کتیبه ی میرزا احمد نی ریزی زینت بخش عمارت چهل ستون اصفهان

چکیده

جایگاه برجسته ی میرزا احمد نی ریزی در خوش نویسی و مخصوصاًً خط نسخ انکار ناپذیر است. آثار متعدد و بی نظیری که از وی باقی مانده دلیل محکمی بر این امر می باشد و شهرت او در خط نسخ مقام استادی او را تأیید می کند. میرزا احمد که در قرن 12 هجری و اواخر دوران صفویه می زیست یکی از کاتبان برجسته قرآن کریم نیز به شمار می رود.
آثاری که از وی باقی مانده شامل تعداد زیادی قرآن، ادعیه، نسخ خطی نفیس و... می شود. اما درمیان آثار او کتیبه ای که به خط زیبای نسخ در ایوان چهل ستون اصفهان نصب شده حائز اهمیت می باشد. همان طور که می دانیم در دوره صفوی از خط استادان بزرگ خوش نویسی عصر مثل علیرضا عباسی، میرعماد و... در تزیین بناهای تاریخی و با شکوه این دوره استفاده شده است که بیانگر مرتبه استادی کاتبان آن ها در خوش نویسی است. به همین دلیل وجود کتیبه ای از میرزا احمد نی ریزی در چهل ستون اصفهان که یکی از بناهای معروف عصر صفوی است مدرک دیگری در تأیید مقام شامخ این استاد در میان خوش نویسان صفوی می باشد.
مقاله ی حاضر به بررسی این کتیبه و اهمیت آن در نشان دادن جایگاه میرزا احمد نی ریزی می پردازد.
کلید واژگان: میرزا احمد نی ریزی، صفویه، چهل ستون، خوش نویسی، خط نسخ.

مقدمه

مقام استادی یک هنرمند از روی آثاری که از وی به جا مانده است، شناخته می شود. از این رو با وجودی که از زندگانی میرزا احمد نی ریزی اطلاع چندانی در دست نیست اما آثار فراوان به جا مانده از او برای دانستن جایگاه برجسته او در خوش نویسی کفایت می کند. وجود تعدادی قرآن خطی از او که در موزه های بزرگ دنیا نگهداری می شود مقام استادی این کاتب بزرگ قرآن کریم را تأیید می کند. شاید بتوان گفت از او بیش از هرکاتب دیگری قرآن به جا مانده است. شناخت آثار او هم از آن جهت که قسمتی از هنر و فرهنگً ایران اسلامی است و هم به این دلیل که بیانگر جایگاه والای او در خوش نویسی است اهمیت فراوان دارد. از این رو قصد ما در این مقاله بررسی یکی از آثار این استاد بزرگ خوش نویسی است.

نگاهی کوتاه بر زندگی میرزا احمد نی ریزی

میرزا احمد نی ریزی یکی از بزرگ ترین خوش نویسان اواخر دوره صفویه می باشد. وی که در نی ریز فارس متولد شده بود. درحدود سال 1100 در اصفهان مسکن گزید و در دربار شاه سلطان حسین و نزد امرا و فضلا و هنرمندان عصر با احترام زندگی کرد.(فضایلی، 353:1362).
نی ریزی میان سال های 1106 تا 1152 در دربار صفوی به فعالیت مشغول شد و به مناسبت کتابت در دربار شاه سلطان حسین صفوی برخی از آثارش را با لقب «سلطانی» امضاء کرده است.(فروزنده، 14:1387). میرزا احمد در طول فعالیتش در دربار صفوی آثار بسیارزیادی از خود به جا گذاشته که شامل تعداد زیادی قرآن های نفیس، ادعیه، نسخ خطی و... می باشد. در مدت حیات مبلغ 60 هزار تومان اجرت قلم دریافت کرد و بدیهی است که این مبلغ در آن زمان ارزش زیادی داشته است و در مقابل کارهای زیادی پرداخت می شده است (رفیعی مهرآبادی، 156:1347). میرزا احمد موفق شد شیوه ی جدیدی در خط نسخ وضع کند که مورد استقبال خوش نویسان پس از او قرار گرفت. (همایون فرخ، 81:1382).
شهرت و تسلط وی در نسخ و ثلث مثل شهرت میرعماد در نستعلیق و درویش عبدالحمید در شکسته و خواجه اختیار الدین منشی در تعلیق است.(همان:78). مقام هنرمندی او به طوری مشهور بود که ضرب المثل شده و هرکس درصدد تحصیل حسن خط بوده به او گفته می شده:

