آرایه ها و تذهیب در آثار احمد نی ریزی

چکیده

میرزا احمد نی ریزی از بزرگ ترین نسخ نویسان ایرانی است که دارای سبک و شیوه ی خاصی شد که سرمشق نسخ نویسان ایرانی گردید. از سال 1096 تا 1152 هجری قمری- بیش از نیم قرن- خوش نویسی می کرده و عمر خود را تحریر قرآن، ادعیه و صحایف کرده و آثار نفیس هنری را به جای گذارده است. در این مقاله از میان 20 اثر نی ریزی موجود در کتابخانه ی ملی 15 اثر که در انجامه ی آن، نام هنرمند خوش نویس ذکر شده، به لحاظ تاریخ و محل کتابت و انواع تزیینات و آرایه های به کار رفته در آن مورد بررسی قرار گرفته و این نتایج به دست آمده است: 1) تاریخ کتابت تمامی نسخه های مورد تحقیق از تاریخ 1106 تا 1151 ق. یعنی در نیمه اول قرن دوازدهم هجری بوده و این نسخه ی ها نزدیک به نیم قرن و دراصفهان کتابت شده اند. 2) به لحاظ تذهیب و آرایه های این نسخه ی ها می توان گفت تمامی آن ها نسخه ی های دیوانی بوده که با مکتب شیراز (و اصفهان) تذهیب شده اند. 3) به لحاظ میزان و کیفیت آرایه های به کار رفته، نزدیک به 80 درصد این نسخه ی ها دارای تزیینات کامل و نزدیک به 73 درصد آن ها دارای تزیینات ممتاز و عالی بوده یعنی تمامی ویژگی های آرایه های نسخه های خطی دوره ی قاجار و معاصر نیریزی (خط و طراحی ممتاز، استفاده از طرح های اسلیمی و ختایی، استفاده از رنگ های شفاف و خالص، دارا بودن بهترین حاشیه های گل و بوته های رنگین) و یا بیش تر این ویژگی ها در آن ها به کار رفته است.

1. کتاب آرایی و تذهیب در نسخه ی های ایرانی

وجود اوراق تذهیب شده در نسخه ی های خطی نفیس هنری فارسی هرکدام به منزله بخشی از مجموعه های بزرگی از نمایش استادانه ی رنگ ها و تصاویر و طرح های ظریف و زیبا در آثار خوش نویسی شده است و این مجموعه ها به عنوان آثار هنری نفیس، جایگاه خاصی در فرهنگ و تمدن بشری دارند.
کتاب آرایان ایرانی از دوره های نخست مکاتب و ادوار تذهیب تا اواخر دوره ی قاجار (پیش از ظهور صنعت چاپ) در هر دوره برای لذت بخشیدن به چشم و روح انسان، نسخه ی های خطی را مصََّور و مذََّهب می ساختند تا لمس کردن، دیدن و خواندن آن اوراق لذت بخش باشند و مشاهده ی این طرح ها و رنگ های زیبا به جسم و جان جلا بخشد و سمت و سوی جهان مطلق را نشان دهد و از همان ابتدا مقوله ی عشق به مقوله ی عقل اضافه شود و مسیر و جهت وصال به معشوق و معبود برای ره پویان علم و کمال به درستی تبیین گردد.
شاهکارهای نقاشی و تذهیب ایرانی در عین حال که عمیقاً در فرهنگ خودی ریشه دارند، جهانی می شوند و از چنان غنای تجسمی برخوردارند که درک آن مستلزم استفاده توأمان از عقل و چشم است و راز گشایی از این آثار هنری بسیار دشوار است. نقاشان و مذهبان ایرانی در هر دوره با انتخاب رنگ ها و هم خوانی نقش ها با محتوا، طرح ها و نقش ها را متناسب با متون خوش نویسی شده آن طور که باید باشند، ارایه می دهند و با ترکیب رنگ ها و نقش ها بر سطحی صاف، شکل دادن به کلیتی هماهنگ را به نمایش می گذارند.

