آزادی در آیینه حقوق اساسی

غوری در معنای آزادی با تأکید بر اسناد بین المللی

این نوشتار به بررسی جایگاه آزادی در دانش حقوق اساسی و توضیح رویکرد قوانین بین المللی به این مقوله پرداخته است. ارایه تقسیم بندی های اصلی آزادی، بر اساس اسناد بین المللی، ‌از جمله مباحث مقاله پیش روی است. پیش تر یادآور می شویم که هدف نویسنده توضیح جایگاه مفهوم آزادی در ادبیات حقوق اساسی معاصر با تأکید بر اسناد بین المللی بوده است.
واژگان کلیدی: آزادی، آزادی عقیده، آزادی بیان، اسلام و...

مقدمه:

آزادی از مهم ترین مباحث سیاسی معاصر و یکی از مناقشه برانگیزترین بحث های جهان کنونی است. سخن از آزادی دارای ابعاد پیچیده و نیز درهم تنیدگی و ارتباط استوار با دیگر مقولات و مفاهیم حقوقی، سیاسی و فلسفی است که بر لزوم دقت و بررسی آن می افزاید.
مفهوم آزادی در قامت ایده ای مرکزی در اندیشه حقوقی معاصر مطرح شده است؛ ایده ای که اندیشمندان در طول سده های گذشته نیز بدان پرداخته اند. حاصل آن که در حقوق اساسی معاصر بر این نکته تأکید گردیده است که قوانین هر جامعه عهده دار تضمین آزادی در آن جامعه است. در این مقاله تلاش می شود دسته بندی های آزادی های اساسی در اسناد بین المللی بررسی شود.
آزادی نزد اندیشمندان به شیوه های گوناگونی مطرح شده است. در این میان متفکران کمتر در یک تعریف فلسفی از آزادی به توافق دست یافته اند؛ اما شکلی از آزادی در اعلامیه های حقوقی بین المللی و قوانین ملی ارائه می شود که از سوی بیشتر عالمان حقوقدان پذیرفته شده است. در مباحث پیش روی اقدام به بررسی این دست از تعاریف آزادی می نماییم.

آزادی های عمومی:

آزادی های عمومی در بردارنده شرایط و اوضاع حقوقی مشخصی است که در قوانین پیش بینی شده است. در واقع، به موجب این حقوق و قوانین، هر انسانی حق حیات و فعالیت بدون کنترل و اجبار بیرونی را دارد. در واقع این قواعد اساسی توسط نهادهای حقوقی و اجزای حکومت و برتری قانون مورد حمایت واقع می شود. آزادی های عمومی به دو شاخه مشخص تقسیم می شود:
یکم: آزادی های عمومی فرد؛
دوم: آزادی عمومی فکری.
دسته دوم که با آزادی های سیاسی هم مشهور است دربردارنده آزادی عقیده، آزادی بیان و آزادی اطلاعات می باشند.
آزادی های عمومی را می توان از جهات مختلف دسته بندی یا طبقه بندی کرد. بر اساس دسته بندی پذیرفته شده، این آزادی ها را می توان به سه گروه کلی طبقه بندی نمود:

الف- آزادی های تن:

آزادی های تن را آزادی های مطلق و آزادی های شخصی نیز می نامند. این دسته از آزادی ها به اعتبار تن انسان برای او به موجب قانون شناخته شده است. در یک تعریف کلی می توان گفت این دسته از آزادی ها عبارتند از: حق حیات، امنیت فردی، اجرای عدالت، آزادی آمد و شد، آزادی اسکان، امنیت مسکن، امنیت نوشته ها و گفته ها، مخابرات و اسرار خصوصی، حق دفاع و...

ب-آزادی های فکر:

این دسته از آزادی ها به اعتبار فکر آدمی رسمیت دارد. آزادی عقیده و بیان، آزادی وجداو ایمان، آزادی اطلاعات، آزادی مطبوعات، آزادی اجتماعات، آزادی آموزش و پرورش و آزادی سیاسی در زمره این گروه از آزادی ها جای می گیرند.