سعی کن در مشق تا چیزی شوی
مثل احمد خان نی ریزی شوی

شهرت احمد نی ریزی و استقبال از آثارش پس از درگذشتش موجب شده که پای بسیاری از آثار قدیم و جدید را که به قلم اساتید دیگر بوده به نام او امضاء کرده و به فروش برسانند. از این رو شناخت خطوط اصلی وی که کمیاب و پر بها هستند دقت فراوانی را می طلبد. (دایره المعارف اسلامی، 103:1377). استاد مهدی بیانی در کتاب احوال و آثار خوش نویسان فهرستی از آثار او را آورده است. (بیانی، 1041:1363-1029).
میرزا احمد درزمان حمله افغان ها به ایران در اصفهان حضور داشته و از این مهلکه جان سالم به دربرده است اما آثار زیادی بعد از آن زمان از او در دست نیست. خلع شاه سلطان حسین صفوی و سقوط اصفهان پراکنده شدن درباریان که پشتیبان هنری وی بودند. ضربه ای شدید برای نی ریزی بوده به طوری که پس از آن نوشته های او کاهش یافته است. (دایره المعارف اسلامی، 101:1377). آخرین قطعاتی که از خط او به جا مانده مربوط به سال 1148 و آغاز پادشاهی نادرشاه می باشد و پس از سال 1151 از او اثری در دست نیست.(همان:102).
با همه شهرت نی ریزی اطلاع چندانی از زندگی او در منابع مربوط به این دوره به چشم نمی خورد و اطلاع دقیقی از زندگی او در دست نیست. اما از آن چه به دست آمده مشخص می گردد که وی به عنوان آخرین استاد بزرگ نسخ در ایران و یکی از کاتبان بزرگ قرآن در سده 12 هجری به شمار می رود که تعداد زیادی قرآن های ارزشمند و نفیس خطی از او بر جای مانده که امروزه در موزه و کتابخانه های بزرگ دنیا نگهداری می شود.(شیمل، 53:1368). علاوه بر قرآن تعدادی صحیفه، ادعیه و نسخ خطی، قطعات و مرقعات فراوان ازوی به دست آمده است.
نی ریزی به فضایلی نفسانی مشهور بوده و در شرح احوال او آمده که از درآمد خود به مبلغ اندکی اکتفا کرده و بقیه را انفاق می کرد.(فضایلی، 353:1363). وی که فردی متدین و متعصب بود در مدت عمر خود جز به کتابت قرآن کریم و ادعیه دست نیازید و حتی یک بیت شعر با قلم خود بر کاغذ نیاورده است.(دایره المعارف اسلامی، 102:1377).
در میان آثار بسیار زیادی که از او باقی مانده وجود دو کتیبه از او که در تزیین بناهای تاریخی دوران صفوی به کار رفته جالب توجه است.