2. ادوار و مکاتب تذهیب و آرایه های ایرانی

تذهیب هم چون نقاشی دارای دوره های خاصی است و هر دوره برای خود شعبه های مختلف دارد. در این دوره ها و مکاتب ها، رنگ ها، طرح ها و نقش ها و روش قرار گرفتن نقش ها در یک صفحه ی و تنظیم و سبک طرح ها یا یکدیگر متفاوت است. آرایه و تذهیب در هر دوره در واقع بیان کننده ی رویکرد هنروران و دانش پژوران، حامیان دانشیان و حالات و روحیات آنان می باشد. دوره های تذهیب و آرایه در میان مذهبان و هنرمندان ایرانی برحسب تاریخ را می توان به 5 دوره: سده های نخست اسلامی، سلجوقیان، مغولان، تیموریان، صفویان و قاجاریان تقسیم کرد. آرایه و تذهیب در هر دوره دارای ویژگی مخصوص به خود است.(1)

3. آرایه و تذهیب در دوره ی قاجار و معاصر نی ریزی

اگرچه دوره ی قاجار همان سبک تذهیب و آرایه ی دوره ی صفوی ادامه یافت و ویژگی چندان ممتازی بدان افزوده نشد، اما با توجه به این که در اواسط قرن دوازده و نیمه ی اول قرن سیزده، مکتب شیراز به پختگی لازم رسید می توان ویژگی هایی را برای تزیینات این دوره بیان نمود که از مهم ترین آن ها موارد ذیل است:
1. خط و طراحی در تذهیب این دوره خصلت خاص و متمایز خود را دارد. وقتی طرح های اسلیمی و ختایی موجود در تذهیب این دوره که فقط با رنگ زر (و خط تحریر سیاه) می باشد را می بینیم در واقع چنین احساس می کنیم که در آن ها نیازی به تنوع رنگ نیست. همان طور که رنگ های نقاشی و آرایه های ایرانی نوعی جاذبه و گیرایی دارند، خطوط طراحی های ایرانی نیز لذت بخش هستند. طراحان و نقاشان این دوره در طراحی های خود زیبایی خطوط را با گویایی و سر زندگی حرکات و حالات درهم آمیخته اند.(2)
2. از ویژگی شاخص آرایه های این دوره استفاده از اسلیمی و ختایی است. طرح های موزونی که حالت شاخسارهای پیچان پرشکوه و درهم طنیده را دارند و بیشتر هنرهای اسلامی از آن ها جان می گیرند.(3)
3. آرایه های این دوره از حیث خلوص، شفافیت و شدت رنگ و نحوه ی ترکیب آن بی نظیر است. هنرمندان تذهیب کار و تصویرنگار این دوره درخشان ترین رنگ ها را استفاده می کنند. رنگ هایی که نقاشان و مذهبان می دانند چگونه آن ها را با یکدیگر هماهنگی بخشند. استفاده از مجموعه ی رنگی تا بدین حد کامل و درخشان- بی آن که زننده باشند- به نقاشی و تذهیب این دوره شکوه و درخشش خاصی داده است.(4)
4. در این دوره مکتب شیراز به پختگی خود می رسد و بهترین حاشیه های گل و بوته های رنگین متعلق به همین دوران است.(5) در این مکتب، اوج ظرافت هنری در تذهیب به کار رفت به گونه ای که تذهیب های این دوره کاملاً از ادوار پیشین مجزا و مشخص هستند و برخی از آن ها مایه ی شگفتی است.

