اخلاق و تولید ملی

مقدمه

تقویت، رشد و توسعه هر امری در یک تمدن، نیازمند فرهنگی به آن است. در نتیجه، برای بسیج مردم در گستره آن موضوع، نقش آموزه های اخلاقی رخ می نمایاند.
در تمام برنامه ها و همچنین وجوه مختلف جلوه های رفتاری و اجتماعی انسان از جمله وجوه علمی، نظامی، تجاری، اقتصادی و ... ضرورت اخلاق احساس می شود.
شاید زمانی، مباحثی چون اقتصاد را جدا از اخلاق مطرح می کردند و بر این اعتقاد بودند که هیچ گونه ارتباطی در میان آنها وجود ندارد، ولی امروزه به دلالت های مختلفی که به تجربه و علم ثابت شده، نظریه های اخلاق مدارانه اقتصادی مختلفی ارایه گشته است. اسلام نیز از آغاز ظهورش برای وجوه و لایه های مختلف اقتصاد، برنامه های مختلفی ارایه کرده است.
بر این اساس، اخلاق در تعمیق و تثبیت شعار سال 1391؛ یعنی «تولید ملی و حمایت از کار و سرمایه ایرانی» نقش بسیار ارزشمندی دارد. اخلاق با ورود به حوزه های کار و تولید و مصرف می تواند زمینه های تقویت این امر را ایجاد کند؛ زیرا آموزه های اخلاقی اسلام، زمینه ساز نظام اقتصاد اسلامی است. (1) به همین دلیل، دقت در اجرایی شدن آنها (آموزه های اخلاقی) می تواند در رشد و توسعه آن نقش آفرینی کند.
پس اخلاق مانع شکوفایی اقتصاد نیست، بلکه انگیزه فعالان عرصه اقتصاد را بالا می برد. از این رو، در دو حوزه کار و تولید و مصرف، الزامات اخلاقی که نقش ارزشمندی ایفا می نمایند، در حد بضاعت ذکر خواهد شد.

نقش اخلاق در کار و تولید

کار در روزگاران گذشته، جایگاه ارزشمندی نداشته است، ولی در سایه معارف اسلامی، کار و فعالیت های تولیدی، مقامی ارزش مدار یافته است. قرآن کریم، در همین راستا حق تصرف در منابع و امکانات را به انسان ها بخشیده و آنها را به آباد کردن و برطرف ساختن نیازها و تامین معیشت های خویش از طریق کار و تولید تشویق کرده است.
همچنین مصداق «ابقضاء فضل» در آیاتی که به این موضوع پرداخته است، (2) فعالیت های تولیدی است یا آیاتی به «فراهم سازی زمینه تولید» (3) و همچنین به «تصرف» (4) یا به گونه ای به مطلوبیت فعالیت های تولیدی (5) دلالت دارند.
در روایات نیز کار و تولید، جایگاه خاصی را به خود اختصاص داده اند و تنوع فراوانی دارند و موضوعاتی چون «ارزش گذاری معنوی فعالیت تولیدی»، (6) «تبیین ارزش های مادی کار و آثار آن»، (7) «تشویق عملی به کار و تولید در سیره معصومین علیهم السلام»(8)، جنبه اخلاقی و الهی به کار و تولید بخشیده است.
در نتیجه، نفس کار علاوه بر آنکه آثار مثبتی چون نشاط روحی و رفع فقر و ... دارد، باعث توانگری و بی نیازی هم می شود. انسان موظف به کار و تلاش است (9) که البته همه اینها منوط به رعایت اخلاق است. نکته دیگر این است که رابطه اخلاق و کار، دوطرفه است. از یک طرف، کار سبب رشد فضیلت های اخلاقی می شود و از طرف دیگر، آموزه های اخلاقی، مشوق و زمینه ساز کار و تولید بیشتر است.
عناصری که نقش مهم و رابطه میان اخلاق و کار و تولید را بیان می کنند، عبارتند از:

1.اهداف متعالی

با توجه به اینکه انسان به واسطه اهداف تکاملی اش در اندیشه قرب الهی است، فعالیت های دیگر وی، به همین سمت و سوی پیش می رود. در واقع، همه رفتارها، زمینه ساز رسیدن به کمال و قرب خواهد بود. بنابراین، فعالیت های روزمره انسانِ الهی، دو بعدی است. از سویی برای تولید و کار، و از سویی، مقدمه نیل به کمال است.
انجام دادن وظایف عبادی، (10) تامین نیازهای زندگی، (11) رفاه نسبی، (12) خودکفایی و اقتدار جامعه (13)و ... از مهم ترین اهداف انسان مسلمان به شمار می آید.

