ستاره

ستاره یک توپ عظیم الجثه درخشان در فضا است که مقادیر بسیار زیادی نور و دیگر اشکال انرژی را تولید می کند. خورشید نیز یک ستاره است و نور و گرمای زمین را تأمین می نماید. ستارگان در پهنه آسمان مانند نقاطی نورانی در حال چشم زدن به نظر می آیند. البته به جز خورشید که به دلیل فاصله کم با زمین به شکل یک توپ دیده می شود.
خورشید و اغلب ستارگان دیگر از گاز و ماده ای گاز مانند و بسیار داغ به نام پلاسما(*) تشکیل شده اند. با اینحال برخی از ستارگان نیز که کوتوله های سفید و ستاره های نوترونی نامیده می شوند ترکیبی از بسته های محکم اتمی یا ذرات تشکیل دهنده اتم هستند. این گونه ستارگان از هر چیزی که در زمین یافت می شود چگال تر و متراکم تر می باشند.
ستاره ها در ابعاد گوناگونی وجود دارند. شعاع خورشید 695/500 کیلومتر است. ستاره شناسان خورشید را جزء ستارگان کوچک می دانند چرا که دیگر انواع ستارگان بسیار از خورشید ما بزرگ تر هستند. شعاع گونه ای از ستارگان که به آنها ستارگان ابر غول می گویند 1000 برابر شعاع خورشید است. کوچک ترین نوع ستارگان، ستارگان نوترونی هستند که شعاع برخی از آنها تنها 10 کیلومتر است.
در حدود 75 درصد از ستارگان جزء مجموعه های دو تایی هستند. دوتایی یک جفت ستاره است که دو عضو آن دور یکدیگر در چرخش هستند. خورشید جزء این ستارگان نیست اما نزدیک ترین ستاره به خورشید که پروکسیما سنتوری(1) یا پروکسیما قنطورس نام دارد جزء یک مجموعه چند ستاره ای است که آلفا قنطورس A و آلفا قنطورس B را شامل می شود. فاصله خورشید تا پروکسیما بیش از 40 تریلیون کیلومتر معادل 4/2 سال نوری است.
ستاره ها در گروه هایی به نام کهکشان گرد هم جمع آمده اند. تلسکوپها تاکنون کهکشانهایی را در فاصله 12 میلیارد سال نوری نشان داده اند. خورشید در کهکشان راه شیری قرار گرفته است و یکی از 100 میلیارد ستاره ای است که آن را تشکیل می دهد. در جهان بیش از 100 میلیارد کهکشان وجود دارد و تعداد ستاره های هر کدام به طور متوسط 100 میلیارد می باشد. بنابراین بیش از 10 میلیارد تریلیون ستاره در کائنات وجود دارد. اما گرما در شبی با آسمان صاف و به دور از نور شهر به آسمان نگاه کنیم، البته بدون کمک تلسکوپ یا دوربین دو چشمی، تنها 3000 ستاره خواهیم دید.
ستارگان نیز مانند ما انسانها دوره حیات دارند. آنها متولد می شوند، دورانی را سپری می کنند و در نهایت می میرند. خورشید حدود 4/6 میلیارد سال پیش متولد شد و تا بیش از 5 میلیارد سال دیگر عمر خواهد کرد. سپس شروع به بزرگ شدن می کند تا اینکه به یک غول سرخ تبدیل شود. در اواخر عمر لایه های بیرونی خود را از دست می دهد و هسته باقیمانده که کوتوله سفید خوانده می شود، تدریجاً کم نور می شود تا اینکه به یک کوتوله سیاه تبدیل گردد.
ستاره های دیگر به طرق مختلف مراحل عمر خود را سپری می کنند. برخی از آنها مرحله غول سرخ را پشت سر نمی گذارند. به جای آن مستقیماً وارد مرحله کوتوله سفید و سپس کوتوله سیاه می شوند. درصد کمی از ستارگان نیز در پایان عمر خود دچار یک انفجار مهیب به نام ابر نواختر می شوند.

ستارگان در شب

اگر شما شبی به آسمان نگاه کنید متوجه خواهید شد که به نظر می رسد درخشش ستارگان کم و زیاد می شود و اصطلاحاً ستاره ها چشمک می زنند. حرکتی بسیار آهسته نیز در ستارگان آسماده دیده می شود. اگر مکان چندین ستاره را در مدت چند ساعت دقیقاً بررسی کنید مشاهده خواهید کرد که همه ستارگان به آرامی به دور یک نقطه کوچک در آسمان در گردش هستند.
چشمک زدن ستارگان و کم و زیاد شدن درخشش آنها به دلیل حرکت جو زمین است. نور ستارگان به صورت پرتوهای مستقیم وارد جو می شوند. حرکت هوا دائماً مسیر پرتوهای نور را تغییر می دهد.

درخشش ستارگان

میزان درخشندگی ستارگانی که نور آنها به ما می رسد به دو عامل بستگی دارد :1) درخشش واقعی ستاره که در اصل مقدار انرژی نورانی است که از آن متساطع می شود، 2) فاصله ستاره از زمین. یک ستاره نزدیک که کم نور است می تواند بسیار درخشان تر از یک ستاره دور دست اما بسیار درخشان به نظر آید. برای مثال،آلفا قنطورس A بسیار نورانی تر از ستاره ریگل(رجل الجبار) دیده می شود. این در حالی است که آلفا فنطورس A تنها 0/00001 ریگل انرژی نورانی تولید می کند در عوض فاصله آن از زمین تنها 0/003 فاصله ریگل از زمین است.