4. آثار خوش نویسی و هنری نی ریزی

میرزا احمد نی ریزی از بزرگ ترین نسخ نویسان روزگار بود که از شاگردان آقا محمد صادق ارجستانی و آقا محمد ابراهیم قمی بود. وی پس از مرگ استادش- آقا محمد ابراهیم قمی- از قم به نی ریز رفت. و به مشق پرداخت تا از استادان سرآمد و دارای سبک و شیوه ی خاصی شد که همان، سرمشق نسخ نویسان ایرانی گردید. نی ریزی در حدود سال 1100 هجری قمری دراصفهان مقیم شد و در دربار شاه سلطان حسین صفوی و نزد فضلا و هنرمندان معاصرش از جایگاه والایی برخوردار شد. میرزا احمد آثار گرانب هایی پدید آورد و به مناسبت اختصاص به دربار شاه سلطان حسین تقریباً تمامی آثارش نسخه های دیوانی (خوش نویسی همراه با تزیینات و آرایه های ممتاز) و نفیس هنری گردید. به همین لحاظ وی گاهی با عنوان «سلطانی» رقم می نمود. با وجود شهرت فراوان، جزییات زندگی نی ریزی مشخص نیست و حتی سال تولد و وفات او دقیقاً معلوم نیست و آن چه مسلم است این که ایشان از سال 1096 تا سال 1152 هجری قمری بیش از نیم قرن خوش نویسی می کرده و تا سنین پیری زندگی می کرده است و پس از مرگ جنازه ی وی را به کربلا انتقال دادند.(6)
معروف ترین و زبردست ترین استاد نسخ ایرانی، عمر خود را به تحریر قرآن، ادعیه و صحایف اشتغال داشته و هرچه از مبالغ حق کتابت و تحریر بدست می آورد به اندکی قناعت می کرد و بقیه را انفاق فقرا می نمود. از آثاری که با کتابت و تحریر وی دیده شده 99 مجلد قرآن، 77 نسخه ی صحیفه و بسیاری از ادعیه و مرقعات دیگر بود. از قرآن های نفیس کابت نی ریزی 6 قرآن باتحریر سال های:1111، 1117، 1124، 1127، 1141، 1145 قمری با آرایه ها و تزیینات ممتاز در کتابخانه ی سلطنتی (کاخ گلستان) و قرآن کتابت به سال (1125 ه. ق) در کتابخانه ی مجلس موجود است. از آثار دیگر نی ریزی صحیفه ی سجادیه با کتابت به سال (1125 ه. ق) در کتابخانه ی مجلس موجود است. از آثار دیگر نی ریزی صحیفه ی سجادیه با کتابت سال های (1096 و 1120 ه. ق) موجود در کتابخانه ی سلطنتی و ادعیه مختلفی هم چون دعای صباح، دعای دوازده امام خواجه نصیر، دعای احتجاب، دعای علوی مصری، دعای کمیل، دعای جوشن، سور و ادعیه، دعوات و ادعیه مختلفه و مرقعات است که در کتابخانه هایی هم چون سلطنتی (کاخ گلستان)، ملی، آستان قدس رضوی، مجلس موجود است. تعدادی از این آثار در کتاب احوال و آثار خوش نویسان (صص 1030-1041) معرفی شده است.