2.وجدان کاری

وجدان کاری یکی از موضوع هایی است که رویکردی اخلاقی دارد و مقام معظم رهبری، از سال های قبل به دلیل اهمیت فراوانی اش، برآن تأکید داشته است که در سال 1374 نیز شعار سال بود.
وجدان کاری از جهت معنایی، گرایش به انجام صحیح کار و وظایف شغلی است، بدون آنکه نظارت مستقیم انجام شود. (14) در واقع، در این رویکرد، کارگر و سرمایه گذار، با نظارت درونی و مسئولیت پذیری بهتر و بیشتر، کار می کنند.
عوامل مختلفی در وجدان کاری نقش داشته است که برخی از آنها بر اساس معارف دینی عبارتند از:
الف)تصحیح نگرش انسان نسبت به برخی باورهای نادرست درباره سرنوشت و همچنین قضا و قدر و روزگار و ...؛ (15)
ب) احساس رضایت از کار؛
ج) اطلاع رسانی و آگاهی بخشی درباره آسیب های اجتماع، به واسطه ضعف وجدان کاری؛
د) افزایش احساس مسئولیت؛
و ... .

3. تعهد و تخصص

تعهد و تخصص، از ویژگی هایی است که در زمینه کار و مدیریت و تولید نقش اساسی دارند؛ به گونه ای که اسلام بر وجود آنها در کنار هم تأکید کرده است.
در معارف اهل بیت علیهم السلام، متعهد غیرمتخصص، همان حد مطرود است که متخصص خائن و بی تعهد، مردود است. (16) امام صادق علیه السلام درباره اهمیت این امر فرموده است: «ما أبالی ائتمنتُ، خائناً او معنیّاً؛ برای من تفاوتی ندارد که به خائن امانت بسپارم یا به کسی که [از امانت مراقبت نمی کند و آن را] تباه می سازد». (17)
بنابراین، در هر زمانی، آشنایی با رهارود علمی و رشد تخصص در کنار پاک دامنی و تعهد می تواند زمینه رشد و توسعه تولید ملی را در پی داشته باشد و جدا از آن، از پذیرش امور و کارهایی که در تخصص وی نیست، دوری کند. در نتیجه، زمینه را برای شایسته مداری و قرار گرفتن کارها در جایگاه خود فراهم می آورد که سبب رشد اقتصادی می شود.

4. انضباط کاری

نظم و انضباط، از دیگر عواملی است که بهره مندی از کار و سرمایه را ارتقا می بخشند. مقام معظم رهبری به دلیل اهمیت نظم در رشد و توسعه اقتصادی، آن را شعار سال 1374 در نظر گرفت. در معارف دینی ما نیز به نظم ویژگی های مختلف انضباط کاری پرداخته شده است که برخی از آنها عبارتند از:
1. تقسیم وقت؛
2. تقسیم کار بر اساس توان مندی و تخصص افراد؛ (18)
3. رعایت میانه روی در کار با پرهیز از سستی یا حرص؛ (19)
4. رعایت میانه روی به هدف پاس داشت سلامت جسمی و روحی و رسیدگی به دیگر وظایف؛ (20)
5. استفاده بهینه از امکانات موجود؛
6. رعایت اولویت ها (در کار و تولید و هزینه) به خصوص آنکه هزینه ها را با وجود محدودیت ها، باید بر اساس اولویت ها مصرف کرد؛
7. نفی تسلط کفار، یعنی استقلال سیاسی، اقتصادی و ... .
در واقع، در عصر ما استعمار از طریق جنگ به تسخیر کشورهای دیگر اقدام نمی کند، بلکه این کار بیشتر به صورت فرهنگی، سیاسی و به ویژه اقتصادی صورت می پذیرد. از این رو، مقام معظم رهبری در دو سال پی در پی (1390 و 1391)، شعار سال را با محوریت اقتصاد مطرح کرده است.

