زیارتگاه های اهل بیت و اصحاب ائمه علیهم السلام در سوریه

چکیده:

کشور سوریه بخشی از سرزمین کهن شام و از مراکز فرهنگی مهم جهان اسلام به شمار می آید، در نقاط مختلف این کشور زیارتگاه هایی منتسب به اهل بیت پیامبر (ص) و اصحاب ائمه (ع) وجود دارد.
وجود این زیارتگاه ها سوریه را به یکی از مقاصد زیارتی مهم شیعیان جهان تبدیل کرده است. تعدادی از این مزارات نزد شیعیان شناخته شده، ولی شمار قابل توجهی هم نزد جامعه امروز شیعیان ناشناخته مانده است. این نوشتار گزارشی است مختصر از زیارتگاه های اهل بیت (ع) و اصحاب ائمه در سوریه.

کلید واژه ها:

سوریه، زیارتگاه های اسلامی، اهل بیت، اصحاب ائمه (ع)، شیعیان.

مقدمه

کشور سوریه بخشی از سرزمین کهن شام است که از دیرباز تاکنون، یکی از مراکز تاریخی و فرهنگی مهم جهان اسلام به شمار می آید. در این کشور شمار قابل توجهی از زیارتگاه های منتسب به اهل بیت عصمت و طهارت (ع) و نیز صحابه و تابعین پیامبر اسلام (ص) وجود دارد.
برخی از این زیارتگاه ها، به ویژه آنهایی که در شهرهای مهم سوریه نظیر دمشق و حلب واقع شده، از تقدّسی بالا و شهرتی فراوان نزد شیعیان برخوردار است و همه ساله جمعیت فراوانی از آنان، از کشورهای مختلف به قصد زیارت آن به سوریه مسافرت می کنند، اما با این حال، زیارتگاه های فراوان دیگری در نقاط مختلف سوریه وجود دارد که عموم شیعیان از آن ناآگاه بوده و حتی می توان گفت برخی از این مزارات نزد شیعیان به کلی ناشناخته اند.
علاوه بر آن، مزارات دیگری نیز منتسب به برخی صحابه پیامبر (ص) و یاران نزدیک اهل بیت (ع) وجود دارد که عمدتاً مشهور و شناخته شده اند.
نگارنده هنگام اقامت چند ساله خود در سوریه، پس از تلاش فراوان و شناسایی بسیاری از زیارتگاه های اهل بیت (ع) در این کشور، از آنها بازدید میدانی به عمل آورده است و تا جای ممکن اطلاعات مربوط به این مزارات را از منابع تاریخی و کتب منتشر شده استخراج کرده است. این نوشتار حاوی گزارش نسبتاً مختصری از مزارات اهل بیت (ع) و اصحاب ائمه (ع) در سوریه است که به تفکیک مناطق جغرافیایی محل وقوع مزارات و استان های این کشور آماده شده است.(1)