5. آثار نفیس نی ریزی در کتابخانه ی ملی

نی ریزی هنر خوش نویسی خود را در مسیر خلق آثار هنری مذهبی به کار گرفت و با خوش نویسی قرآن و متون مذهبی ادعیه و مناجات و افزودن تذهیب و آرایه به آن ها، تلاش نمود تا با ماندگار کردن آثار ارزشمند مذهبی، به دین مقدس اسلام و مذهب شیعه ادای دین کند و احساسات مذهبی و تواضع خود را در انجامه های این آثار نشان دهد. نی ریزی گاهی خُردی وکوچکی خود در مقابل عظمت خداوند و نیازش به عفو و رحمت معبود را نشان می دهد با عباراتی هم چون «اضعف عبادالله المفتقر الی رحمه ی ربه الغنی احمد النی ریزی» انجامه ی نسخه ی شماره ی 5680 و «العبد المذنب المحتاج الی عفو ربه الغنی احمد النی ریزی» انجامه ی نسخه ی شماره 10986 و «العبد احمد النی ریزی» انجامه ی نسخه ی شماره 5369؛ وگاهی خود را متمسک به ولایت ائمه معصومین و خاک پای مومنان می داند با عباراتی هم چون:«العبد الفقیر الحقیر الی الله تراب اقدام المؤمنین المتمسک بولاء ائمه المعصومین علیهم السلام احمد النی ریزی» انجامه ی نسخه ی های شماره ی 942 و 5408 [و«العبد الاقل تراب اقدام المؤمنین احمد النیریزی» انجامه ی نسخه ی های شماره ی 5313 و 5447؛ وگاهی هم تواضع را در سادگی و بساطت می داند و نام خود را در انجامه ی اثر به سادگی و با عنوان «احمد النی ریزی» انجامه ی نسخه ی های 1094 و 22217 ذکر می کند.
از میان 20 نسخه ی خطی به خط نی ریزی موجود در کتابخانه ی ملی، آن تعداد که رقم دار بود و در انجامه ی اثر نام نی ریزی توسط خود ایشان درج شده بود جهت بررسی و تحقیق انتخاب گردید که تعداد آن به 15 اثر رسید و تمامی این آثار خوش نویسی شده و دارای تذهیب و آرایه های متنوع می باشد.

6. تزیینات و آرایه ها در آثار نی ریزی

آثار خطی نی ریزی- موجود در کتابخانه ی ملی- به لحاظ ظرافت و پرکاری و رنگ آمیزی و نحوه ی طراحی تذهیب به سه گروه تقسیم می شوند. نسخه ی های دارای تذهیب و آرایه های : عالی و ممتاز، خوب و متوسط، محدود.