استفاده از خوش نویسی در بناهای عصر صفوی

همانطور که می دانیم در دوره صفوی بناهای با شکوهی ساخته شد که امروزه به عنوان شاهکارهای هنراسلامی شهرت جهانی دارند. بناهایی چون کاخ ها، مساجد، مدارس دینی، کاروانسراها و... اما موضوعی که در این جا به بحث مورد نظر ما ارتباط دارد این است که در ساختن بسیاری از این بناهای با شکوه از کتیبه هایی استفاده شده که به خط استادان بزرگ خوش نویسی های عهد است مضمون اغلب این کتیبه آیات قرآنی یا احادیث مختلف است. در این دوره اساتید بزرگی هم چون امیر علی هروی و شاگرد او بابا شاه اصفهانی و میرعماد قزوینی و محمد صالح اصفهانی و نورای اصفهانی و علیرضا عباسی و ده ها استاد خوش نویس دیگر با کتابت کتیبه های بناهای شهر اصفهان این شهر را به موزه ای از دست نبشته ها و کتیبه های نفیس تبدیل کردند.(فلسفی، 68:1347-60).
استفاده از خط استادان بزرگ در این کتیبه ها که زینت بخش و تکمیل کننده هنر صفوی است حاکی از اهمیت هنرخوش نویسی و ارزش و اعتبار خطاطان دارد. وجود این کتیبه ها به نوعی معرف جایگاه کاتبان بزرگ آن ها و ارزش قلم شان می باشد. از این رو از خط خوش نویسان بزرگ عصر در بناهای معروف و بزرگ این دوره استفاده شده است. کتیبه های علیرضا عباسی در مسجد امام، مسجد شیخ لطف الله و حرم امام رضا تنها گوشه ای از نمایش هنر خوش نویسی در آثار تاریخی است.
دوره شاه عباس اول اوج هنرهای اصفهان چون ساختن بناهای با شکوه بود و بعد او سایر پادشاهان صفوی چیز چندانی برآثار زمان وی اضافه نکردند. فقط در زمان عباس دوم نوه شاه عباس بزرگ امر ساختمان سازی تا حدی پیگیری شد.(ولش، 87 :1385). بنابر این کتیبه های متعددی که در ساخت بناهای مشهور این عصر به کار رفته اغلب به خوش نویسان معاصر شاه عباس و مخصوصاً علیرضا عباسی تعلق دارد. به همین دلیل سایر خوش نویسانی که در زمان پادشاهان دیگر این سلسله زندگی می کردند بیشتر در حوزه کتاب آرایی و نسخ خطی به فعالیت مشغول بودند و از آن ها کتیبه های کمتری وجود دارد. با این وجود هرگاه فرصتی بدست می آمد از هنر خوش نویسان برجسته آن عصر در زیبا سازی ابنیه استفاده می شد. به همین دلیل حتی تا اواخر دوره صفویه از برخی خوش نویسان مطرح این دوره کتیبه هایی را در جای جای بناهای عصر صفوی می بینیم. زیرا بر خلاف تزلزل و رکودی که در دولت صفوی رخنه کرده بود هنر خوش نویسی هم چنان در مسیر پیشرفت قرار داشت.
دو کتیبه از میرزا احمد نی ریزی در عمارت چهل ستون اصفهان شاید در نگاه اول و در میان آثار کتابی فراوانی که از او باقی مانده توجه چندانی را به خود جلب نکند. اما اگر به این نکته توجه کنیم که در تزیین بناهای این عصر و در جهت تبلیغ تشیع تا چه حد هنر خوش نویسی مهم تلقی شده وسعی صفویان بر این بوده است که از هنر خطاطان مشهور عصر که در این هنر استاد بودند استفاده شود. اهمیت این کتیبه برما روشن می شود، زیرا این کتیبه به نوبه ی خود می تواند گویای جایگاه استاد احمد نی ریزی در میان خوش نویسان دوره ی صفویه باشد.

معرفی کتیبه

این دو کتیبه که در بر گیرنده آیه الکرسی همراه با جداول مذهب است در دو طرف ایوان کاخ چهل ستون اصفهان قرار دارد و به خط نسخ ممتاز نوشته شده است. خطی که میرزا احمد نی ریزی به استادی در آن شهره بود. با توجه به تاریخی که در انتهای این کتیبه ها نگاشته شده مشخص می شود که این اثر مربوط به سال (1127ه. ق) است.
ذکر این تاریخ از برخی جهات جالب توجه است. زیرا همان طور که می دانیم ساخت عمارت چهل ستون در زمان شاه عباس اول آغاز شد و در زمان شاه عباس دوم توسعه یافت و در سال (1058 ه. ق) به پایان رسید. (سیوری، 162:1382). باتوجه به این که میرزا احمد در سال 1100 به اصفهان مهاجرت کرده است. بنابر این از لحاظ زمانی وجود این دو کتیبه در این عمارت مورد تردید است.
اما همان طور که در تواریخ آمده عمارت چهل ستون درسال (1118 ه. ق) و در زمان شاه سلطان حسین دچار آتش سوزی شد وقسمت های زیادی از ساختمان آن در این حادثه آسیب دید. اما به زودی این عمارت تعمیر و بازسازی شد.(ربیعی، 15 :1384). به نظر می رسد این دو کتیبه در این زمان به بنا اضافه شده است و از آن جایی که میرزا احمد در این زمان کاتبی برجسته و مشهور بود ازخط او در تکمیل این بنا استفاده شده است.
این دو کتیبه مورد توجه برخی از نویسندگان قرار گرفته است. ابوالقاسم رفیعی در توصیف ایوان کاخ چهل ستون به این کتیبه ها اشاره می کند:«و دو آیه الکرسی خط میرزا احمد نی ریزی استاد نسخ به ستون ها وسلام سلطنتی در این ایوان بود».(رفیعی مهرآبادی، 350:1352).
به هر حال وجود این دو کتیبه ازمیرزا احمد و به خط نسخ حاکی از جایگاه برجسته ی وی می باشد. میرزا احمد در زمان شاه سلطان حسین، آخرین پادشاه صفوی می زیست. در این مقطع زمانی سلسله ی صفویه در سراشیبی سقوط افتاده بود و مسایل سیاسی فرصتی برای شاه و درباریان باقی نمی گذاشت تا به امور فرهنگی و از جمله ساختن بناهایی که ستون خیمه دولت به شمار می رفت پرداخته شود. شاید اگر او در زمان پادشاهی چون شاه عباس می زیست امروز کتیبه های بسیاری از این استاد بزرگ وجود داشت همان طور که شاهد کتیبه های زیادی از علیرضا عباسی هستیم.
نکته جالب دیگری که در مورد این دو کتیبه وجود دارد این است که آن ها در طول زمان از دستبرد دشمنان هنر محفوظ مانده اند. در دوره قاجاریه، خسارت بسیاری بر عمارت چهل ستون وارد آمد و بسیاری از آثار هنری آن از بین رفت. اما این دو کتیبه هم چنان محفوظ مانده است و تا امروز نام استاد احمد نی ریزی را در این بنای دوره صفویه جاودانه ساخته است.
عبدالحمید ایرانی نیز در کتاب پیدایش خط وخطاطان از این دو لوحه یاد کرده و تعجب خود را از محفوظ ماندن این دو اثر مخصوصاً از تطاول غارت گرانه ی مسعود میرزای ظل السلطان ابراز می دارد. (ایرانی، بی تا: 137).