شهر دمشق و توابع آن

شهر دمشق، پایتخت سوریه، از قدیمی ترین شهرهای جهان و مراکز سکونت انسان دانسته شده است. پس از اسلام، با انتقال مرکز خلافت از کوفه به دمشق در دوره اموی، این شهر به یک مرکز سیاسی مهم و بعدها به یکی از مراکز فرهنگی مهم جهان اسلام تبدیل شده؛ لذا در آن آثار معماری فراوانی از دوره های مختلف تاریخ به چشم می خورد که عامل جذب جهانگردان است.
در پی وقوع حادثه عاشورا در سال 61 هجری، به دستور یزید بن معاویه کاروان سرای اهل بیت را از کوفه به شام فرستادند تا در دمشق، پایتخت یزید، حضور یابند. تعدادی از زیارتگاه های اهل بیت (ع) در دمشق و حتی در سایر نقاط سوریه، با این حوادث و مسیر عبور کاروان اهل بیت (ع) ارتباط یافته است.
مشهورترین زیارتگاه اهل بیت (ع) در منطقه دمشق و حومه آن، آستانه حضرت زینب (س) دختر امام علی (ع) است که در شهرک «السیده زینب» در حدود 7 کیلومتری جنوب دمشق قرار دارد. این شهرک در گذشته، روستایی کوچک به نام «راویه» بوده است، (2) اما بعدها به روستای «قبر السّت»، و در چند دهه اخیر نیز به نام فعلی آن تغییر نام داده و البته نزد ایرانیان به «زینبیه» معروف شده است.
در منابع مربوط به دو قرن ششم و هفتم هجری، به این مزار تحت عنوان قبر ام کلثوم اشاره شده است. (3) در سنگ نوشته بسیار قدیمی موجود بر قبر ـ که قدمت آن قرن پنجم یا ششم هجری برآورد می شود ـ صاحب مزار، زینب صغری مکنّی به ام کلثوم، دختر امام علی (ع) و فاطمه زهرا (س) معرفی شده است، (4) اما در وقف نامه ای به تاریخ 768 هجری، از صاحب مزار با تعبیر زینب کبری دختر امام علی (ع) یاد شده است. براساس این وقف نامه، سید حسین بن موسی موسوی حسینی ـ نثیب اشراف دمشق و جد سادات آل مرتضی در شام ـ بنای مزار را بازسازی و بسیاری از باغ ها و املاک خود را وقف آن کرد و هفت تن از قضات شهر دمشق نیز آن را امضا کردند.(5)
در حال حاضر نیز مشهور میان شیعیان آن است که آستانه زینبیه مدفن حضرت زینب کبری (س) است و بسیاری از علمای شیعه در چند قرن اخیر این مسئله را پذیرفته اند؛(6) اما برخی علمای دیگر از جمله علامه سید محسن امین، با استناد به اقوال مورخان و کتیبه روی قبر، انتساب این آستانه را به ام کلثوم حضرت امام علی (ع) ترجیح داده اند.(7) ضمن آنکه علاوه بر دمشق، دو مکان دیگر یعنی قبرستان بقیع مدینه و شهر قاهره پایتخت مصر نیز به عنوان محل دفن حضرت زینب کبری (س) گفته شده است.
برخی از علما یکی از این دو قول را ترجیح داده اند، اما برخی دیگر با استناد به دلایل و شواهد تاریخی آن را رد کرده اند.(8)
به هر روی، این موضوع محل اختلاف میان صاحب نظران است و در این نوشتار امکان بررسی تفصیلی آن وجود ندارد.
در خصوص تاریخچه بنای آستان، لااقل از قرن ششم هجری بنایی بر روی قبر وجود داشته است.(9)
این بنا همان طور که اشاره شد، در نیمه قرن هشتم هجری به دست سید حسین موسوی حسینی بازسازی شد. متولیان آستانه زینبیه از آن زمان تاکنون، نسل در نسل از نوادگان نامبرده، یعنی از سادات خاندان آل مرتضی هستند.
ساختمان زیارتگاه در دوره عثمانی به دست والیان دمشق و یا متولیان مزار چند بار بازسازی و مرمّت شد.(10)
در سال 1370 ق، به همّت علامه سید محسن امین کمیته ای از اعیان و تاجران شیعه با هدف بازسازی و توسعه مزار تشکیل شد و براساس طرح توسعه جدید، بنای قدیمی تخریب و ساخت بنای جدید آغاز شد و اجرای طرح در مراحل زمانی مختلفی صورت گرفت.
در حال حاضر بنای آستانه شامل صحن وسیعی با پلان مربع است که حرم در میان آن قرار گرفته است و دارای گنبد و دو گلدسته مرتفع می باشد. گلدسته ها و دیوارهای صحن و رواق های آن به دست هنرمندان ایرانی کاشی کاری شده و سقف و دیوارهای حرم نیز از داخل آینه کاری و گنبد نیز از بیرون طلاکاری شده است.
در ضلع شرقی صحن، ساختمان مصلای زینبیه با صحن کوچکی، به همّت آیت الله فهری زنجانی ـ نماینده امام خمینی (ره) در سوریه ـ ساخته شده است و در آن نمازهای جماعت یومیه و نماز جمعه و مراسم ویژه مناسبت های مذهبی برگزار می شود. صحن جدیدی نیز اخیراً در ضلع شمالی آستانه مقدسه ساخته شده است.
در محدوده حرم حضرت زینب (س) و قبرستان های اطراف آن، چند تن از علما و مشاهیر شیعه مدفونند. از جمله در راهروی ورودی غربی صحن آستانه، قبر مرحوم سید محسن امین عاملی، از علمای بزرگ شام و صاحب کتاب گرانقدر أعیان الشیعه، و نیز قبر سید حسین مکی عاملی، از دیگر علمای شیعه در شام قرار دارد.
در قبرستان واقع در شمال آستانه نیز قبر دکتر علی شریعتی، و در قبرستان دیگری در جنوب آستانه، مقبره سید مصطفی جمال الدین، شاعر معاصر عراقی قرار دارد.
شهرک «السِّیّده زینب» تا پیش از چند دهه اخیر همچنان روستایی کوچک بود که بیشتر زمین های آن را مزارع و باغ های فراوانی پوشانده بود، اما در چند دهه اخیر، به علت تبدیل شدن آن به یکی از قطب های زیارتی شیعیان و سکونت مهاجران بسیاری از اتباع کشورهای دیگر (از جمله فلسطین، عراق، افغانستان، پاکستان، هند، ایران، لبنان و ...)، توسعه ای چشمگیر یافته است.
در ایام مناسبت های مهم مذهبی، به ویژه شب های جمعه، ایام دهه اول محرم و اربعین حسینی، آستانه حضرت زینب (س) شاهد حضور زائران بیشتری (از جمله زائران لبنانی) است. در فصل تابستان نیز که زائران بسیاری از ایران و عراق و شیعیان ساکن کشورهای خلیج فارس به سوریه سرازیر می شوند، و نیز در ایام تعطیلات نوروز (با توجه به حضور چشمگیر ایرانیان)، آستانه زینبیه به ویژه در اوقات نمازهای یومیه شاهد جمعیت فراوان زائران است.
زیارتگاه مهم دیگر در مناطق اطراف دمشق، آستانه سکینه دختر امام علی (ع) در شهر «داریا»، واقع در حدود 5 کیلومتری جنوب غربی دمشق است. برخلاف زیارتگاه حضرت زینب (س) که از قدیم برای شیعیان شناخته شده و دارای پیشینه تاریخی طولانی بوده است، این زیارتگاه تا پیش از سه دهه گذشته برای عموم شیعیان ناشناخته بود و بنای ساده و محقّری داشت. در منابع تاریخی نیز به آن اشاره ای نشده و تنها در برخی اسناد ملکی موجود در وزارت اوقاف سوریه از دوره اشغال سوریه توسط فرانسه (سال های 1919 تا 1945 م)، از این مزار و حدود ملکی آن سخن به میان آمده است .(11)
در سال 1367 ش، در پی اجرای طرح احداث خیابانی در منطقه و قرار گرفتن بقعه در مسیر آن، مراتب به مسؤولان منطقه رسید و استاندار حومه دمشق از تخریب آن جلوگیری کرد. سپس موضوع به استحضار حجت الاسلام و المسلمین حاج سید احمد واحدی، از روحانیون ایرانی مقیم زینبیه رسید و در پی بررسی های انجام شده درباره این مزار، کمیته ای برای بازسازی آن تأسیس شد. سرانجام پس از خریداری زمین های اطراف مزار، کار بازسازی و توسعه آن آغاز شد.(12)