نسخه های دارای تذهیب و آرایه های عالی وممتاز

تذهیب در این نسخه ها تمامی و یا بیش تر ویژگی های چهارگانه ی ذکر شده ی پیشین (خط و طراحی متمایز، استفاده از طرح های اسلیمی و ختایی، استفاده از رنگ های شفاف و خالص، دارا بودن بهترین حاشیه های گل و بوته های رنگین) را در بر دارد. نمونه ی این آثار عبارتند از:
1. کتاب مهج الدعوات، نسخه ی شماره ی 942، کتابت: به سال 1141 ه. ق در اصفهان
تزیینات صفحات افتتاح: صفحه ی نخست دارای سر لوح و کتیبه مذهب و مرصع با طرح های اسلیمی و گل و بوته های ختایی ظریف و پرکار (تصویر شماره ی 1)؛ دو صفحه ی نخست دارای حاشیه ی مذهب با گل و بوته های ختایی شاخه های اسلیمی همراه با طلااندازی دندان موشی بین سطور (تصویر شماره ی 2)؛
تمامی اوراق: مجدول و دارای کمنداندازی با زر و خط تحریر مشکی و عناوین به شنگرف؛
جلد: سوخت، دارای ترنج و سر ترنج و لچکی در گوشه ها (تصویر شماره ی 3).
2. کتاب دعا، نسخه ی شماره ی 5447، کتابت به سال 1133 ه. ق.
تزیینات صفحه ی افتتاح: دارای سر لوح و کتیبه ی مذهب و مرصع (تصویر شماره ی 4)؛
تمامی اوراق: مجدول و دارای کمنداندازی و طلااندازی بین سطور با خط تحریر سیاه، عناوین به زر (تصویر شماره ی 5)؛
جلد: مرغش با طرح ترنج و گل و بوته های زرین و حواشی با بوته های ریسه ای زرین (تصویر شماره ی 6).
3. کتاب دعوات، نسخه ی شماره ی 1094، کتابت به سال 1140 ه. ق.
تزیینات صفحه ی افتتاح: دارای سر لوح و کتیبه مذهب و مرصع ظریف و پرکار با طرح اسلیمی و گل های ختایی (تصویرشماره ی 7)؛
تمامی اوراق: دارای جداول و کمنداندازی به زر و خط تحریر سیاه، مابین خطوط بوته های زرین ریسه ای، متن برخی اوراق دارای رنگه نویسی (تصویر شماره ی 8)؛
جلد: میشن عنابی با جداول مشکی.
4. کتاب دعوات، نسخه ی شماره ی 5368.
تزیینات صفحات افتتاح: صفحه ی نخست دارای سر لوح و کتیبه ی مذهب ومرصع بسیار ظریف و پر کار با طرح اسلیمی و گل های ختایی، دو صفحه ی آغازین دارای حواشی مذهب با طرح اسلیمی ظریف و گل و بوته های ختایی و گل های مرصع و طلااندازی بین سطور با گل و بوته های ظریف مرصع (تصویر شماره ی 9)؛
تمامی اوراق: دارای جداول و کمند اندازی به زر و سیاه و شنگرف و سبز و نشانه های بین آیات با گل های زرین چندپر؛
جلد: رنگ و روغن با گل و بوته های زرین و سیاه قلم در بوم مشکی (تصویر شماره ی 10)، اندرون میشن زرشکی.
5. کتاب دعا، نسخه ی شماره ی 5137، کتابت به سال 1140؟ ق.
تزیینات صفحه ی افتتاح: دارای سر لوح و کتیبه ی مذهب و مرصع و طلااندازی بین سطور (تصویر شماره ی 11)؛
اوراق دیگر: تمامی اوراق دارای جداول با زر و شنگرف و خطوط سبز و سیاه، سرفصل ها با زر و یا شنگرف؛
جلد: سوخت با طرح ترنج و سر ترنج با کتابت حدیثی توسط نی ریزی در میانه ترنج و سر ترنج (تصویر شماره ی 12).
6. کتاب ادعیه، نسخه ی شماره ی 5408، کتابت به سال 1124 ه. ق.
تریینات صفحه ی افتتاح: دارای سر لوح و کتیبه ی مذهب و مرصع با طرح اسلیمی و گل های چند پر و طلا اندازی بین سطور (تصویر شماره ی 13)؛
اوراق دیگر: تمامی اوراق دارای جداول به شنگرف و زر و خطوط سیاه و نشانه های بین آیات با گل های چند پر زرین سر فصل ها اندرون کتیبه های زرین به شنگرف (تصویر شماره ی 14)؛
انجامه: با عبارت طولانی به نستعلیق و خط چلیپا و حمایلی (تصویر شماره ی 15)؛
جلد: رنگ و روغن با گل و بوته های ریسه ای تریاکی در زمینه مشکی و دارای کتیبه و سر کتیبه های ریسه ای در جدول حاشیه ای با متن نوشته ی احادیث (تصویر شماره ی 16).
7. منتخب قرآن، نسخه ی شماره ی 5680، کتابت به سال 1106 در شهر اصفهان
تزیینات صفحه ی افتتاح: دارای سر لوح و کتیبه ی مزدوج، مذهب و مرصع با طرح اسلیمی و گل های رنگین و طلااندازی دندان موشی بین سطور (تصویر شماره ی 17)؛
اوراق دیگر: تمامی اوراق دارای جداول به زر و لاجورد و سیاه و نشانه گذاری بین آیات با گل های چهار پر زرین، عناوین با شنگرف؛
جلد: تیماج زرشکی با جداول زرین، اندرون میشن زیتونی.
8. کتاب ادعیه، نسخه ی شماره ی 10985، تاریخ کتابت 1151 ه. ق.
تریینات صفحه ی افتتاح: دارای سر لوح و کتیبه ی مذهب و مرصع با طرح اسلیمی و گل های رنگین و طلا اندازی دندان موشی بین سطور با خطوط تحریر مشکی (تصویر شماره ی 18)؛
اوراق دیگر: تمامی اوراق دارای جداول به زر و شنگرف با خطوط سیاه و دارای کمنداندازی به زر و سیاه، نشانه های بین آیات با گل های چهار پرزرین، عناوین با زر و شنگرف؛
جلد: میشن عنابی با خطوط جداول مشکی.

