فرماید (لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ فِی کَبَدٍ) ما انسان را در رنج و مشقت آفریدیم. (10) یا در جای دیگر آمده است (فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً * إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً) پس با هر سختی البته آسانی است و با هر آسانی هم سختی است (سوره شرح، آیه 5 و 6). و دعا و نیایش نیز که دارای اثرات عملی زیادی است از جمله اینکه فرد را به نقاط ضعف خود واقف می سازد که خود اولین قدم در راه اصلاح و تغییر است.

روش پژوهش

جامعه پژوهش شامل کلیه دانشجویان دانشگاه اصفهان در سال تحصیلی بود. نمونه پژوهش شامل 50 نفر از دانشجویان دختر دانشگاه اصفهان که به طور تصادفی از مجموعه کلاس های عمومی دانشگاه مذکور انتخاب شدند. به منظور ارزیابی میزان اضطراب از مقیاس اضطراب کتل استفاده گردید. این مقیاس شامل 40 جمله است. آزمودنی ها پیش از مطالعه هر یک از جملات، یکی از گزینه ها را که بیشتر منعکس کننده نظر شخصی و درونی آنهاست انتخاب می کنند. برای سنجش میزان ارتباط و اعتقاد آزمودنی ها با دعا از پرسشنامه دعا سنج (محقق ساخته) استفاده شد. این پرسشنامه مشتمل بر 20 جمله می باشد که آزمودنی ها باید پاسخ یا گزینه ها را که با عبارت "کاملا موافقم، موافقم، نظری ندارم، مخالف و کاملا مخالفم" مشخص شده، برگزیند. برای تجزیه و تحلیل داده ها از روش همبستگی پیرسون استفاده شد.

شیوه اجرای پژوهش

قبل از همه با یکی از استادان دروس عمومی برای در اختیار گذاردن چند دقیقه وقت از کلاس جهت همکاری با این کار تحقیقی هماهنگی شده و پیش از ارائه آزمونها به دانشجویان گفته شد برای انجام یک پژوهش انتخاب گردیده اند و مشارکت آنها در این تحقیق اختیاری است. هم چنین در دستورالعمل آزمونها، ضمن ارائه در مورد نحوه پاسخگویی به این نکته اشاره شد که درج نام و نام خانوادگی و دیگر مشخصات فردی ضرورتی ندارد. سپس دو پرسشنامه در اختیار آزمودنی ها قرار داده شد.

نتایج

با توجه به نتایج جدول 1، نتایج نشان می دهد که یک همبستگی منفی و معنادار بین دو متغیر (دعا و میزان اضطراب) وجود دارد میزان این همبستگی 0/29- می باشد که در سطح (0/02) معنادار می باشد. بدین معنا که هرچه که تمایل فرد به خواندن دعا بیشتر باشد میزان اضطراب کاهش مییابد و بالعکس. هرچه که میزان تمایل فرد برای خواندن دعا کمتر باشد میزان اضطراب، بیشتر خواهد بود... بدین ترتیب فرض تحقیق مبنی بر وجود اثر ضد اضطرابی دعا مورد تأیید قرار گرفت.
نتایج ضریب همبستگی پیرسون بین دعا و میزان اضطراب

اضطراب	دعا
29 / 0- 002 / 0 50	1 - 50	Pearson correlation دعا Sig N
1 - 50	29 / 0- 002 / 0 50	Pearson correlation Sig اضطراب N