سکینه دختر امام علی (ع) تا پیش از شهرت زیارتگاه منسوب به وی بانوی ناشناخته ای بود که در منابع تاریخی و رجالی شیعه نامی از او برده نشده است، تنها در برخی منابع حدیثی، از جمله در متن دو روایت و سند یک حدیث در برخی منابع شیعه، نامی از او به چشم می خورد.(13) چند پژوهشگر معاصر نیز درباره این بانو کتابچه هایی تألیف کرده و با استناد به این سه روایت، وی را شخصیتی تاریخی و از فرزندان امام علی (ع) دانسته اند و حتی فرزند آن حضرت (ع) از فاطمه زهرا (س) به شمار آورده اند.(14) با این حال برخی از علما، روایات فوق را برای اثبات وجود این شخصیت کافی نمی دانند.
در حال حاضر ساختمان بزرگی بر روی قبر احداث شده و دارای ایوان، گنبد و دو گلدسته است. بیشتر زائرانی که به سوریه مسافرت می کنند، آستانه سکینه دختر امام علی (ع) را نیز زیارت می کنند.
دومین زیارتگاه مشهور اهل بیت (ع) در دمشق (پس از آستانه زینبیه)، آستانه رقیه دختر امام حسین (ع) است. این زیارتگاه در میان کوچه پس کوچه های قدیمی شهر دمشق، در شمال شرقی مسجد جامع اموی این شهر قرار دارد. در منابع تاریخی از آن به عنوان مسجد یا زیارتگاه رأس الحسین (ع) یاد شده؛ (15) و این مکان محل دفن سر امام (ع) در دمشق دانسته شده است، (16) اما در منابع متأخر، به وجود قبر حضرت رقیه (س) در آن، در کنار مقام رأس الحسین، اشاره شده است.(17)
این مسئله در کتیبه های سنگی موجود در بنا که تا چندی پیش در آن وجود داشته، تأکید شده است (18) درباره رقیه دختر امام حسین (ع) و چگونگی دفن ایشان در این مکان، در منابع تاریخی کهن و معتبر آگاهی های چندانی وجود ندارد. تنها عمادالدین طبری (م بعد از 698 هـ) در کتاب خود کامل بهائی، به طور خلاصه داستان وفات دختر چهار ساله ای از امام حسین (ع) را در دمشق ـ بدون اشاره به نام وی ـ نقل کرده است.(19) میرزا محمد هاشم خراسانی (م 1352 ق) نیز به تفصیل، حادثه رؤیت جسد صحیح و سالم حضرت رقیه دختر امام حسین (ع) را ـ که در جریان اصلاح قبر ایشان در سال 1280 هجری آشکار شده بود ـ از برخی علمای شیعه دمشق روایت کرده است.(20)
زیارتگاه حضرت رقیه همچون آستانه حضرت زینب (س) دارای قدمت بالایی است و بارها بازسازی شده است. بنای آن تا کمتر از نیم قرن اخیر نسبتاً کوچک و مساحت آن در حدود 60 متر مربع بود. در اوایل دهه 70 قرن بیستم میلادی، تعدادی از مؤمنان و شخصیت های شیعه گرد هم آمدند و کمیته ای برای بازسازی و توسعه بنای زیارتگاه تأسیس کردند. پس از خریداری تعدادی از املاک مجاور، کار توسعه در سال 1404 ق/1984 م آغاز شد و بخش عمده آن تا سال 1410 ق/ 1990 م به پایان رسید.
امروزه آستانه حضرت رقیه شامل بنای نسبتاً وسیعی است که از حرم اصلی، دو صحن و چند شبستان تشکیل شده است. در بیشتر بخش های بنا معماری اسلامی ـ ایرانی غالب و کاملاً مشهود است. پوشش خارجی دیوارهای بنا و رواق های صحن ها از سنگ های سفید رنگ است و سقف حرم و شبستان ها از داخل، با آینه کاری، الواح و کتیبه های کاشی و نقوش اسلیمی بسیار زیبا تزئین یافته است. این ویژگی های معماری جلوه خاصی به آستانه حضرت رقیه بخشیده و بنای آن را از سایر بناهای تاریخ شهر دمشق متمایز ساخته است. در حال حاضر مدیریت آستانه با شیعیان سوری است و در آن نمازهای جماعت یومیه و نماز جمعه برپا می گردد. مناسبت های دینی و مذهبی نیز با هماهنگی دفاتر نهادهای ایرانی در دمشق به ویژه دفتر نمایندگی بعثه مقام معظم رهبری برگزار می شود.
زیارتگاه مهم دیگر شیعیان در دمشق مقام رأس الحسین (ع) و مقام اول زین العابدین (ع) است. این دو مقام در زاویه شمال شرقی مسجد اموی واقع است و ورودی آن در ضلع شرقی صحن مسجد قرار دارد. این زیارتگاه شام دو اتاق متصل به یکدیگر است که در منابع تاریخی گاهی با نام زیارتگاه رأس الحسین (ع) و گاهی با نام زیارتگاه امام زین العابدین (ع) از آن یاد شده است. به نوشته ابن عساکر، این زیارتگاه محل قرار دادن سر امام حسین (ع) در زمان آوردن آن به دمشق دانسته شده است.(21) براساس گفته ابن فضل الله عمری، مقام امام زین العابدین (ع)، محل زندانی شدن امام (ع) در زمان حضورشان در دمشق بوده است.(22)
برای رسیدن به مقام امام زین العابدین (ع) ابتدا باید از تالار بزرگ سرپوشیده ای در شرق صحن مسجد اموی عبور کرد. در دیوار ضلع شرقی اتاق زیارتگاه، محرابی وجود دارد که درون ضریحی از چوب و شیشه قرار گرفته است. این محراب در کتیبه بالای آن، محل نشستن امام زین العابدین (ع) معرفی شده است. در کنار محراب، طاقچه یا فرورفتگی کوچکی در داخل دیوار وجود دارد که دارای پوشش نقره ای است. زائران با وارد کردن سر خود به این طاقچه آن را می بوسند. در کنار آن، ورودی مقام رأس الحسین (ع) قرار دارد.
این زیارتگاه شامل اتاق مربع و دارای گنبد کوچکی است . در زاویه شمال غربی آن، یعنی در نقطه ای که دقیقاً پشت آن طاقچه مقام امام سجاد (ع) قرار دارد، ضریحی نقره ای به چشم می خورد که محل قرار دادن سر مبارک امام (ع) دانسته شده است. این ضریح از سوی محمد برهان الدین، داعی اسماعیلیان بهره هند، در سال 1414ق/ 1993 م نصب شده است. بیشتر زائران حضرت رقیه، در مسیر خود زیارتگاه رأس الحسین (ع) و امام زین العابدین (ع) در مسجد اموی و همچنین زیارتگاه سر حضرت یحیی (ع) در داخل شبستان این مسجد را زیارت می کنند.
قبرستان باب الصغیر دمشق از دیگر نقاط مورد توجه زائران شیعه است. قدمت آن به نخستین سال های ورود اسلام به سرزمین شام می رسد به علت اینکه بسیاری از اهل بیت، صحابه، علما و مشاهیر اسلام در آن دفن شده اند، از اهمیت تاریخی فراوانی برخوردار است. تا به امروز در این قبرستان چندین زیارتگاه منتسب به همسران پیامبر (ص) صحابه و تابعین آن حضرت (ع) و نیز تعدادی از فرزندان و نوادگان ائمه (ع) وجود دارد. زیارتگاه های مورد توجه شیعیان بدین شرح است :
1.رؤوس الشهداء (سرهای شهدای کربلا)؛
2.محراب امام زین العابدین (ع)؛
3.زینب یا ام کلثوم صغری دختر امام علی (ع) و سکینه دختر امام حسین (ع)؛
4.فاطمه دختر امام حسین (ع)؛
5.ام الحسن دختر امام حسن (ع) و حمیده دختر مسلم به عقیل و اسماء بنت عمیس (همسر جعفر بن ابی طالب)؛
6.عبدالله بن امام زین العابدین (ع)؛
7.عبدالله بن امام جعفر صادق (ع)؛
8.بلال حبشی ـ مؤذن پیامبر (ص) و عبدالله بن جعفر طیار (همسر حضرت زینب)؛