نسخه های دارای تذهیب و آرایه های خوب و متوسط

تذهیب در این نسخه ها برخی از ویژگی های چهارگانه ی ذکر شده ی پیشین را دارد و یا عناصر به کار رفته در آن هم چون خط و رنگ چندان ممتاز نمی باشد.
9. ترجمه ی آیات، نسخه ی شماره ی 10986، کتابت به سال 1115، در شهر اصفهان.
تزیینات صفحه ی افتتاح؛ دارای سر لوح و کتیبه ی مذهب و مرصع و طلا اندازی دندان موشی بین سطور (تصویر شماره ی 19)؛
اوراق دیگر، تمامی اوراق مجدول به زر و شنگرف و خطوط مشکی و لاجورد، عناوین به شنگرف؛ جلد: رنگ و روغن با طرح گل و بوته و یاس زرد و سرخ در زمینه ی مشکی (تصویر شماره ی 20).
10. کتاب دعا، نسخه ی شماره 5343، کتابت به سال 1118 ه. ق.
تزیینات صفحه ی افتتاح: دارای سر لوح و کتیبه ی با زمینه ی زرین و سیاه با گل و بوته های ریسه ای رنگین (تصویر شماره ی 21)؛
اوراق دیگر: تمامی اوراق دارای جداول با شنگرف و سبز و زر و خطوط سیاه و دارای کمنداندازی به زر و سیاه، سرفصل ها به شنگرف؛
جلد؛ رنگ و روغن با گل و بوته و مرغ (تصویر شماره ی 22)، اندرون جلد با بوته و گل یاس در زمینه ی زرشکی و حواشی بوم مشکی با گل و بوته های زرین ریسه ای (تصویر شماره ی 23).
11. کتاب دعا، نسخه ی شماره ی 12512، زمان کتابت:1151 ه. ق.
تزیینات صفحه ی افتتاح: دارای سر لوح و کتیبه ی مذهب و مرصع با گل های ختایی (تصویر شماره ی 24)؛
اوراق دیگر: تمامی اوراق دارای جداول و کمنداندازی به زر و خطوط مشکی و لاجورد، سرفصل ها به شنگرف؛
جلد: تیماج مشکی با جداول گل و بوته های ریسه ای زرین.
12. کتاب ادعیه، نسخه ی شماره ی 5313، کتابت به سال 1133 ه. ق. در شهر اصفهان.
تزیینات صفحه ی افتتاح: دارای سر لوح با گل و بوته های رنگین، کتیبه با زمینه ی شنگرف و متن نوشته ی زرین، حاشیه مذهب با گل و بوته ختایی (تصویر شماره ی 25)؛
جلد: رنگ و روغن با گل و بوته های رنگین در زمینه ی مشکی، جدول حاشیه ای با کتیبه ی درون نوشته ی احادیث به زر (تصویر شماره ی 26)، اندرون تیماج عنابی.

