زندگانی مادران چهارده معصوم علیهم السلام

1- آمنه بنت وهب مادر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم

نام پدرش وهب بن عبد مناف از طایفه زهره بود که شاخه ای از قبیله قریش به شمار می رفت و مادرش بره نام داشت. آمنه را عمش وهیب بن عبد مناف تربیت کرد، و به نکاح عبدالله بن عبدالمطلب درآورد. اما عبدالله اندکی پیش از تولد محمد صلی الله علیه و آله و سلم یا دو ماه پس از آن در یک سفر تجارتی که با کاروان قریش از شام باز می گشت، در مدینه درگذشت. و او را همان جا به خاک سپردند. آمنه کودکش را که تنها سه روز شیر داد. پس از آن ثوبیه، کنیز ابولهب مدت چهار ماه عهده دار شیر دادن فرزند او بود که حلیمه سعدیه کودک را گرفته با خود به بادیه برد و دو سال او را سرپرستی نمود و پس از آن مدت، نزد آمنه آورد ولی بر اثر بروز بیماری وبا در مکه ناگزیر دوباره محمد صلی الله علیه و‌آله و سلم را به بادیه برگرداند. سرانجام حلیمه فرزند را به نزد مادر آورد. آمنه در این مدت در خانه عبدالمطلب زندگی می کرد. وی در شش سالگی محمد صلی الله علیه و آله و سلم او را به مدینه برای دیدن خویشاوندان پدری برد، اما در بازگشت از مدینه در محلی به نام ابواء درگذشت و درهمان جا به خاک سپرده شد.

2- خدیجه دختر خویلد بن اسد بن عبدالغزی (مادر حضرت فاطمه علیها السلام)

خدیجه پیش از ظهور اسلام از زنان برجسته قریش به شمار می رفته است، وی را طاهره و سیده زنان قریش می خواندند. او در سال 68 قبل از هجرت به دنیا آمد. پیش از آنکه به عقد رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم درآید نخست زن ابوهاله هند بن نباش بن زراره و پس از آن زن عتیق بن عائذ از بنی محزوم شد. وی از ابوهاله صاحب دو پسر و از عتیق صاحب دختری گردید. اینان برادران و خواهر مادری فاطمه علیها السلام اند. پس از این دو ازدواج، با آن که زنی زیبا و مالدار بود و خواهان فراوان داشت، شوی نپذیرفت و با مالی که داشت به تجارت پرداخت. ابوطالب از برادرزاده خود خواست تا او نیز مانند دیگر خویشاوندانش عامل خدیجه شود و برای تجارت به شما برود. پس از این سفر تجارتی بود که خدیجه به زناشویی به محمد صلی الله علیه و آله و سلم مایل شد. خدیجه به هنگام ازدواج با محمد صلی الله علیه و آله و سلم 40 سال داشت، در حالی که حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم 25 سال بیش نداشت.
جز ابراهیم که از کنیزکی آزاد شده به نام ماریه قبطیه متولد شد، دیگر فرزندان محمد صلی الله علیه و آله و سلم یعنی زینب رقیه و ام کلثوم و فاطمه علیه السلام قاسم و عبدالله همگی از خدیجه اند. قاسم در دو سالگی پیش از بعثت و عبدالله در مکه پیش از هجرت وفات یافتند. اما دختران به مدینه هجرت کردند و همگی پیش از فاطمه علیها السلام زندگانی را بدرود گفتند و خدیجه نخستین زنی است که به پیغمبر ایمان آورد.
هنگامی که پیغمبر دعوت خود را آشکار ساخت و ثروتمندان مکه مخالفت ورزیدند و به آزار پیروان او و خود وی برخاستند، ابوطالب و خدیجه از آن حضرت سخت محافظت می کردند، اما خدیجه برای او پشتیبانی بود که درون خانه با او آرامش و دلگرمی می بخشید. و حضرت نیز پیوسته یاد او را گرامی می داشت. خدیجه بانویی صبور و با شخصیت و مؤمن بود و همه مصیبت ها را در راه خدا و رسولش تحمل می کرد. از مناقب دیگر خدیجه علیها السلام قبول ولایت علی علیه السلام و فرزندانش است، با اینکه در آن زمان مکلف به قبول نبود.
او در سخت ترین شرایط دوران رسالت پیامبر اسلام صلی الله علیه و‌آله و سلم لحظه ای از حمایت و پشتیبانی حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم کوتاهی نکرد و سرانجام در شعب ابوطالب هنگامی که همه مسلمانان در محاصره اقتصادی بودند، خدیجه به دیدار حق شتافت و پیامبر یکی از حامیان دلسوز خود را از دست داد.
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هرگاه یاد خدیجه علیها السلام می افتاد، اشک از دیدگانش جاری می شد و می فرمود: «کجا همانند خدیجه زنی یافت می شود؟ در آن هنگام که مردم مرا تکذیب می کردند او مرا تصدیق نمود، در راه پیش رفت و ترویج دین خدا مرا یاری کرد و دارایی خود را در اختیار من گذاشت، بانویی که خدای عزوجل مرا مأمور کرد تا او را مژده دهم که خانه از زمرد در بهشت به او عطا خواهد کرد». سرانجام حضرت خدیجه علیها السلام پس از تحمل فشارهای دشمنان اسلام در شعب ابوطالب درگذشت و پیامبر اسلام صلی الله علیه و‌آله و سلم و دیگر مسلمانان در همان جا او را به خاک سپردند.