مصرف و اخلاق

مردم، طرف دوم تولید هستند که به شکل مصرف، ظهور و بروز می یابد؛ یعنی مصرف هم علت غایی و هم علت صوری تولید است. در نتیجه، مصرف می تواند به تولید و توزیع هم سرعت دهد و هم جهت بخشد. البته نقش آفرینی مصرف، به این حدود منحصر نمی شود، بلکه در عرصه های اجتماعی، سیاسی و اخلاقی نیز روشن و انکارناپذیر است.
از طرف دیگر، ارزش های دینی که به صورت اخلاقی متبلور می شود، در الگوی مصرف نقشی محوری ارایه می دهد. در نتیجه، در حد توان، به برخی از عوامل مهم حوزه مصرف اشاره می شود:

اهداف مصرف

«در نگاه لیبرالیستی، مصرف، دریچه ای برای فروش بیشتر و به تبع، تولید بیشتر و اگر خیلی به مصرف کننده توجه داشته باشد، نگاه اومانیستی بوده و هدفی جز فربه تر نمودن انسان و لذت و رضایت وی در نظر ندارد». (21)
در مکتب اقتصادی اسلام، نیازهای مادی و روحی و روانی انسان، اهداف حیاتی بوده و حال آنکه اهداف متعالی تر به شکل های «رعایت تقوا»، (22) «شکر» (23)و «ادای حقوق»(24) و ... متجلی می شود.

الگوی مصرف

اسلام، مصرف مطلق العنان را رد و حدودی را برای آن مطرح کرده است؛ زیرا هر آنچه سبب دوری از قرب الهی شود، مردود است و مصرف نیز از این امر جدا نیست. برخی از این حدود عبارتند از:

1. کالاهای ممنوعه

محدودیت هایی که در زمینه کالا در الگوی مصرف بر اساس اسلام ارایه می شود، چند گونه است که شماری از آنها را بیان می کنیم:
الف) کالاها و به تبع آن، تجارت ها و خرید و فروش هایی که بر اساس حرام باشد که البته به صورت مختلفی خواهد داشت:
یک- کالاهایی که مصرف آنها برای مسلمانان حرام است؛
دو-قراردادهایی که بر اساس شرع انجام نگیرد، چون ربا و به واسطه رشوه و ...؛
سه- اجناس مورد معامله دارای اشکالاتی باشد و به قولی غَشِّ در معامله واقع شود.
و ... .
ب) مصرف کالاهایی که علاوه بر آنکه سبب ترویج فرهنگ غیر اسلامی است، آثار مخربی برای رشد و تولید ملی و به هدر رفتن سرمایه های داخلی دارد، همانند خرید اجناس به ظاهر ارزان مثلاً چینی که سبب از بین رفتن زحماتی است که در راستای رشد تولید ملی و جهاد اقتصادی انجام گرفته است که به فرمایش مقام معظم رهبری، به جای آنکه پول را به جیب کارگر و سرمایه دار ایرانی بریزد، به جیب کارگر و سرمایه دار خارجی انتقال می دهد. (25)
البته تنها راه حل رفع این مشکل، تحریم خرید اجناس خارجی به وسیله مردم است که لازمه آن هم این است که کیفیت اجناس ایرانی بالا برود.

2. اسراف تبذیر

این امر نیز به جهت آثار تخریبی فراوان در اخلاق اقتصادی، قابل توجه است. برخی از آموزه های چون «مصرف در راه گناه»(26)، «ضایع نمودن کالا»(27) و «فراتر و پیشتر از حد نیاز استفاده کردن»(28) و ... را می توان از مظاهر اسراف و تبذیر دانست.