نتیجه

عصرصفوی از دوره های اعتلای هنر خوش نویسی است. خوش نویسان بزرگی در این عهد به کتابت مشغول بودند که از آن ها آثار زیادی برجای مانده است. تعدادی از خوش نویسان این عصر باقی مانده که متعلق به خوش نویسان بزرگ و مشهور عصر می باشد. این کتیبه ها در تکامل هنر اصفهان سهم به سزایی داشته اند. در همین راستا از میرزا احمد نی ریزی نیز که کاتبی برجسته در اواخر دوره ی صفویه بوده است کتیبه ای در کاخ چهل ستون باقی مانده که شامل دو لوحه ی آیه الکرسی به خط نسخ می باشد که بیانگر جایگاه میرزا احمد نی ریزی و شهرت خط او در میان کاتبان برجسته عصر صفوی می باشد.

1. ایرانی، عبدالمحمد (بی تا). پیدایش خط و خطاطان، تهران: انتشارات یساولی.
2. بیانی، مهدی (1363). احوال و آثار خوش نویسان. چاپ دوم، تهران:علمی.
3. دایره المعارف اسلامی. (1377). ذیل احمد نی ریزی. جلد7. زیر نظر کاظم بجنوردی.تهران.
4. ربیعی، منیژه (1384). سرگذشت شاه سلطان حسین براساس کتاب های دستور شهر یاران، مجمع التواریخ، رستم التواریخ، تاریخ حزین. چاپ دوم، تهران: اهل قلم.
5. رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم (1352). آثار ملی اصفهان. تهران: انتشارات انجمن آثار ملی.
6. رفیعی، مهرآبادی (1347). تاریخ خط و خطاطان. تهران: امیرکبیر.
7. سیوری، راجر (1382). ایران عصر صفوی. ترجمه کامبیز عزیزی. تهران: نشر مرکز.
8. شیمل، آن ماری (1368). خوش نویسی و فرهنگ اسلامی. ترجمه دکتر اسداله آزاد. مشهد: موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
9. فروزنده، مهدی (1387) قلمرو خط. اصفهان: نقش مانا.
10. فضایلی، حبیب اله (1362). اطلس خط. اصفهان: انتشارات مشعل.
11. فلسفی، نصراله (1347). زندگانی شاه عباس اول. جلد دوم. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
12. ولش، انتونی (1385). شاه عباس و هنرهای اصفهان. ترجمه احمد رضا شفاء تهران: انتشارات فرهنگستان .
13. همایون فرخ، رکن الدین (1382). سهم ایرانیان در پیدایش خط و آفرینش در جهان. تهران : انتشارات اساطیر.
منبع: شمس، محمدجواد؛ (1390)، مجموعه مقالات کنگره استاد میرزا احمد نی ریزی، شیراز: بنیاد فارس شناسی