بحث و نتیجه گیری

همچنانکه نتایج پژوهش حاضر نشان می دهد همبستگی معکوس و معنا داری بین دعا و میزان اضطراب در دانشجویان مشاهده شد (P=0/02، R=-0/29). با توجه به یافته های تحقیق می توان اظهار داشت که افرادی که تمایلات بیشتری به دعا دارند در زندگی بهتر قادر خواهند بود که اضطراب خویش را کنترل نمایند و نیایش با خدا تأثیر خوبی در بهداشت و سلامت روانی آنها خواهد داشت.
در مجموع و براساس یافته پژوهش فعلی و نتایج به دست آمده از پژوهش های قبلی چنین استنباط می شود که دعا و نیایش به عنوان یک مکانیسم کنترل کننده و بازدارنده اضطراب در زندگی فردی، توانایی آن را دارد که از بروز اضطراب و دلهره جلوگیری کند. پس اگر دعا با تمامی شرایطش انجام شود، آثاری بزرگ و واقعی خواهد داشت. به طوری که نیایشگر به آرامش حقیقی دست خواهد یافت. به تصریح قرآن کریم که می فرماید (وَ إِذَا مَسَّ الْإِنسَانَ ضُرٌّ دَعَا رَبَّهُ مُنِیباً إِلَیْهِ...) و انسان را هرگاه مصیبت و رنجی پیش آید به تضرع و توبه به درگاه خدا رو یآورد. (11) اینطور به نظر می رسد که دعا و نیایش آخرین پناهگاه فطری بشر می باشد که آدمی در هنگام اضطرار به آن رو می آورد و زبان به دعا می گشاید و نتیجه می خواهد و نیایش، نتیجه بخش و اثر آن مثبت است. از این رو جستجوی شیوه هایی که با توجه به زمینه اعتقادی مذهبی، دینی و فرهنگی جامعه ما بتواند توجه همگان به خصوص افراد مضطرب را به سوی خداوند متمرکز سازد مهم جلوه میکند. در دین اسلام به اهمیت توجه خداوند متعال در هر لحظه از جریان زندگی تأکید شده است.

محدودیت های پژوهش

از جمله محدودیت های پژوهش حاضر می توان به موارد زیر اشاره کرد:
اخلاقی بودن موضوع تحقیق که خارج از کنترل محققان بود عدم وجود یک پرسشنامه استاندارد در زمینه دعا

پیشنهادات

1- در تحقیق، هر دو پرسشنامه به طور همزمان در اختیار آزمودنی ها قرار داده شد (به خاطر محدودیت زمانی) اگر بتوانیم دو گونه تست را به طور جداگانه و با فاصله زمانی نه چندان زیاد به عمل آوریم بنحوی که امکان دسترسی به همان آزمودنی های مرحله اول فراهم باشد و پاسخ هایی که از طرف آزمودنی ها داده می شود واقعی تر خواهد بود.
2- تحقیق حاضر به صورت طرح تجربی و یا شبه تجربی بین دو گروه آزمایش و کنترل اجرا گردد به طوری که گروه آزمایش دوره ای کوتاه مدت آموزش دعا دریافت دارد و پس از آن نمرات دو گروه با تست های استاندارد مورد مقایسه و بررسی قرار گیرد.

1. قرآن کریم
2. احمدی، سید احمد، اصول و روشهای تربیت در اسلام: اصفهان ، انتشارات جهاد دانشگاهی
3. براهنی، محمدتقی، واژه نامه روان شناسی: تهران
4. نجاتی، محمدعثمان، قرآن و روان شناسی، ترجمه عباس عرب: مشهد، آستان قدس رضوی
5. کتابچی، محسن، اصول هشت گانه دعا: اصفهان، انتشارات حجت.
6. تقدس، علی رضا، دنیای ناشناخته نیایش: تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی
7. مدرسی، سید محمد تقی، دعا پرواز روح و راه و رسم زندگی، ترجمه مصطفی کمال نژاد، تهران ، مؤسسه طلوع فجر
8. مشکینی، حاج میرزا علی، مصباح المنیر: قم، نشر الهادی
9. وحید دستجردی، حسن، فرهنگنامه و لغت نامه اصطلاحات دینی: تهران، انتشارات وحید.
10. ملک پور، مختار، راهنمای عملی طرح های پژوهشی: اصفهان، انتشارات مولانا.
11. معانی، ایرج، اضطراب: تهران، انتشارات چاپخش.

پی نوشت ها :

1. استادیار گروه مشاوره دانشگاه اصفهان.
2. کارشناس ارشد مشاوره.
3. سوره نمل (27)، آیه 62.
4. سوره بقره (2)، آیه 186.
5. سوره فرقان (25)، آیه 77.
6. اصول کافی، ص 213.
7. اصول کافی، ص 216.
8. اصول کافی، باب دعا حج 2.
9. سوره طه (20)، آیه 124.
10. سوره بلد (90)، آیه 4.
11. سوره زمر (39)، آیه 8.

منبع: عباس نژاد، محسن؛ سیدی، حسین؛ رستمی، محمدحسن؛ (1387)، قرآن، روانشناسی و علوم تربیتی(2) (جلد اول مجموعه مقالات)، مشهد: بنیاد پژوهش های قرآنی حوزه و دانشگاه، چاپ اول..