9.فضه کنیز حضرت فاطمه زهرا (س)؛
10.ام سلمه همسر پیامبر (ص)؛
11.ام حبیبه همسر پیامبر (ص).
نکته قابل توجه درباره مزارات باب الصغیر آن است که در منابع تاریخی به وجود قبور و مزارات شخصیت هایی در این قبرستان اشاره شده است که امروزه نشانی از آنها به چشم نمی خورد، (23) اما از سوی دیگر، در منابع تاریخی، از برخی زیارتگاه های موجود در این مکان نام برده نشده است (24) و مورخان محل وفات و دفن تعدادی از شخصیت های صاحب مزار در آن را نیز در جای دیگری تعیین کرده اند.
از آن جمله، قبور هر یک از سکینه و فاطمه دختر امام حسین (ع)، همسران پیامبر (ص) و عبدالله بن جعفر طیّار در مدینه تعیین شده است .
البته مزارات این شخصیت ها می تواند جنبه نمادین داشته، یادآور حضور تاریخی آنها در منطقه شام باشد، اما بدون شک برخی از این مزارات در واقع قبور شخصیت های تاریخی دیگری ـ چه از اهل بیت (ع) و چه از غیر اهل بیت (ع) است که در منابع تاریخی به حضور یا وفات آنها در دمشق یا باب الصغیر اشاره شده است و در گذر زمان، نام آنها تحریف شده و به شخصیت های دیگر نسبت داده شده است. (25)
بنای کنونی بیشتر این زیارتگاه ها از اواخر دوره عثمانی است و معماری آن تقریباً شبیه یکدیگر است. ساختمان آنها معمولاً از سنگ هایی به طور متناوب در دو رنگ (سیاه و سفید) ساخته شده و دارای گنبدهای سبز رنگ است. بیشتر مزارات در وسط قبرستان قرار دارند، اما برخی نیز در حاشیه قبرستان واقع اند و صحنی مستقل از فضای قبرستان دارند.
برخی از زیارتگاه های باب الصغیر دارای زیرزمین است که با پله هایی به همکف متصل می گردد و قبور اصلی در آنجا قرار دارد، اما در عین حال نیز در طبقه همکف، قبوری نمادین ایجاد شده است.(26)
از میان مزارات باب الصغیر، زیارتگاه رؤوس الشهدا، در میان زائران شیعه جایگاه ویژه ای دارد. این زیارتگاه مدفن سرهای 16 تن از شهدای کربلا دانسته شده که اسامی آنها بدین شرح است: عباس، عبداللّه، محمد، جعفر، عثمان و عمر فرزندان امام علی (ع)، علی اکبر و عبدالله فرزندان امام حسین (ع)، قاسم فرزند امام حسن (ع)، جعفر بن عقیل عون بن عبدالله بن جعفر بن ابی طالب، حبیب بن مظاهر و حرّ ریاحی، اما مرحوم سید محسن امین، صاحب أعیان الشعیه، با استناد به کتیبه ای که در این زیارتگاه رؤیت کرده بود و در آن تنها نام سه تن از شهدای کربلا برده شده بود، اینجا را مدفن سرهای سه تن از شهدای کربلا یعنی حضرت عباس، علی اکبر و حبیب بن مظاهر دانسته است.(27) به هر حال، مسئله هویت و سندیت این مزار نیازمند بررسی تاریخی دقیق تری است.
زیارتگاه سرهای شهدا دارای صحن مستقل و از محوطه قبرستان کاملاً جداست. بنا در میان صحن قرار دارد و بر روی قبر، ضریحی نقره ای از سوی داعی مطلق شیعیان اسماعیلی بهره هند نصب شده است. در داخل ضریح، شانزده عمامه پارچه ای به نشانه شانزده سر شهدای کربلا وجود دارد.
ضلع شرقی صحن، متصل به صحن مسجد نسبتاً جدیدی است که در شبستان آن محرابی منتسب به امام زین العابدین (ع) وجود دارد. در داخل صحن نیز چاه آبی وجود دارد که به باور زائران، با آب آن سرهای شهدای کربلا شستشو داده شده است.
قبر بلال حبشی، مؤذن رسول خدا (ص)، از دیگر زیارتگاه های مورد توجه زائران باب الصغیر است. البته در منابع تاریخی، اقوال دیگری در محل مدفن بلال ذکر شده است؛ از جمله در شهر داریا، که هنوز هم قبر منسوب به وی در قبرستان ابومسلم خولانی این شهر باقی مانده است، اما قول مشهور آن است که بلال در باب الصغیر دفن شده است.
علاوه بر مزارات مورد اشاره فوق، مقابر و مزارات دیگری نیز در این قبرستان وجود دارد که درب آن در بیشتر اوقات بسته است و چندان مورد توجه زائران قرار ندارد. از آن جمله می توان به مزارات منسوب به اویس قرنی، حفصه دختر عمربن خطاب (از همسران پیامبر)(28)، عبدالله بن ام مکتوب (از صحابه پیامبر)، ابان بن عثمان بن عفّان و نیز مقبره معاویة بن ابی سفیان و مقبرة ولید بن عبدالملک از خلفای اموی اشاره کرد.
زیارتگاه حجر بن عدی کندی، زیارتگاه مهم دیگر شیعیان در حومه دمشق است. این زیارتگاه در روستای عدرا در حدود 20 کیلومتری شرق دمشق واقع است که مدفن حجربن عدی کندی ـ از صحابه پیامبر (ص) و یار باوفای امام علی (ع) و پنج تن از یاران وی است. او و یارانش، در راه ولایت امام علی (ع)، به دستور معاویه در منطقه «مرج عذراء» به شهادت رسیدند. این منطقه امروزه به عدرا تغییر نام داده است. بنای قدیمی مزار در نیم قرن اخیر تخریب و بنای جدیدی به جای آن ساخته شده است. قبر حجر و یارانش در میان بنا قرار دارد و ضریح جدیدی بر روی آن نصب شده است. بنا دارای گنبد و مناره است و مسجدی نیز در مجاورت آن وجود دارد.
شایان ذکر است که در داخل یکی از مساجد قدیمی دمشق به نام «مسجد الاقصاب»، واقع در خیابان ملک فیصل، زیارتگاه دیگری از آن حجر و یارانش وجود دارد که مدفن سرهای بریده آنان دانسته شده است. این زیارتگاه نزد شیعیان از شهرت بالایی برخوردار نیست.
علاوه بر زیارتگاه های فوق، مزارات دیگری از فرزندان ائمه (ع) وجود دارد که نزد شیعیان چندان شناخته شده نیست. از آن جمله می توان به مزار نفیسه دختر امام علی (ع)، در روستای «حتیتة الجرش» نزدیک روستای «زبدین» در حدود 10 کیلومتری جنوب شرقی دمشق اشاره کرد. در محله قدیمی «مزّه» در غرب دمشق نیز سه مزار دیگر وجود دارد که عبارت است از: قبر محمد بن امام حسن (ع) و فرزند وی قاسم بن محمد بن امام حسن (ع) در یک مکان در کنار یکدیگر، مزار منسوب به محمد حنفیه فرزند امام علی (ع)، و مزار فرزند دیگری از امیرالمؤمنین (ع) به نام محمد.
بنای بیشتر این مزارات بسیار کوچک و محقّر است و گاه از یک چهاردیواری بدون سقف فراتر نمی رود.
همچنین در محدوده شهر دمشق و اطراف آن، مزارات دیگری منسوب به شخصیت های مقدس و مورد احترام شیعه وجود دارد که نزد شیعیان کمتر شناخته شده و یا مورد توجه آنان نیست. از آن جمله می توان به مزارات زیر اشاره کرد: مزار قثم بن عباس بن عبدالمطلب در جنوب شهر «التّلّ» در شمال دمشق، مزار مقداد بن اسود کندی (از ارکان اربعه) در مسجدی در محله «سیدی مقداد» در کنار جاده دمشق به زینبیه، مزار ابوذر غفاری (از ارکان اربعه) در مسجدی در محله شارع الامین دمشق، مزار اویس قرنی در شرق قبرستان «میدان» در جنوب دمشق.
از نظر تاریخی، در انتساب بیشتر مزارات مورد اشاره فوق به صاحبان آن (از جمله محمد حنفیه، قثم بن عبّاس، ابوذر، مقداد و اویس قرنی) تردید جدّی وجود دارد.(29)