نسخه ی دارای تذهیب و آرایه های محدود

تذهیب و آرایه ها در این نسخه ها به طور محدود و مختصر و در عین حال با کیفیت ممتاز می باشد.
13. کتاب دعوات، نسخه ی شماره ی 22217؛ کتابت به سال 1124 ه ق.
تزیینات صفحه ی افتتاح: دارای سر لوح با طرح کتیبه ی خشتی مرصع با زمینه ی لاجورد و گل و بوته های رنگین و ظریف و پر کار، ترنج میانی با درون نوشته عنوان سوره با مرصع با شنگرف، دو برگ نخست دارای طلااندازی دندان موشی بین سطور با خط تحریر (تصویر شماره 27)؛
اوراق دیگر: تمامی اوراق دارای جداول به زر و شنگرف و خطوط سیاه و کمنداندازی به زر و سیاه، فواصل بین آیات در برخی اوراق با گل های چهارپر زرین، عناوین به شنگرف؛ برگ پایانی مذهب به گل و بوته های زرین در لابه لای سطور و پیرامون انجامه (تصویر شماره ی 28)؛
جلد: مقوا با روکش ترمه با طرح بوته جقه (تصویر شماره ی 29)، اندرون با روکش میشن عنابی.
14. دعای دوازده امام، نسخه ی شماره ی 18592، کتابت به سال 1116 ه. ق.
تزیینات صفحه ی افتتاح: دارای کتیبه ی مذهب، ترنج و سر ترنج با زمینه لاجورد و متن نوشته و گل و بوته های زرین، بیرون ترنج با زمینه زر و گل و بوته های رنگین (تصویر شماره ی 30)؛
اوراق دیگر: تمامی اوراق مجدول به زر و شنگرف و خطوط فیروزه ای و سیاه، دارای کمنداندازی به زر وسیاه، عناوین به شنگرف، فواصل بین بندها در برخی اوراق با گل های پنج پرصورتی و فیروزه ای، عناوین در برخی اوراق اندرون کتیبه باطرح ترنج و سر ترنج مذهب با زمینه لاجورد و متن نوشته و گل و برگ زرین (تصویر شماره ی 31)؛
جلد: مقوا با روکش پارچه ای خردلی و طرح شاخه گل، لبه ها وصالی با تیماج قهوه ای.
15. کتاب ادعیه، نسخه ی شماره ی 5369، زمان کتابت 1116 ه. ق.
تزیینات صفحه ی افتتاح: دارای کتیبه ی مذهب با طرح ترنج و سر ترنج با زمینه ی لاجورد و متن نوشته و شاخه و برگ های اسلیمی زرین، بیرون ترنج با زمینه ی زر و طرح اسلیمی با گل و برگ های رنگین (تصویر شماره 32)؛
اوراق دیگر: تمامی اوراق دارای جداول به زر وشگرف و خطوط لاجورد وسبز و سیاه و کمنداندازی با زر و سیاه، ترجمه ی عبارات متن در بین سطور با شنگرف و به خط نستعلیق، عناوین به شنگرف درون کتیبه های زرین، طلااندازی دندان موشی بین سطور با خط تحریر مشکی در اوراق پایانی (تصویر شماره 33)؛
جلد: سوخت با زمینه مشکی و ترنج و سر ترنج با گل و بوته های رنگین در زمینه ی زرین، جداول حاشیه ای زرین با شاخ و برگ های ریسه ای (تصویر شماره 34).

4. نتیجه گیری

در بررسی نسخه ی های رقم دار مورد تحقیق کتابخانه ی ملی به لحاظ تاریخ کتابت و تزیینات و آرایه ها نتایج زیر به دست می آید:

1. تاریخ و محل کتابت

از 15 نسخه ی مورد تحقیق، فقط یک نسخه ی بدون تاریخ است و بقیه در تاریخ های 1116،1115،1106 (2 نسخه ی)، 1118، 11124 (2 نسخه ی)، 1133 (2 نسخه ی)، 1140 (2 نسخه ی)، 1141، 1151 (2 نسخه ی) می باشد که می توان گفت تمامی این نسخه ها از تاریخ 1106 تا 1151 ق. یعنی در نیمه ی اول قرن دوازدهم و نزدیک به نیم قرن کتابت شده است و با توجه به این که نی ریزی از حدود سال 1100 ه. ق به اصفهان مهاجرت کرده اند نیز در انجامه ی نسخه هایی هم چون نسخه های کتابت به سال 1106، 1115، 1133، 1141 محل کتابت دارالسلطنه اصفهان ذکر شده، می توان چنین نتیجه گرفت که تمامی این نسخه ها در اصفهان کتابت و تذهیب شده است.

