سیاره زهره

زهره (ناهید یا ونوس) به دلیل تشابه در اندازه، جرم چگالی و حجم به خواهر دوقلوی زمین شهرت گرفته است. قطر این سیاره در حدود12،100 کیلومتر و تقریباً 644 کیلومتر کمتر از قطر زمین است. هیچ سیاره ای به اندازه زهره به زمین نزدیک نمی شود. در نزدیک ترین حالت، فاصله زهره از زمین حدود38/2میلیون کیلومتر است.
از منظر ساکنین زمین، زهره از هر سیاره و حتی ستاره دیگری درخشان تراست. در زمانهای مشخصی از سال، زهره اولین سیاره یا ستاره ای است که پس از طلوع آفتاب در قسمت شرقی آسمان وجود دارد. هنگامی که زهره در آستانه درخشان ترین فاز خود است، در نور روز نیز قابل مشاهده می باشد.
ستاره شناسان دوران باستان، جرمی را که به هنگام روز مشاهده می کردند، فسفروس(به معنای جسم تابنده) و جرمی را که به هنگام غروب در آسمان می دیدند، هسپروس(1) به معنای ستاره شامگاهی، نامگذاری کرده بودند. بعدها آنها فهمیدند که این دو جرم در واقع یک سیاره است و آن را به افتخار الهه عشق و زیبایی ونوس نامیدند.

مدار

زهره دومین سیاره در منظومه شمسی است و میانگین فاصله آن تا خورشید 108/2میلیون کیلومتر می باشد. به منظور قیاس، لازم به ذکر است که فاصله زمین، سومین سیاره منظومه، از خورشید150میلیون کیلومتر و فاصله عطارد، نخستین سیاره منظومه از خورشید 57/9میلیون کیلومتراست.
سیاره زهره تقریباً در یک مدار دایره شکل به دور خورشید در گردش است. دورترین فاصله این سیاره از خورشید108/9میلیون کیلومتر و کمترین فاصله آن107/5میلیون کیلومتر می باشد. مدار بقیه سیارات منظومه شمسی بیضی شکل است. یک سال در زهره معادل 225روز زمینی می باشد.

فاز

هنگام رصد زهره به کمک تلسکوپ تغییراتی در شکل و اندازه آن مشاهده می شود. از آنجایی که زمین و زهره هر دو به دور خورشید در گردشند، 584 روز یکبار زهره در گوشه ای از خورشید مشاهده می شود. در این هنگام تقریباً همه قسمت های روشن سیاره قابل رؤیت است. با حرکت زهره به دور خورشید و به سمت زمین قسمت های روشن آن کمتر و سایز سیاره بزرگتر به نظر می رسد. پس از گذشت تقریباً221روز، تنها نیمی از سیاره قابل رؤیت است. پس از 71 روز دیگر، زهره به سمتی از خورشید که زمین نیز در آنجا قرار می گیرد، نزدیک می شود و تنها هلال باریکی از آن قابل رؤیت خواهد بود. این سیاره هنگام نزدیک شدن به زمین، حوالی غروب دیده می شود و هنگام دور شدن از زمین، صبح زود مشاهده می گردد.

گردش سیاره

در حالی که زهره به دور خورشید در حرکت است، به آرامی حول محور طولی خود نیز گردش می کند. محور طولی زهره عمود بر صفحه گردش مداری سیاره نیست بلکه نسبت به آن زاویه ای حدود 178درجه دارد. برخلاف زمین، زهره در جهت گردش خود به دور خورشید، حول محور طولی خود نمی چرخد بلکه برخلاف آن در حرکت است. از منظر بیننده ای که بر روی زهره است، خورشید از غروب طلوع و از شب غروب می کند. هر دور وضعی و به عبارتی هر یک روز در این سیاره معادل 243روز زمینی طول می کشد و از یک سال آن که معادل225روز زمینی می باشد، طولانی تر است.