3- فاطمه بنت اسد (مادر امام علی علیه السلام)

فاطمه دختر اسد بن هاشم بن عبدمناف قریشی هاشمی و همسرش ابوطالب (عبدمناف) بود. ابوطالب عموی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و فرزندش علی علیه السلام است. فاطمه بنت اسد در مدینه به سال چهارم هجری درگذشت و در بقیع مدفون شد. ابن اثیر و طبرانی و کلینی ضمن نقل خبری درباره مراسم تدفین وی چنین روایت کرده اند: «بعد از غسل فاطمه علیها السلام رسول خدا صلی الله علیه و‌ آله و سلم پیراهن زیرین خویش را داد تا کفن کنند سپس جنازه او را به دوش کشید تا به قبر رسید و در قبر فاطمه علیها السلام دراز کشید و پس از آن جنازه را در قبر گذاشت و فرمود: «لااله الا الله، بار خدایا او را نزد تو امانت گذاشتم». فاطمه بنت اسد فضایل و صفت های بی شماری داشت، ایشان در حق پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مادری کرد و آن حضرت را به فرزندان خویش برتری داد و مقدم داشت آنگاه که خدیجه از دنیا رفت و فاطمه زهرا خردسال بود. فاطمه برای او مادری کرد. وی نخستین زنی است که پس از حضرت خدیجه مسلمان شد و اولین زنی است که با پای پیاده هجرت کرد و در مدینه بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وارد شد. تنها زنی است که دیوار کعبه برایش شکافته شد و در خانه خدا وضع حمل کرد. فاطمه بنت اسد اولین زن هاشمی است که فرزند هاشمی زاد.

4- شهربانو مادر امام زین العابدین علیه السلام

این بانو، دختر یزدگرد پادشاه ایران بود که به گفته شیخ مفید در کتاب ارشاد پس از شکست ایران در جنگ با مسلمانان همراه با خواهرش به اسارت قوای اسلام درآمد و حریث بن جابر او را به خدمت حضرت علی علیه السلام آورد و علی ابن ابی طالب علیه السلام شهربانو را به عقد امام حسین علیه السلام درآورد که از این پیوند مبارک حضرت سجاد علیه السلام زاده شد و دیگری را به محمد بن ابی بکر بخشید که قاسم ثمره آن وصلت است. به گفته مورخان این بانوی مکرمه به هنگام ولادت امام زین العابدین دنیا را وداع گفت.
شهربانو را شاه زنان و سلافه و خوله و غزاله نیز می خواندند.

5- فاطمه بنت الحسن مادر امام محمد باقر علیه السلام

وی دختر امام حسن مجتبی علیه السلام است، در باب مقام و منزلت وی، امام صادق علیه السلام می فرماید: «در میان فرزندان امام حسن زنی با عصمت و علم و فضل و شرف و حیا و عفت بهتر از او نبود».
کُنیه این بانوی مکرمه ام عبدالله و همسر امام زین العابدین علیه السلام و مادر امام محمد باقر علیه السلام است. وی از امام سجاد علیه السلام، امام محمدباقر علیه السلام و سه پسر به نام های حسن و حسین و عبدالله به دنیا آورد. در پاره ای مقاتل ذکر کرده اند که این بانوی با فضیلت با همسرش امام زین العابدین علیه السلام و فرزند خردسالش امام محمدباقر علیه السلام در کربلا اسیر شد و در جمیع مصایب با اهل بیت شریک و سهیم بود.