استان های حمص و حماه

دو استان حمص و حماه در مرکز سوریه قرار دارند. شهر حمص از شهرهای مهم سوریه و در 160 کیلومتری شمال دمشق واقع است. در این شهر زیارتگاهی منتسب به دو تن از فرزندان جعفر طیار وجود دارد که نام آنها عبدالله و عبیدالله معرفی شده است.(30) این زیارتگاه شامل مقبره ای است. (30) این زیارتگاه شامل مقبره ای تاریخی از دوره ایوبی یا مملوکی است که امروزه در داخل مسجد جدیدی در محله «باب الدریب» در جنوب شرقی بافت قدیمی شهر قرار دارد.
همچنین در میان محلات بافت تاریخی شهر، مزاراتی منسوب به برخی از صحابه پیامبر (ص)، از جمله ابوذر، ابن مسعود، دحیّه کلبی، عکاشه بن محصن، عمروبن امیه ضمری و نیز وحشی (قاتل حمزه) و ثوبان (غلام پیامبر) وجود دارد که از نظر تاریخی، بیشتر آنها از اعتبار چندانی برخوردار نیستند. قبر خالدبن ولید نیز ـ که مورد قبول شیعه نیست ـ در مرکز شهر، در داخل مسجدی بزرگ از دوره عثمانی قرار دارد.
در شهر حمص، زیارتگاهی از آن رأس الحسین (ع) نیز وجود داشته که یکی از نقاط محل قرار دادن سر مبارک سیدالشهداء (ع) در مسیر انتقال آن از کوفه به شام به شمار می آمده، اما امروزه از بین رفته است.(31)
حماه شهری تاریخی است که در 50 کیلومتری شمال حمص واقع است. رودخانه «العاصی» که از میان حماه می گذرد، عاملی برای زیبایی این شهر به شمار می آید. در طرفین این رودخانه در نقاط مختلف شهر چرخاب های چوبی قدیمی و بزرگی وجود دارد که باعث جلب توجه جهانگردان خارجی و علاقه مندان به تمدن اسلامی به این شهر شده است.
در یکی از محلات قدیمی شهر حماه، در پایین تپه قلعه این شهر، مسجد و زیارتگاه رأس الحسین (ع) وجود دارد که امروزه به نام «مسجد الحسنین» شناخته می شود. براساس کتیبه ای بر سر در آن بنای مسجد بر اثر زلزله ای ویران شده و در سال 552 هجری به دست سلطان نورالدین محمود بن زنگی بازسازی شده است. این موضوع نشان دهنده آن است که قدمت بنا، لااقل به اوایل قرن ششم هجری می رسد. بخش های اصلی مسجد عبارتند از : شبستان، صحن و رواق شمالی آن.
شبستان مسجد دارای دو گنبد تاریخی است و در غرب آن مناره ای مربع وجود دارد. این زیارتگاه را نیز باید یکی از نقاط محل قرار دادن سر امام حسین (ع) به شمار آورد، در حالی که امروزه در داخل آن، مکانی به عنوان مقام رأس الحسین (ع) وجود ندارد.
اما در ضلع شرقی صحن، مزاری منسوب به حضرت یونس پیامبر (ع) وجود دارد که شاید همان مقام رأس الحسین (ع) بوده است. به هر روی، شاید بتوان این زیارتگاه را از معتبرترین و مهم ترین زیارتگاه های شیعه در سوریه به شمار آورد.
در حدود 5 کیلومتری شمال حماه، کوهی به نام «جبل زین العابدین» وجود دارد که در بالای آن مزاری به همین نام قرار دارد. این مزار که به امام زین العابدین (ع) انتساب یافته است، از مهم ترین زیارتگاه های فرقه علویان در سوریه به شمار می آید. براساس کتیبه های موجود در زیارتگاه، بنای آن به دستور سلطان قایتبای مملوکی، در سال 883 هجری ساخته شده است. ساختمان مزار شامل دو اتاق متصل به یکدیگر است که هر یک گنبدی سفید رنگ دارد.
در میان اتاق شرقی، صورت قبری برجسته از زمین وجود دارد. در شمال بنا صحن قرار دارد و در اطراف آن اتاق هایی برای آشپزی و اقامت زائران به چشم می خورد. به عقیده نگارنده، شواهد تاریخی نشان می دهد که این مزار، در واقع قبر یکی از سادات منطقه حماه به نام زین العابدین است؛ که وجود تشابه اسمی، باعث شده در دوره های اخیر به امام زین العابدین انتساب یابد.
همچنین در روستای «طیبة الامام»، در حدود 13 کیلومتری شمال حماه و در فاصله کمی از کوه زین العابدین، مزار دیگری به نام «امام علی بن الحسین» وجود دارد که اهالی منطقه آن را شخصیت دیگری غیر از «زین العابدین» می دانند. این مزار داخل مسجدی قدیمی در میان روستا قرار دارد و قبر یکی از سادات از نسل امام زین العابدین (ع) دانسته شده است. اما به نظر می رسد در گذشته، به امام علی (ع) منتسب بوده است. به هر روی، نمی توان به آسانی درباره این زیارتگاه و هویت آن، اظهار نظر قطعی نمود. اهمیت این مزار نزد اهالی منطقه تا جایی است که این روستا، از «طیبة العلا» به «طیبة الامام» (=طیبة الامام علی) تغییر نام داده است. (32)

استان های شمالی سوریه (حلب و ادلب)