ج- آزادی های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی:

این دسته از آزادی ها به اعتبار وابستگی های اجتماعی و مادی بشر در اجتماع مشخص می شود. مانند حق برخورداری از کار، حق انتخاب کار و شغل، حق تأمین اجتماعی، حق مالکیت شخصی، آزادی کسب و کار، صنعت، بازرگانی و...

انوع حقوق و آزادی:

در اعلامیه جهانی حقوق بشر تفکیکی بین انواع حقوق و آزادی های بشر ذکر نشده است؛ اما در دو مقاوله نامه بین المللی به نام میثاق حقوق مدنی و سیاسی و حقوق اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی، که به منظور تهیه و اجرای مواد اعلامیه جهانی حقوق بشر در 16 دسامبر 1966 به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل متحد رسیده است، دو دسته حقوق از یکدیگر متمایز شده اند:
یکم: حقوق مدنی و سیاسی؛
دوم: حقوق اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی.
تفاوت بین این دو نوع از حقوق بشر آن است که تمتع از حقوق مدنی و سیاسی مستلزم رعایت بی طرفی از سوی دولت است؛ در صورتی که تمتع از حقوق اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی نیازمند حمایت مؤثر و مداوم دولت می باشد. حقوق نوع اول، خواستار ممنوعیت دخالت و کنترل دولت در زندگی فردی و حفظ آزادی فرد در رفتارهای او در عرصه زندگی است؛ در صورتی که حقوق نوع دوم خواهان حضور فعالانه دولت در امورات زندگی اجتماعی و از میان برداشتن تبعیض است. با لحاظ این مسئله برخی از اندیشمندان حقوق و آزادی های گروه نخست را آزادی های مقاومت و حقوق و آزادی های گروه دوم را آزادی های مشارکت می دانند. (1)‌

آزادی فکر:

اعلامیه حقوق بشر و شهروندان فرانسه مورخ 1789 تبادل آزاد عقاید و دیدگاه ها را یکی از پربهاترین حقوق بشر تلقی می کند و این را حق هر کس می داند که آزادانه سخن بگوید، بنویسد، نوشته هایش را چاپ و منتشر کند؛ به شرط آنکه در مواردی که قانون آن را ممنوع کرده است پاسخگو باشد.
مطابق این نگرش این گروه از آزادی ها عبارتند از:

الف- آزادی عقیده:

عقیده، اساس و جوهر فکر است. به عبارت دیگر عقیده عبارت است از انتخاب آزادانه هر فکری که شخص آن را صحیح می پندارد. این فکر در هر حوزه ای که باشد، آزادی مزبور نیز به همان نام نامیده می شود. چنانچه فکر در مورد اخلاق و یا مذهب باشد، آن را آزادی وجدان و یا مذهب می نامند. چنانچه عقیده ای راجع به سیاست باشد، آن را آزادی سیاسی و در صورتی که راجع به علم و هنر باشد،‌ آزادی علم و هنر می گویند.

ب- آزادی تظاهرات عقاید و افکار:

این آزادی عبارت است از امکانی قانونی که شخص بتواند به معتقدات خود به طور فردی و یا گروهی اقدام نماید و آن را عملاً به نمایش بگذارد. این آزادی بر حسب موضوعی که ممکن است در برداشته باشد به همان نام خوانده می شود؛ مانند آزادی اجتماع عمومی، آزادی انجمن ها و مجامع و آزادی انجام مراسم دینی و فرایض مذهبی و...

ج- آزادی نشر عقاید و افکار:

در این آزادی ها نیز سخن از امکانی قانونی است. امکانی قانونی که فرد بتواند عقاید خود را آزادانه از راه بیان، قلم، چاپ، نمایش، تلفن، تلگراف، تلکس و یا به هر نحو و شکل دیگر نشر و رواج بدهد.

د- آزادی آموزش عقاید و افکار:

معنای این نوع از آزادی آن است که شخص بتواند عقاید خود را در امری که مایل است به دیگران بیاموزد.