6- ام فروه مادر امام جعفر صادق علیه السلام

وی دختر قاسم بن محمد بن ابی بکر و همسر امام محمد باقر علیه السلام بوده است. ام فروه نامش فاطمه و بسیار جلیل القدر بود که به سبب آن از امام صادق علیه السلام به ابن المکرمه تعبیر می کردند. امام صادق علیه السلام از مادرش ام فروه نقل می کند که گفت: «پدرت به من فرمود: به درستی که روزانه هزار بار خدا را می خوانم و از او طلب مغفرت می کنم برای گناهکاران از شیعیان آل پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم در هر روز و شب به جهت اینکه آنچه از بلایا بر ما وارد می شود صبر می کنیم به درستی که بر ثواب آن عالم هستیم و آنان صبر می کنند در حالی که آگاه نیستند».
ام فروه از زنان برجسته شیعه و عابد و زاهد و محدث بوده است.

7- حمیده مادر امام کاظم علیه السلام

حمیده البربریه المصفاه، دختر صاعد بربری اندلسی ملقب به لؤلؤ و مکنی به ام محمد است. وی مادر موسی بن جعفر، اسحق و محمد و فرزندان امام صادق علیه السلام است. امام صادق علیه السلام درباره اش فرمود: «حمیده مانند شمش طلا از پلیدی ها پاک است. به سبب کرامتی که خدا نسبت به من و حجت پس از من داد، ملائکه همواره او را نگهداری کردند تا به من رسید».
حمیده از خاندان بزرگ غیر عرب بود. ابوعبدالله صادق علیه السلام به بانوان می گفت که در احکام به او رجوع کنند. امام صادق علیه السلام حقوق اهل مدینه را به دست مادر خود و بانوی حرم خویش حمیده المصفاه انجام می داد. می گویند او کنیزی بود که به دستور امام محمد باقر علیه السلام توسط خادم آن حضرت خریداری و به عقد امام صادق علیه السلام درآمد.

8- نجمه مادر امام رضا علیه السلام

سکن النوبیّه، ام ولد موسی الکاظم علیه السلام و والده امام رضا علیه السلام بوده است و کُنیه اش ام البنین است. آنگاه که امام رضا علیه السلام را به دنیا آورد، طاهره نام گرفت. صاحب کشف الغمه می نویسد: «نام مادر امام رضا علیه السلام خیزران، و شقراء النوبیه و نیز وی را ام البنین نیز گفته اند».
وی از اشراف عجم بود، اما در ملک عرب زاده شد و در میان فرزندان آنها رشد و تربیت یافت. مادر امام موسی بن جعفر او را خریداری و او را به فرزندش امام موسی کاظم علیه السلام بخشید. و به آن حضرت گفت: «کنیزی برتر از این ندیده ام و شکی نیست که خداوند متعال به زودی نسل وی را آشکار خواهد ساخت».

9- خیزران مادر امام جواد علیه السلام

خیزران مادر امام جواد علیه السلام از خانواده ماریه قبطیه اهل نوبه است. و کنیه اش ام الحسن است. او را سبکیه نوبیه، مریسیه، ریحانه و درّه نیز نامیده اند. اهل نوبه مسیحی بودند پس از اینکه از مسلمانان شکست خوردند سبکیه در زمره اسرا بود و او را به بردگی فروختند.
خیزران از برترین و فاضل ترین و پرهیزگارترین زنان عصر خویش است. وی همسر امام رضا علیه السلام و مادر امام جواد علیه السلام است. این موقعیت نشان دهنده منزلت و ارزش او در درگاه الهی است. زیرا، چنین مرتبه ای نصیب هر کسی نمی شود. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درباره او و فرزندش فرمود: «پدرم فدای پسر بهترین کنیزان، که اهل نوبه و پاکیزه و مطهر است». مولی قهپایی خیزران را در زمره راویان حدیث معرفی می کند.

10- سمانه مادر امام هادی علیه السلام

سمانه مغربی، مادر امام هادی علیه السلام و کُنیه اش ام الفضل است. امام جواد علیه السلام صفاتی از او را به نزدیکان خود گفتند و وی را از برده فروشی خریدند، سمانه از بزرگزادگان سرزمین خویش بود، اسارات او را نحیف و نزار کرده بود.
سمانه در زهد و تقوی زبانزد خاص و عام بود. وی بیشتر ایام روزه بود و بی سبب نبود که این شرف و فضیلت را یافت که همسر امام جواد علیه السلام و مادر امام هادی علیه السلام شود. اما درباره اش فرمود: «برده ای که به حق امامت من معرفت داشته باشد، یعنی مقام و شأن امامت را درک کرده است و اهل بهشت است. شیطان نزدیکش نمی شود و مکر و حیله جبار سرکش به سمانه نمی رسد، خداوند به او نظر دارد و غفلت در او راهی ندارد و او را با مادران صدیق و صالح تفاوتی نیست».