طلوع و غروب ستارگان

وقتی از نیمکره شمالی زمین به آسمان نگاه می کنیم، ستارگان به دور نقطه ای که به آن قطب شمال سماوی می گوییم بر خلاف جهت عقربه های ساعت می چرخند. چنانچه در نیمکره جنوبی زمین باشیم و به آسمان نظر اندازیم، ستارگان هم جهت عقربه های ساعت و به دور نقطه ای که به آن قطب جنوب سماوی می گوییم، حرکت می کنند. در طی روز، خورشید نیز بر فراز آسمان، هم جهت و هم سرعت با دیگر ستارگان در گردش است. اما واقعیت این است که حرکتهایی که ما شاهد هستیم بر اثر جابجایی واقعی ستارگان روی نمی دهد، بلکه همه آنها به دلیل حرکت غرب به شرق حول محور خود این چنین به نظر می آیند. برای ناظری که بر روی زمین ایستاده زمین ثابت و خورشید و دیگر ستارگان در حال حرکت گردشی به نظر می رسند.

اسامی ستارگان

اجداد ما شاهد بودند که ستارگان بر اساس الگوهایی شبیه به چیزهایی نظیر پیکر انسان، حیوانات و یا اشیاء شناخته شده در کنار یکدیگر قرار می گیرند. بعضی از این الگوها که به آنها صور فلکی می گوییم، یادآور شخصیتهایی اسطوره ای هستند. برای مثال، صورت فلکی اریون (شکارچی)به یاد یک قهرمان اسطوره ای یونانی نامگذاری شده است.
امروزه ستارشناسان از این اسامی باستانی برای نامگذاری علمی ستارگان استفاده می کنند. اتحادیه بین المللی نجوم (2)، مجری نامگذاری اجرام سماوی، به طور رسمی 88 صورت فلکی را شناسایی کرده است. این صور همه آسمان ما را پوشانده اند. در بیشتر موارد برای نامگذاری درخشانترین ستاره در هر صورت فلکی از حروف آلفا (نخستین حرف در الفبای یونانی) در نام علمی آن استفاده می شود. برای نمونه، نام علمی ستاره وگا، درخشانترین ستاره در صورت فلکی لیرا، آلفای لیرا است. حرف بتا به دومین ستاره درخشان در هر صورت فلکی اختصاص دارد و گاما برای سومین ستاره درخشان صور فلکی به کار می رود. به همین شکل در نامگذاری 24 ستاره در هر صورت فلکی از 24 حرف زبان یونانی استفاده می شود. با تمام شدن 24 حرف، اعداد به کار گرفته می شوند.
به دلیل طولانی شدن عدد مربوط به ستارگان کشف شده، IAU از سیستم جدیدی برای نامگذاری ستارگانی که کشف می شوند، استفاده می کند. اغلب اسامی جدید تشکیل شده از حروف اختصاری به همراه گروهی از نشانه ها می باشند. حروف اختصاری، نشانگر نوع ستاره است و اطلاعاتی درباره ستاره بیان می کند. برای مثال، ستاره 1302 6350-PSRJ یک تپ اختر است، از آنجا که حرف اختصاری PSR در نام آن وجود دارد. اعداد 1302 و 6350 بیانگر موقعیت و مکان این ستاره (بُعد و میل آن) در آسمان می باشند. حرفj مبین آن است که مکان ستاره در دستگاه اندازه گیری 2000 j اعلام شده است.

مشخصات ستارگان

هر ستاره دارای پنج مشخصه بارز است: 1) درخشندگی، که ستاره شناسان آن را با واحدی به نام قدر می سنجند،2)رنگ،3)دمای سطحی، 4)اندازه ستاره، 5)جرم. همه این مشخصات به طور پیچیده ای با هم در ارتباط هستند. رنگ ستاره بیانگر دمای سطحی است و درخشندگی آن به دمای سطحی و اندازه وابسته است. جرم ستاره مشخص می کند که ستاره ای با اندازه ای مشخص چقدر می تواند انرژی تولید کند بنابراین بر دمای سطحی تأثیرگذار است. برای اینکه این ارتباطات ساده تر قابل فهم باشند، ستاره شناسان از نموداری به نام هر تسپرونگ - راسل استفاده می کنند. این نمودار به یاد ستاره شناس دانمارکی هر تسپرونگ(3) و هنری نوریس راسل(4) از ایالات متحده که به طور جداگانه کار می کردند و در سال 1910 آن را ابداع کردند، نامگذاری شد. این نمودار همچنین می تواند به ستاره شناسان در فهم و توضیح چرخه زندگی ستارگان کمک کند.

پی نوشت ها :

*. پلاسما حالت چهارم ماده است. در خیلی جاها این چنین آموزش می دهند که ماده دارای سه حالت است جامد، مایع و گاز است. پلاسما گاز شبه خنثایی از ذرات باردار و خنثی است که رفتار جمعی از خود ارائه می دهند. به عبارت دیگر می توان گفت که واژه پلاسما به گاز یونیده شده ای اطلاق می شود که همه یا بخش قابل توجهی از اتمهای آن یک یا چند الکترون از دست داده و به وینهای مثبت تبدیل شده باشند. یا به گاز بده شدت یونیده شده ای که تعداد الکترونهای آزاد آن تقریباً برابر با تعداد یونهای مثبت آن باشد، پلاسما گفته می شود.
1. Proxima centauri.
2. IAU.
3. Hertzsprung
4.Henry Norris Russell

منبع: - ، (1387)، شناخت فضا و منظومه شمسی ،الهام سجادی فر، تهران، [بی نا]، چاپ دوم1389.