3. اتراف

ابتذال در مصرف و اشرافیت گرایی که خوش گذرانی و کبر و غرور و طغیان و ...، پی آمد آن خواهد بود. (29)
از این رو، نه تنها سبب رونق اقتصادی نمی شود، بلکه به تکذیب حق، فساد اخلاقی، نابودی فرهنگ ها و تمدن ها و ... می انجامد. (30)

پی نوشت ها :

* نویسنده، پژوهشگر، کارشناس ارشد عرفان اسلامی و استاد دانشگاه.
1. غلام علی معصومی نیا، اخلاق اقتصادی، ص 121.
2. نک: هود: 6؛ جاثیه: 12 و 13.
3. اعراف: 1؛ حجر:20.
4. ملک: 15؛ بقره: 168 و ... .
5. سیدکاظم رجایی، معجم موضوعی آیات اقتصادی قرآن، صص 61-156.
6. کافی، ج5، صص 78، 260 و 273
7. بحارالانوار، ج3، صص 86 و 106.
8. کافی، ج5، صص 73 و 75؛ بحارالانوار، ج103، ص 16.
9. همان، صص 148 و 149.
10. کافی، ج5، ص 73؛ ج6، ص 287.
11. همان، صص 72 و 78؛ وسائل الشیعه، ج12، ص 11.
12. اعراف، 32؛ نحل: 5-7.
13. انفال: 60؛ فتح: 29.
14. سعید معیدفر، بررسی میزان اخلاق کار و عوامل فردی و اجتماعی مؤثر بر آن، ص 18.
15. المیزان، ج11، ص 312-33.
16. غررالحکم و دررالکلم، صص 326-463.
17. کافی، ج5، ص 300.
18. المیزان، ج18، ص 101؛ زخرف: 32.
19. ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ترجمه: محمدحجت کمره ای، ص 233.
20. جواد ایروانی، اخلاق اقتصادی از دیدگاه قرآن و حدیث، ص 105.
21. نک: حو.ف.آ. شومپتر، تاریخ تحلیل اقتصادی. ترجمه: فریدون فاطمی، ج1، صص 170-175.
22. مائد:88، بقره: 168.
23. بقره:172؛ نحل: 114.
24. نک: انعام: 141.
25. نک: سخنرانی مقام معظم رهبری در روز کارگر، اردیبهشت 1391.
26. محمدبن مسعود عیاشی، تفسیرعیاشی، ج2، ص 288.
27. کافی، ج4، ص 52.
28. همان، ص 53.
29. راغب اصفهانی، مفردات الفاظ قرآن، ص 166.
30. اخلاق اقتصادی از دیدگاه قرآن و حدیث، ص 118.

* قرآن کریم.
* نهج البلاغه(ترجمه و شرح فیض الاسلام).
1. ایروانی، جواد، «اخلاق اقتصادی از دیدگاه قرآن و حدیث»، مجله تخصصی الهیئت و حقوق. شماره 14.
2. تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم و دررالکلم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1366.
3. حرانی، ابن شعبه، تحف العقول، ترجمه: محمدحجت کمره ای، تهران، کتاب فروشی اسلامیه، 1398ه.ق.
4. حکیمی، محمدرضا و محمد و علی حکیمی، الحیاه، تهران، مکتب نشر الثقافه الاسلامیه، چاپ اول، 1368.
5. راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق: صفوان عنان داوودی، دمشق، دارالقلم و بیروت، دارالشامیه، 1416 ه.ق
6. رجایی، سید کاظم، معجم موضوعی آیات اقتصادی قرآن، قم، مؤسسه پژوهشی آموزشی امام خمینی رحمه الله، چاپ اول، 1382.
7. شومپتر، جوزف آ، تاریخ تحلیل اقتصادی، ترجمه: فریدون فاطمی، تهران، نشر مرکز، چاپ اول، 1375.
8. طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1417ه.ق
9. طوسی، محمدبن حسن، تهذیب الاحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1365.
10. عاملی، شیخ حر، وسائل الشیعه، تهران، مکتب الاسلامیه، چاپ ششم، 1403ه.ق.
11.عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر عیاشی، تهران، چاپ خانه علمیه، 1380.
12. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1365.
13. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاه، 1403ه.ق.
14. معصومی نیا، غلام علی، «اخلاق اقتصادی»، فصل نامه علمی و پژوهشی اقتصاد اسلامی، شماره 26، 1386.
15. معیدفر، سعید، بررسی میزان اخلاق کار و عوامل فردی و اجتماعی مؤثر بر آن، تهران: مؤسسه کار و تامین اجتماعی، چاپ اول، 1377.

منبع: نشریه اشارات (مجموعه مقالات)(ویژه سال تولید ملی، حمایت از کار و سرمایه ایرانی)