2. تزیینات و آرایه ها

با توجه به این که تمامی نسخه های مورد تحقیق در اصفهان کتابت و تذهیب شده اند، می توان گفت مکتب تذهیب مورد استفاده در این نسخه ها مکتب شیراز (و اصفهان) است. از 15 نسخه ی مورد تحقیق، تماما دارای تزیین و آرایه و نسخه های دیوانی بوده که به لحاظ میزان و کیفیت آرایه ها، 8 نسخه ی با تزیینات و آرایه های کامل ممتاز و عالی، 4 نسخه ی با تزیینات و آرایه های کامل خوب و متوسط، 3 نسخه ی با تزیینات محدود ممتاز و عالی است. یعنی جمعاً 12 نسخه ی با تزیینات کامل، 11 نسخه ی با تزیینات ممتاز و عالی، 4 نسخه ی با تزیینات خوب و متوسط و 3 نسخه ی با تزیینات محدود می باشند.
در مجموع نزدیک به 80 درصد از نسخه های مورد تحقیق دارای تزیینات کامل و نزدیک به 73 درصد از آن ها دارای تزیینات ممتاز و عالی می باشند.

پی نوشت ها :

1.عظیمی، حبیب الله. ادوار تذهیب در کتاب آرایی ایرانی، ص25.
2. بینیون لارنس. سیر تاریخ نقاشی ایران، ص31، پوپ آرتور ایهام، سیر و صور نقاشی ایران، ص178.
3. ولش استوارت، گری. نقاشی ایرانی، ص12؛ ملیح ناصری، مکتب اسلیمی، ص خ.
4. ولش استوارت، گری، نقاشی ایرانی، ص12
5. همایونفرخ، هنر کتاب سازی در ایران.
6. بیانی، مهدی. احوال و آثار خوش نویسان، صص 1029-1030؛ فضایلی، حبیب الله. اطلس خط، صص 353-355.

1. بیانی، مهدی. احوال و آثار خوش نویسان. تهران: انتشارات علمی، چاپ دوم، 1363.
2. بینیون لارنس.سیر تاریخ نقاشی ایران. نویسندگان: بینیون [لارنس و دیگران]، ترجمه ی محمد ایرانمنش. تهران: پوپ، آرتور اپهام. سیر و صور نقاشی ایران. نویسندگان:[تامس آرنولد و دیگران] زیرنظر پوپ. ترجمه ی یعقوب آژند. تهران: مولی، 1372.
3. عظیمی، حبیب الله. «ادوارد تذهیب در کتاب آرایی ایرانی». نشریه ی هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، شماره ی 41، بهار 1389 (صص23-32).
4. فضایلی، حبیب الله، اطلس خط: تحقیق در خطوط اسلامی، اصفهان: انتشارات ارغوان، چاپ دوم. کتابخانه ی ملی ایران، نسخه های خطی شماره های 942، 5447، 1094، 5368، 5137، 8، 54، 5680، 10985، 10986، 5343، 12512، 5313، 22217، 18592، 5369.
5. ملیح ناصری. مکتب اسلیمی اولین گام در راه طراحی تذهیب. چاپ نگارگر، 1360.
6. ولش، استوارت کری، نقاشی ایرانی: نسخه ی نگاره های عهد صفوی، مترجم احمد رضا تقاء. تهران: فرهنگستان هنر، 1384.
7. همایونفرخ، رکن الدین. هنر کتاب سازی در ایران، راهنمای کتاب: 1354.

منبع: شمس، محمدجواد؛ (1390)، مجموعه مقالات کنگره استاد میرزا احمد نی ریزی، شیراز: بنیاد فارس شناسی