سطح و جو

گرچه زهره خواهر دوقلوی زمین است اما شرایط سطح آن با زمین تفاوت های بسیار زیادی دارد. سیاره شناسان مشکلات زیادی برای شناسایی شرایط سطح این سیاره داشتند به این دلیل که جو زهره همیشه با لایه ای بسیار ضخیم از ابر اسید سولفوریک پوشیده شده است. آنها برای شناخت این سیاره از رادار، تجهیزات رادیویی ستاره شناسی و کاوشگرهای فضایی استفاده می کنند. تا همین اواخر، بیشتر دانش سیاره شناسان از زهره توسط رادارهای مشاهده گر زمینی، کاوشگرهای ونرای(2)جماهیر شوروی و کاوشگرهای پایونیر(3)ایالات متحده به دست آمده بود. در سال 1990، کاوشگر ماژلان (4) ایالات متحده گردش خود به دور زهره را آغاز کرد و توسط رادار از سطح این سیاره نقشه هایی تهیه نمود.
سطح زهره بسیار داغ و بسیار خشک است. به دلیل دمای بسیار زیاد، وجود آب مایع در سطح آن غیر ممکن است. سطح این سیاره پوشیده از منطقه های گوناگونی شامل سطوح مسطح، کوهستان، دره و شیار است. حدود 65 درصد از سیاره را دشتهای صاف و مسطح پوشانده است. در این دشتها هزاران دهانه آتشفشان با قطرهای مختلف از 0/8تا240کیلومتر وجود دارد. شش منطقه کوهستانی، 35درصد ازسطح سیاره را به خود اختصاص داده اند. ارتفاع یکی از این کوهستانها به نام مَکسول(5)که در منطقه ایشتارترا(6)قرار گرفته است11/3کیلومتر و طول آن حدود 870کیلومتر می باشد. این مرتفع ترین منطقه بر روی زهره است. در منطقه ای به نام بتارجیو(7)دره ای به عمق یک کیلومتر وجود دارد.
چاله ها نیز در سطح زهره به دلیل برخورد سنگهای آسمانی با سیاره وجود دارند. ماه، مریخ و عطارد با چنین چاله هایی پوشیده شده اند ولی تعداد چاله ها بر روی زهره به طور قابل توجهی اندک است. از کمیاب بودن این چاله ها بر روی زهره، سیاره شناسان چنین استنتاج نموده اند که عمر سطح فعلی سیاره زهره کمتر از 1میلیارد سال است.
مناطقی بر روی زهره وجود دارد که به هیچ چیز بر روی زمین شبیه نیست. برای مثال تاج هایی حلقه مانند با قطرهای مختلف (بین155تا580کیلومتر)که دانشمندان تصور می کنند این تاج ها در اثرخروج مواد مذاب از دل این سیاره شکل می گیرند. همچنین در زهره مناطقی وجود دارد که در آنجا شیارها و لبه هایی در جهات مختلف به وجود آمده اند.
جو زهره از بقیه سیارات منظومه شمسی متراکم تر است. به طور عمده این جو شامل در اکسیدکربن، مقدار کمی نیتروژن و بخارآب می باشد. مقادیر بسیار اندکی آرگون، مونوکسیدکربن، نئون و دراکسیدسولفور نیز در آن ردیابی شده است. فشار جوی در زهره9122 کیلو پاسکال تخمین زده می شود. این مقدار90برابر فشارجوی در زمین (معادل 101کیلو پاسکال)است.

دما

دمای لایه های بالایی جو زهره به طور میانگین 13درجه سانتی گراد می باشد، درحالی که دمای سطح این سیاره به 465درجه سانتی گراد می رسد. زهره داغ ترین سیاره منظومه شمسی و داغ تر از اغلب کوره ها است.
گیاهان و جانداران زمینی به دلیل دمای بسیار زیاد زهره نمی توانند به حیات در این سیاره ادامه دهند. دانشمندان هنوز هیچ گونه ای از حیات را بر روی این سیاره کشف ننموده و تردید دارند که نوعی از آن در آینده پیدا شود.
بیشتر دانشمندان بر این باورند که دمای شدید سطح زهره به دلیل تأثیرات پدیده گلخانه ای است. یک گلخانه به پرتوهای پرانرژی خورشید اجازه ورود می دهد ولی از خروج گرما جلوگیری می کند. ابرهای ضخیم و اتمسفر غلیظ زهره نیز به همین شکل عمل می کنند. پرتوهای تابناک خورشید به درون جو سیاره راه پیدا می کنند اما انبوه قطرات بسیار ریزاسیدسولفوریک و مقادیر زیاد دی اکسیدکربن در ابرهای زهره، به نظر مانند تله ای، بیشتر انرژی خورشید را در سطح سیاره محبوس کرده اند.

جرم و چگالی

جرم زهره تقریباً چهار پنجم جرم زمین است. نیروی گرانش آن کمی از گرانش زمین کمتر می باشد از این رو جرمی معادل100کیلوگرم بر روی زمین، حدود88کیلوگرم بر روی زهره وزن خواهد داشت. چگالی زهره نیز اندکی از چگالی زمین کمتر است.