دو استان حلب و ادلب، ناحیه شمال غربی و بخشی از ناحیه شمالی خاک سوریه را شامل می شوند. منطقه شمال سوریه در دو قرن چهارم و پنجم هجری شاهد تأسیس دو سلسله شیعه یعنی حمدانیان و بنی مرداس بود که نقش قابل توجهی در گسترش تشیع در این منطقه داشتند، اما در دوره های تاریخی بعدی، به علت روی کار آمدن دولت ها و حاکمان سنّی مذهب و سختگیری های آنان نسبت به تشیع، به تدریج از حضور و نقش شیعیان در شمال سوریه کاسته شد؛ به طوری که تا پایان دوره عثمانی، شیعه به یک اقلیت کوچک و کم جمعیت در منطقه تبدیل شد.
تا به امروز در شمال حلب، دو منطقه شیعه نشین یعنی شهر «نبّل» و شهرک «الزهراء»، و در شمال شهر ادلب (33)، دو منطقه شیعه نشین یعنی شهر «فوعه» و روستای «کفریا» وجود دارد و اقلیت چند هزار نفری شیعه ای نیز در شهــر «معرّة مصرین» در شمال ادلب وجود دارد.
فوعه و معرّة مصرین از مراکز قدیمی تشیع در شام به شمار می آیند. در محله شیعه نشین شهر معرّة مصرین، زیارتگاهی به نام «مشهد امام علی (ع) وجود دارد که نوع ارتباط آن با امیرالمؤمنین (ع) نامشخص است. بر اساس کتیبه سردر بنا، قدمت آن به سال 426 هـ .ق (یعنی دوره حاکمیت بنی مرداس) می رسد. نکته مهم درباره این کتیبه آن است که در آن، عبارت «علی ولی الله» آمده است و بنابراین، از قدیمی ترین کتیبه های حاوی مضامین شیعی که تا به امروز سالم باقی مانده است، به شمار می آید.(34)
در شرق فوعه نیز قدمگاهی منسوب به امام علی (ع) وجود دارد که شامل اتاق گنبددار بسیار کوچکی است و در آن یک جای پای منسوب به امام علی (ع) وجود دارد.
معرّة النعمان از دیگر شهرهای استان ادلب است که در میان راه دو شهر حماه و حلب واقع است. این شهر زادگاه ابوالعلای معرّی، شاعر معروف عرب است که قبر وی تا به امروز در آن باقی مانده است. در مرکز شهر، مسجد جامع تاریخی و وسیعی وجود دارد که پیشینه آن به قرون نخستین هجری می رسد.
در ضلع جنوبی صحن مسجد طاقچه کوچکی وجود دارد که نزد اهالی شهر به عنوان مقام رأس الحسین (ع) دانسته شده و در برخی سفرنامه های حج فارسی دوره قاجار نیز بدان اشاره شده است، (35) اما امروزه جامعه شیعه از وجود این مزار ناآگاه است.
از دیگر مزارات منتسب به شخصیت های مقدس شیعه در استان ادلب می توان به مزار منسوب به محمد حنفیه در روستای باریشا (در حدود 55 کیلومتری غرب حلب)، و مزار منسوب به اویس قرنی در مسجدی در معرّة النعمان اشاره کرد؛ که البته از اعتبار تاریخی برخوردار نیست.
شهر حلب، دومین شهر بزرگ و مهم سوریه پس از دمشق و از قدمت تاریخی فراوانی برخوردار است. این شهر، در سایه دو سلسله شیعه مذهب «حمدانیان» و «بنی مرداس»، که حلب را به عنوان مرکز حاکمیت خود قرار دادند، در فاصله سده های چهارم تا ششم هجری به یکی از حوزه های مهم علمی و فرهنگی تشیع تبدیل شد.(36) اما امروزه شیعیان در این شهر انگشت شمارند.
شهر حلب از نظر تاریخی بسیار قابل توجه و دارای آثار معماری مهم و متعددی از دوره اسلامی است؛ از این رو در سال 2006 میلادی در کنار اصفهان به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام انتخاب شد. از جمله مهم ترین آثار تاریخی حلب، می توان به قلعه آن اشاره کرد که بر روی تپه مرتفعی در میان شهر قرار دارد و از وسیع ترین قلعه های جهان به شمار می آید.
در فاصله کمی از قلعه، مسجد جامع شهر موسوم به «جامع کبیر» یا «جامع اموی» واقع است که قدمت اولیه آن به دوره اموی می رسد و در شبستان آن مزاری منسوب به حضرت زکریای پیامبر (ص) وجود دارد.(37)
در زاویه شمال غربی صحن این مسجد، مناره چهارضلعی منحصر به فرد و زیبایی وجود دارد که در نیمه دوم قرن پنجم هجری، به دست «ابن خشّاب حلبی» ـ قاضی شیعه مذهب حلب در اوایل دوره سلجوقی ـ ساخته شده است. بر روی یکی از کتیبه های این مناره، صلوات بر چهارده معصوم به خط ثلث نوشته شده است که یادگاری از دوران غلبه تشیع در حلب به شمار می آید.(38)
همچنین در شهر حلب، دو زیارتگاه مهم یعنی مشهد الحسین (یا رأس الحسین) و مشهد محسن وجود دارد. این دو زیارتگاه در دامنه کوهی کم ارتفاع در میان بافت جدید شهر قرار دارند که در گذشته به کوه جوشن شهرت داشته است. در وجه تسمیه این کوه گفته اند:
از زمانی که شمر بین ذی الجوشن به همراه اسرای اهل بیت و سرهای شهدای کربلا در آن توقف کرد، به کوه جوشن معروف شد.(39) این دو زیارتگاه نیز با این حادثه ارتباط یافته اند.
درباره علت ساخته شده مشهد رأس الحسین (ع) گفته شده است: سر امام حسین (ع) را در این محل بر زمین گذاشته اند و قطره ای از خون ایشان بر سنگی چکیده است؛ سپس این مشهد را بر روی آن بنا کردند.(40) برخی نیز آن را محل دیر راهب قنّسرین دانسته اند؛ (41) که به نقل ابن شهرآشوب، سر مبارک را از لشکر یزید امانت گرفت و در دیر خود گذاشت و سرانجام اسلام آورد. (42)
با استناد به بررسی های باستان شناسی چنین نتیجه گیری شده که این بنا در آغاز تنها شامل یک گنبد بوده است و قدمت آن را از دوره عمربن عبدالعزیز ( 99 ـ 101 هـ) حدس زده اند. سپس در دوره سیف الدوله حمدانی (333 ـ 356 هـ)، نخستین حاکم سلسله حمدانیان، توسعه یافته و در دوره های بعدی نیز بارها بازسازی شده و توسعه بیشتری یافته است. (43)
این زیارتگاه در جریان جنگ جهانی اول به عنوان انبار مهمّات جنگی ارتش تُرک مورد استفاده قرار گرفت. در پایان جنگ، به علت یورش مردم به آن، مهمات داخل آن منفجر شد و بنا به کلی ویران گردید. (44) پس از این حادثه، زیارتگاه به مدت چند دهه به صورت ویرانه رها شد تا اینکه با تلاش و پیگیری «جمعیه الإعمار و الإحسان» ـ که به همّت شیعیان حلب تأسیس شد ـ و با پشتیبانی مراجع تقلید و با نظارت اداره آثار تاریخی حلب، در فاصله سال های 1961 ـ 1967 م به شکل پیشین خود بازسازی شد. (45)