11- سوسن مادر امام عسکری علیه السلام

سوسن مادر امام حسن عسکری علیه السلام است. شیح صدوق به نقل از جابر درباره خبر لوح فاطمه علیه السلام می گوید: «در آن لوح نام ائمه و مادرانشان ذکر شده. و نام مادر امام حسن عسکری، سمانه با کُنیه ام الحسن قید شده است».
مادر امام حسن عسکری علیه السلام بانویی باتقوا و عفیف و صالح بود. امام هادی علیه السلام درباره وی می فرماید: «سوسن از بدی ها و پلیدی ها و زشتی ها و ناپاکی ها و آلودگی ها پاک است». احمد بن ابراهیم می گوید: «از حکیمه خاتون پرسیدم امروز که امام حسن عسکری علیه السلام از دنیا رفته، شیعه به چه کسی روی آورد؟ فرمود: به سوسن مادر امام».
این بانوی گرامی و عابد و متقی واسطه میان امام و امامت، و وصی امام بود و چنین مقام والایی به ائمه اختصاص دارد و به سبب موقعیت زمان و صِغَرِ سن و غیبت صُغری حضرت امام زمان علیه السلام، شامل حال وی شد. شیخ ذبیح الله محلاتی می نویسد:«سوسن در ولایت خود پادشاه زاهد بود». مولی قهپایی او را با نام حدیثه در زمره زنان راوی نام برده است.

12- نرجس خاتون مادر امام زمان (عج)

نرجس خاتون مادر مکرّمه امام زمان حضرت مهدی علیه السلام و همسر گرامی امام حسن عسکری علیه السلام و نامش ملیکه دختر یشوعای، فرزند قیصر پادشاه روم و مادرش از فرزندان حواریون منسوب به شمعون وصی حضرت مسیح علیه السلام است.
گویند وی خواب دید که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و امام علی علیه السلام با عده ای از فرزندانش از وی نزد حضرت عیسی علیه السلام و شمعون خواستگاری کردند، که پس از موافقت شمعون، حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم خطبه ای انشا فرمود و با حضرت مسیح علیه السلام وی را به نام امام حسن عسکری علیه السلام عقد بستند. در خوابی که حضرت فاطمه علیه السلام را دید به اسلام ایمان آورد. نرجس خاتون این خواب را از همگان مخفی داشت ولی آتش محبت به امام علیه السلام او را رنجور نمود تا به اصرار او، قیصر اسیران مسلمان را آزاد کند.
وی همه شب امام علیه السلام را در خواب می دید تا شبی به توصیه حضرت، در عقب لشکریان جدّش (قیصر) که به جنگ مسلمانان بسیج شده بودند حرکت می کند و خود را به هیبت کنیزان در می آورد. چون قیصر شکست می خورد و عده ای اسیر می شوند، او نیز در میان اسیران بود. زمانی که اسیران زن را به معرض فروش می گذارند، او را فرستاده امام هادی علیه السلام، به نام بشربن سلیمان خریداری می کند و به خدمت حضرت هادی علیه السلام درمی آورد. امام علیه السلام او را به حکیمه خاتون، خواهرش می سپارد تا به او احکام بیاموزد و واجبات را فراگیرد. پس از چندی او به عقد امام حسن عسکری علیه السلام درمی آید.
نرجس خاتون بسیار با عفت و پرهیزگار بود. برای او این مقام و مرتبه کافی است که مادر امام زمان علیه السلام، آخرین حجت خدا و برپادارنده قسط و عدل است.
درباره ولادت امام مهدی علیه السلام، روایت است، چون نرجس خاتون به امام مهدی علیه السلام باردار شد، از آن جا که خلیفه عباسی جاسوسانی در بیت امام عسکری علیه السلام گمارده بود تا از زمان ولادت فرزند آن حضرت آگاه و در صدد نابودی او برآید، «زیرا شنیده بود که فرزند امام عسکری علیه السلام دشمن ظالمان بوده و آنان را نابود خواهد کرد». از این رو به امر خداوند هیچ آثاری از بارداری بر نرجس خاتون مشخص نگردید، تا شب نیمه شعبان 255 ه.ق که حکیمه خاتون با سفارش امام عسکری علیه السلام پرستاری آن بانو را به عهده می گیرد تا امام زمان علیه السلام متولد گردد.
منبع: عیسی فر، احمد؛ (1384)، زنان نامدار شیعه، تهران: رایحه عترت، (1387).