پروازهایی به زهره

زهره نخستین سیاره ای بود که توسط یک فضاپیمای در حال عبور، مورد مشاهده قرار گرفت. فضاپیمای بدون سرنشین مارینر2ایالات متحده در 14دسامبر 1962از فاصله 34،760کیلومتری این سیاره عبور نموده و موفق به اندازه گیری شرایط مختلف سطح و اطراف سیاره گردید. برای مثال به کمک تجهیزات خاصی که در فضاپیما وجود داشت، دمای شدید سیاره اندزه گیری شد.
دو فضاپیمای بدون سرنشین شوروی نیز در سال 1966به کاوش در زهره پرداختند. ونرا2 در 27فوریه از24،000کیلومتری زهره عبور کرد و ونرا 3 در اول مارس با اتمام مأموریت خود به درون سیاره سقوط نمود.
در اکتبر1967، از دو کشور ایالات متحده و شوروی فضاپیماهایی به زهره فرستاده شد. ونرا4، فضاپیمای شوروی، کپسول تجهیزات را توسط چتر به داخل جو سیاره انداخت. مارینر5، فضاپیمای ایالت متحده، از3،990 کیلومتری سیاره عبور نمود. این فضاپیما میدان مغناطیسی شناسایی ننمود. هر دو فضاپیما وجود مقادیر زیادی دی اکسید کربن در جو سیاره را گزارش کردند. در15دسامبر1970، ونرا7، فضاپیمای شوروی، بر روی زهره فرود آمد. در 5 فوریه 1974، ایالات متحده کاوشگر سیاره ای خود، مارینر10 را به نزدیکی این سیاره فرستاد. این کاوشگر برای نخستین بار تصاویری که در فاصله نزدیک از زهره تهیه نمود را به زمین ارسال کرد.
در22 اکتبر1975، فضاپیمای بدون سرنشین شوروی به نام ونرا9بر روی زهره فرود آمد و اولین تصاویر از سطح سیاره را تهیه نمود. سه روز بعد فضاپیمای بعدی شوروی یعنی ونرا10 به زهره رسید. این فضاپیما تصاویری از سطح زهره تهیه کرد، فشارجوی سیاره را اندازه گیری نمود و ترکیب بندی سنگهای سطح سیاره را مشخص کرد.
چهارفضاپیمای بدون سرنشین در دسامبر سال1978، به زهره رسیدند. فضاپیمای ایالات متحده به نام پایونر ونوس1(8)گردش خود به دور زهره را در 4 دسامبرآغاز کرد. این فضاپیما تصاویر راداری از زهره را برای ما ارسال نمود، از سطح سیاره نقشه ای تهیه کرد و دمای ابرهای بالای سیاره را اندازه گرفت. در نهم دسامبر، پایونیرونوس2 وارد جو زهره شده و چگالی و ترکیب بندی شیمیایی آن را اندازه گیری کرد. در21دسامبر، ونرا 12، فضاپیمای شوروی، در این سیاره فرود آمد. چهار روز بعد ونرا 11نیز و ونرا12 پیوست. هر دوی آنها اطلاعاتی در مورد لایه های پایینی جو زهره ارسال نمودند.
دو فضاپیمای دیگر نیز از شوروی در سال 1982بر سطح زهره فرود آمدند. ونرا13، در یکم مارس و ونرا14، در پنجم همان ماه. هر دوی آنها ضمن ارسال تصاویر به دست آمده، به آنالیز نمونه های خاک این سیاره نیز پرداختند. در اوایل اکتبر1983، دوفضاپیمای دیگر شوروی به کمک رادار از قسمت های شمالی زهره نقشه برداری کردند. ونرا15 و ونرا 16کار نقشه برداری خود را در سال1984به اتمام رساندند. هر دوی آنها تصاویر شفاف و واضحی از سطح زهره تهیه کردند.
فضاپیمای ماژلان ایالات متحده گردش خود به دور سیارات را در 10اوت 1990آغاز نمود. در تصاویر راداری به دست آمده توسط ماژلان، اجرام یا بخش های کوچک به وسعت100متر نیز قابل تفکیک می باشند.

پی نوشت ها :

1-Hesperus
2-Venera Probes
3-Pioneer Probes
4-Magellan Probe
5-Maxwell
6-Ishtar Terra
7-Beta Regio
8-Pionner Venus

منبع: - ، (1387)، شناخت فضا و منظومه شمسی ،الهام سجادی فر، تهران، [بی نا]، چاپ دوم1389.