آزادی بیان:

نخستین تعریف آزادی بیان در سال 1789 در اعلامیه حقوق بشر فرانسه ارائه شد. عموماً آزادی بیان را آزادی ابراز عقیده و ارائه نطق و خطابه دانسته شده است. فیلسوف انگلیسی جان استوارت میل معتقد است آزادی نقطه نهایی آزادی های مدنی است. زیرا به باور وی آزادی بیان جلوه بیرونی توانمندی ها و باورهای هر انسان است.
آزادی رسانه به عنوان نوعی از آزادی بیان در بسیاری از کشورها به صورت قانونی و در چهارچوب قوانین اساسی آن کشور تعبیه شده است. (2) در قوانین بسیاری از کشورها حق ابراز نظر، گفتن و نوشتن برای همه افراد جامعه به رسمیت شناخته شده است. در عین حال نباید از نظر دور داشت که حق ابراز نظر قانونی در اعلامیه جهانی حقوق بشر نیز به رسمیت شناخته شده است. (3) هم چنین آزادی بیان به شیوه های گوناگونی در قوانین قضای جوامع مختلف مورد حمایت قرار گرفته است. (4) آزادی بیان در کنوانسیون های جهانی و منطقه ای:
نشست 1948 ژنو بر آزادی عقاید و آزادی بیان تأکید نمود. در بیانیه این نشست آزادی عقیده در انواع و اشکال آن مطرح می شود. در همان سال در اعلامیه جهانی حقوق بشر نیز چنین آمده است: «هر کس حق آزادی عقیده و بیان دارد...»‌. در این ماده آزادی بیان انتشار اطلاعات و افکار نیز مورد تأکید قرار گرفته است. در عین حال در این ماده آزادی بیان از جمله آزادی های اساسی لحاظ شده است (5)
منشور ملل متحد نیز در سال 1945، در ماده اول، اقدام به حقوق بشر و آزادی های اساسی برای همه انسان ها را بدون تمایز از جهت نژاد، جنس، زبان و مذهب به عنوان هدف اصلی آن بیان کرده بود.
ماده 19 میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی مصوب شانزدهم دسامبر 1966 نیز چنین آمده است:
هیچ کس را نمی توان به مناسبت عقایدش مورد مزاحمت قرار داد.
هر کس حق آزادی بیان دارد. این حق دربردارنده آزادی جستجو، اشاعه اطلاعات و افکار بدون در نظر داشتن مرزها خواه به شکل شفاهی یا .... به انتخاب خود می باشد. کنوانسیون اروپایی حقوق بشر عنوان می دارد که هر کس حق آزادی بیان دارد. علاوه بر این اعلامیه آزادی بیان و اطلاعات، کمیته وزرای شورای اروپا مصوب 1982 با تأکید بر کنوانسیون اروپایی حقوق بشر بر ضرورت آزادی بیان برای پیشرفت جوامع انسانی تصریح می کند.
آزادی بیان در نشست 1983 نیز مادرید مورد تأکید قرار گرفته است.

پی‌نوشت‌ها:

1- آزادی های عمومی و حقوق بشر/آرلت هیمن - دوآ، ترجمه یوسف مولایی، رشید برناک، تهران؛ دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران و برنامه عمران ملل متحد، 1382، صص30-29.
2- عبدالرحمن عالم، بنیادهای علم سیاست، تهران: نشرنی، چ چهارم، 1377، صص 122 و 369. آرلت هیمن دوآ، آزادی های عمومی و حقوق بشر، ترجمه: یوسف مولایی، رشید برناک، تهران: دانشگاه تهران، چ اول، 1382، صص241.
3- اعلامیه جهانی حقوق بشر 10 دسامبر 1948. میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی 1966. میثاق بین المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی 1976
4- جان گری. فلسفه سیاسی فون هایک. خشایار دیهیمی. انتشارات طرح نو. چاپ اول. 1379. حسن بشیریه. تاریخ اندیشه های سیاسی قرن بیستم،‌ جلد دوم، نشر نی، 1380، صص 147-153.
5- Lee B.Becker, Tudor Vlad and Nancy Nusser. An Evaluation of press Feedom Indicators. The International communication Gazete. SAGE Publications: 2007.

منبع مقاله: نشریه خردنامه همشهری شماره 101