مشهد الحسین بنای تاریخی عظیمی است که به تمامی از سنگ ساخته شده است و از آثار معماری اسلامی بسیار مهم حلب به شمار می آید. بنا دارای دو صحن کوچک و بزرگ است. صحن کوچک قدیمی تر از صحن بزرگ است و بر روی آن سقف مجازی جدیدی نصب شده است. در اطراف صحن کوچک بخش های مختلفی از جمله شبستان، ایوان، رواق ها و سایر ساختمان ها قرار دارد. در داخل ضریحی کوچک در ایوان بنا، سنگی وجود دارد که گفته می شود سر امام حسین (ع) را بر روی آن گذاشته اند. از برخی زائران شنیده شده است که در اوقات ویژه ای (غالباً روز عاشورای هر سال)، خون امام حسین (ع) تازه شده و از سنگ می جوشد. در حال حاضر ساختمان جدید و وسیعی به عنوان درمانگاه و مدرسه علوم دینی در جنوب ساختمان زیارتگاه ایجاد شده است.
زیارتگاه رأس الحسین (ع) در حال حاضر دارای متولی روحانی شیعه است که در آن نمازهای جماعت یومیه و نماز جمعه اقامه می کند.
مشهد محسن، دیگر زیارتگاه مذهبی حلب، در حدود 300 متری جنوب مشهد الحسین قرار دارد. محسن، فرزند امام حسین (ع) دانسته شده که در زمان توقف کاروان اسرای اهل بیت در کوه جوشن، از یکی از همسران امام (ع) سقط و در اینجا دفن شده است. این زیارتگاه به دستور سیف الدوله حمدانی ساخته و در دوره های بعد، بارها بازسازی شده است.(46) بنا دارای یک صحن مرکزی است که در اطراف آن، بخش های مختلف بنا از جمله شبستان، رواق ها و مرقد محسن قرار دارد. در ضلع شمالی صحن کتیبه ای حاوی صلوات بر چهارده معصوم از دوره پادشاهان ایوبی به چشم می خورد.
در جنوب مشهد الحسین، در حد فاصل میان آن و زیارتگاه محسن قبرستانی وجود داشته است که تعدادی از علما و شخصیت های شیعه، از قبیل ابوالصلاح حلبی، ابن زهره حلبی، ابن شهر آشوب مازندرانی، ابن منیر طرابلسی و ابن ابی طّی حلبی در آن به خاک سپرده شده اند، اما متأسفانه قبور بیشتر آنان از بین رفته است و قبور باقی مانده نیز در وضعیت نامناسبی به سر می برد و سنگ قبرهای آن شکسته و پراکنده شده است. زائران شیعه ای که به صورت زمینی یعنی از راه ترکیه به سوریه سفر می کنند، در مسیر خود، چند ساعتی در مشهد الحسین توقف نموده و آن را زیارت می کنند.
در محله انصاری، در جنوب حلب، زیارتگاه بزرگ دیگری وجود دارد که به یکی از صحابه پیامبر (ص) منسوب است.
امروزه نام او را سعد بن ایوب انصاری بیان می کنند، اما در منابع تاریخی نام وی عبدالله انصاری ذکر شده است.(47) مبنای پیدایش این زیارتگاه، خواب و رؤیا بوده است.(48) این قبر در داخل مسجد بزرگی قرار دارد که بارها بازسازی شده است و آرامگاه های چند تن از امرای دوره مملوکی نیز در بیرون آن به چشم می خورد. همچنین مزار دیگری به نام «شیخ سعید» در روستایی به همین نام در جنوب حلب وجود دارد که قبر سعیدبن ایوب انصاری، برادر صاحب مزار فوق الذکر دانسته شده است. این مزار به صورت اتاقی کوچک با گنبد سبز رنگ است که در داخل صحن مسجدی قدیمی قرار دارد. این دو زیارتگاه مورد توجه جامعه شیعه نیست.
علاوه بر مزارات فوق الذکر، در حلب دو زیارتگاه دیگر منتسب به اهل بیت (ع) نیز وجود دارد که فاقد اهمیت و اعتبار تاریخی بوده، نزد شیعیان نیز ناشناخته است. زیارتگاه نخست، قبر منسوب به «علی الجواد» فرزند امام محمد باقر (ع) در «مدرسه اتابکیه»، از مدارس قدیمی حلب است که برخی صاحب نظران در اصالت آن تردید کرده و آن را قبر واقف مدرسه دانسته اند.(49)
زیارتگاه دوم، قبری منسوب به امام علی (ع) در مدرسه فردوس ـ از مهم ترین مدارس تاریخی حلب ـ است، که در مقبره ای واقع در ضلع شرقی شبستان مدرسه قرار دارد. بر روی قبر، صندوق چوبی بزرگی وجود دارد که آن را پارچه های سبزرنگ پوشانیده اند و در کنار آن دو قبر مشابه دیگر وجود دارد. با وجود اهمیت تاریخی این مدرسه، اما در هیچ یک از منابع تاریخی به وجود چنین قبری در آن اشاره نشده است و بدون شک انتساب آن به امیرالمؤمنین (ع)، در دوره های متأخر شکل گرفته است. به عقیده نگارنده، این قبر و سایر قبور موجود در مدرسه، احتمالاً قبور برخی مشایخ تصوف است که به خاندان های سادات شمال سوریه منتسب می باشند. (50)
در شهر باب، در حدود 38 کیلومتری شمال شرقی حلب، زیارتگاهی بر روی تپه مشرف به شهر وجود دارد که به عقیل بن ابی طالب ـ برادر امام علی (ع) منسوب است. این مزار در داخل مسجدی به نام «شیخ عقیل» قرار دارد که در داخل آن، مزار دیگری نیز منسوب به حزقیل پیامبر (ع) وجود دارد.
در میان شهرهای حلب و رقّه و در ضلع شمالی جاده این دو شهر، شهرک نسبتاً جدیدی به نام «مسکنه» وجود دارد که در حدود 5 کیلومتری شمال آن، ساحل دریاچه «اسد»(51) و نیز بقایای شهر باستانی «بالس»(52) وجود دارد. در قبرستان تاریخی بالس، در نقطه ای مشرف به دریاچه اسد، سنگ قبری وجود دارد که اهالی منطقه آن را به عنوان مقام امام حسین (ع) می شناسند؛ که ظاهراً از نقاط محل قرار دادن سر امام حسین (ع) در طول مسیر آن از کوفه تا شام است. علی بن ابی بکر هروی در کتاب خود از وجود زیارتگاهی به نام «مشهد الحجر» در بالس، به عنوان محل قرار دادن سر امام حسین (ع) بر روی سنگ، خبر داده است (53) که قابل انطباق بر مزار مورد نظر است. این مزار نیز مانند بسیاری از دیگر زیارتگاه های مشابه، نزد شیعیان ناشناخته است.

استان های رقّه، دیر الزّور و حسکه

رود فرات از مهم ترین رودهای خاورمیانه که مسافت قابل توجهی از مسیر خود را در خاک سوریه می پیماید. در گذشته، مناطق واقع در میان دو رود فرات و دجله در مناطق شمال عراق سرزمین جزیره نامیده می شده است. این سرزمین امروزه در خاک سه کشور عراق، ترکیه و سوریه تقسیم شده است.
بخشی از این سرزمین که در سوریه واقع است، مناطق شمال شرقی این کشور یعنی سه استان حسکه، دیرالزّور، رقّـه را شامل می شود و رود فرات در خاک دو استان رقّه و دیرالزّور جریان دارد.
این مناطق از نظر جغرافیای طبیعی و بشری با سایر مناطق سوریه تفاوت های چشمگیر و قابل ملاحظه ای دارد. بیشتر ساکنان این مناطق، عشایر و دارای لهجه خاصی از زبان عربی ـ تقریباً مشابه لهجه عراقی ـ هستند که این ویژگی ها، آنها را به مردم عراق نزدیک تر می سازد. البته بخشی از ساکنان استان حسکه نیز ـ که در مجاورت خاک ترکیه واقع است ـ کرد زبانند.
شهر رقّه، مرکز استان رقّه، واقع در 180 کیلومتری شرق حلب و 550 کیلومتری دمشق، از شهرهای باستانی سوریه با پیشینه ای طولانی است. حضرت امام علی (ع) در مسیر خود برای مقابله با معاویه در جنگ صفّین، وارد شهر رقه شدند و در این شهر با نصب پلی از قایق ها از رود فرات گذشتند. (54)
در دوره هارون الرشید، شهری به نام «رافقه» در مجاورت شهرکهن رقّه ساخته شد که برخی از آثار آن، از قبیل مسجد جامع و برج ها و باروهای تاریخی شهر، تاکنون باقی مانده است. بیشتر این بناها از آجر ساخته شده و از نظر معماری با بناهای حوزه عراق و بین النهرین قابل مقایسه اند.
امروزه اهالی رقّه تقریباً به طور کامل از اهل سنّت هستند. اما زیارتگاه عظیم و باشکوهی در این شهر وجود دارد که در چند سال اخیر، توجه شیعیان و کاروان های زیارتی را به خود جلب کرده است. این زیارتگاه، قبور چند تن از شهدای صفّین، شامل عمار یاسر، اویس قرنی (55) و ابی بن قیس است.
بنای زیارتگاه تا پیش از سه دهه اخیر تنها شامل دو اتاق محقّر و کوچک بر روی قبر هر یک از عمار یاسر و اویس قرنی بود (56)، اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، به توصیه امام خمینی (ره) و با موافقت آقای حافظ اسد، رئیس جمهور پیشین سوریه، زمین زیارتگاه خریداری و در آن اسکلت و چارچوب بنای فعلی زیارتگاه ساخته شد، اما بنا چندین سال به همین صورت رها گردید، تا اینکه با پشتیبانی ایران و اجرای وزارت مسکن و شهرسازی دولت وقت جمهوری اسلامی، ساختمان بنا و کاشی کاری ها و سایر تزئینات آن تکمیل، و در سال 2004/1382 رسماً افتتاح شد.
بنای زیارتگاه دارای صحن مستطیل وسیعی است که در گرداگرد آن، رواق ها، اتاق ها و سالن هایی با کاربری اداری و مذهبی در دو طبقه قرار دارد.
تمام نماهای خارجی بنا و صحن، با سنگ های سفید رنگ و نیز تزئینات کاشی کاری پوشیده شده و زیبایی خیره کننده ای به آن بخشیده است. زیارتگاه عمار یاسر در غرب صحن و زیارتگاه اویس قرنی در شرق صحن واقع است و بنای هر دو به یک شکل و دارای گنبد با کاشی های آبی رنگ و مناره مرتفع است. در بیرون از ضلع شرقی صحن، زیارتگاه ابی بن قیس قرار دارد که دارای گنبدی کوچک تر از زیارتگاه های عمار و اویس است.
در منابع تاریخی به وجود قبور شهدای صفّین در این مکان اشاره شده است (57)، اما درباره اینکه چگونه اجساد شهدا از محل جنگ صفّین به اینجا منتقل شده، در منابع تاریخی به وضوح سخن به میان نیامده است و تنها در برخی منابع، اشاراتی مبهم مبنی بر اینکه اجساد شهدا را با قایق از طریق رود فرات به رقّه منتقل کرده اند، ملاحظه شده است. (58)
درباره محل جنگ صفّین باید گفت که اهالی منطقه، امروزه نقطه ای در شرق رقّه را به عنوان صفین می شناسند، اما در تمام منابع جغرافیایی اسلامی معتبر، منطقه صفّین در نقطه ای در حد فاصل میان دو شهر رقّه و بالس و رو به روی قلعه جعبر مشخص شده است؛ که بر اساس تحقیقات برخی پژوهشگران، تقریباً بر روستای موسوم به «ابو هریره» یا «جبل بنات ابو هریره» (= کوه دختران ابوهریره) در غرب شهر الثوره ـ واقع در حدود 40 کیلومتری غرب رقه ـ منطبق است. (59)
امروزه بیشتر زمین های محل جنگ صفّین به زیر آب دریاچه سد فرات فرو رفته است، اما در منتهی الیه شمال غربی کوه بنات ابوهریره، که به صورت جزیره ای در میان دریاچه قرار گرفته است.(60) بقایای سه بنای آرامگاهی بسیار کهن اسلامی وجود دارد که به احتمال نزدیک به یقین، زیارتگاه های صفین، شامل مشهد یا خیمه گاه امام علی (ع) و آرامگاه های چند تن از شهدای صفین است که در برخی منابع جغرافیایی اسلامی، به وجود آن در منطقه صفّین اشاره شده است، (61) این بناها از آجر ساخته شده و گنبد آن فرو ریخته است و قدمت آنها، با توجه به سبک معماری و تزئینات به کار رفته، از قرون چهارم تا ششم هجری برآورده می شود.
در منابع تاریخی به وجود زیارتگاه هایی منتسب به امام علی (ع) در رقّه اشاره شده است (62) که قاعدتاً مرتبط با حضور ایشان در منطقه بوده است. امروزه در فاصله حدود چند صد متر از زیارتگاه شهدای صفّین، در خارج از باروی شهر اسلامی رافقه ـ که به دست هارون الرشید در کنار رقّه باستان ساخته شد ـ بقایای یک بنای تاریخی آجری وجود دارد که امروزه به «باب بغداد» (= دروازه بغداد) شهرت دارد و اهالی رقّه آن را یکی از دروازه های تاریخی شهر رافقه می دانند، اما در سال های اخیر، تعدادی از پژوهشگران تاریخ رقّه، کاربری آن را به عنوان دروازه شهر رد کرده و دلایل منطقی و قابل قبولی مبنی بر اینکه این بنا، مشهد یا زیارتگاهی منتسب به امام علی (ع) بوده است، ارائه کرده اند.(63)
این بنا از مهم ترین آثار معماری قرون اولیه اسلامی در سوریه به شمار می آید و باستان شناسان به توصیف بنا و بررسی تفصیلی معماری آن پرداخته اند. (64) بخش باقی مانده از نمای بنا دارای هشت پنجره آجری تزئینی است که به عقیده برخی پژوهشگران، تعداد آنها در اصل 12 پنجره ـ به عنوان نمادی برای تعداد ائمه شیعه (ع) بوده است.
از دیگر مزارات منتسب به شخصیت های اهل بیت (ع) در استان رقّه می توان به مزار منسوب به جعفر طیّار، بر قله کوه آتشفشانی کم ارتفاع به نام «جبل المنخر الغربی» در حدود 20 کیلومتری شمال شرقی رقّه اشاره کرد که درباره آن باورهای افسانه ای فراوانی در میان اهالی منطقه رواج دارد.
همچنین در این زمینه می توان از قبر یحیی بن عبدالله محض (65) در شهر رقّه یاد کرد که آخرین ویرانه های باقی مانده از قبر وی، چندی پیش توسط اداره اوقاف رقّه به طور کامل از بین رفت.
در مرکز شهر دیر الزور نیز مزار امامزاده ای به نام «سید محمد ابوعابد» وجود دارد که در نسب وی اختلاف نظر وجود دارد. صاحب مزار در برخی کتاب های انتساب، محمد بن ابراهیم مجاب بن محمد عابد بن امام موسی کاظم (ع) (66)، و در منابع دیگری، محمد بن عبدالله بن محمد بن احمد بن محمد بن محمد بن امام علی نقی (ع) (67) دانسته شده است.
بر روی قبر گنبدی وجود دارد و در جوار آن دو قبر دیگر از آن فرزندان یا نوادگان وی به چشم می خورد.
در برخی روستاها و مناطق واقع در طرفین رود فرات در دو استان رقّه و دیرالزور زیارتگاه هایی منتسب به امام علی (ع) وجود دارد که با بررسی جغرافیای تاریخی مسیر امام علی (ع) به صفّین، می توان این مزارات را منزل گاه ها و نقاط قوت امیرالمؤمنین (ع) در مسیر ایشان به صفّین و یا در مسیر بازگشت ایشان از صفّین دانست.(68) مشهورترین این مزارات، چشمه معروف به «عین علی» (= چشمه علی) است که در حدود 15 کیلومتری جنوب شهر میادین (69) ـ واقع در 45 کیلومتری جنوب شرقی شهر دیر الزور ـ قرار دارد. اهالی منطقه بر این باورند که این چشمه با ضربه سم اسب امام علی (ع) بر زمین، و یا در محل نشستن شتر ایشان به وجود آمده است؛ و آن را بسیار مقدس می دانند. بر روی تپه ای نزدیک چشمه، بقایای مسجد و مناره ای تاریخی به چشم می خورد که بنا بر شواهد تاریخی، ظاهراً زیارتگاهی منتسب به امیرالمؤمنین (ع) بوده است (70) و در برخی منابع شیعه، از وقوع یکی از معجزات امام علی (ع) در این مکان سخن به میان آمده است. (71)
از دیگر مزارات امام علی (ع) در این منطقه، دو مزار معروف به «قبه علی» (= گنبد علی) است که یکی از آنها در ساحل راست فرات، در روستای «سویعیه» در جنوب شهر «بوکمال» (72) در استان دیرالزور؛ و مزار دیگر در ساحل چپ فرات، در میان مزارع پنبه در جنوب روستای «خس دعکور»، در حدود 50 کیلومتری شرق رقّه قرار دارد. هر یک از این دو مزار شامل اتاق کوچکی دارای گنبد است که در میان آن، قبری نمادین به نشانه محل حضور امام علی (ع) ایجاد شده است.
همچنین در جنوب روستای «مرّاط»، واقع در ساحل چپ فرات و در فاصله حدود 10 کیلومتری جنوب شرقی دیر الزور، تپه ای تاریخی وجود دارد که اهالی روستا آن را مزاری از آن امام علی (ع) می دانند.
علاوه بر مزارات فوق، نقاط دیگری منتسب به امیرالمومنین (ع) در استان حسکه وجود دارد که وقوع آن در مسیر امام علی (ع) به صفین قابل اثبات نیست و حضور امام (ع) در این مناطق و انتساب این نقاط به ایشان محل تردید است. از جمله این نقاط می توان به مزار معروف به «علی شیر» در 15 کیلومتری شهر کردنشین «مالکیه» در منتهی الیه شمال شرقی سوریه (در فاصله حدود 800 کیلومتری دمشق)، و نیز مزار معروف به «مرقب علی» در قله «جبل عبدالعزیز» در غرب شهر حسکه (مرکز استان) اشاره کرد.

استان های ساحلی سوریه

دو استان لاذقیه و طرطوس در غرب سوریه واقع است که از نظر جغرافیایی مناطق کرانه دریای مدیترانه و رشته کوه های غربی این کشور یعنی کوه های لاذقیه را شامل می شود. در این دو استان مزارات بسیاری منسوب به شخصیت هایی از بنی هاشم، صحابه پیامبر (ص) و حتی ائمه شیعه (ع) وجود دارد که ممکن است حضورشان در این مناطق از نظر تاریخی قابل اثبات نباشد، اما آنچه وجود این مزارات را تفسیر می کند آن است که بیشتر ساکنان این مناطق از پیروان فرقه علویان هستند که نسبت به این شخصیت ها باورهای اعتقادی عمیق ویژه ای دارند. البته علویان غالباً از این گونه مزارات به عنوان «تشریفة» یاد می کنند. «تشریفة»، نزد اهالی منطقه، زیارتگاه نمادینی است که تنها به قصد یادبود و زیارت از راه دور و توسط به صاحب مزار یاد شده است.
از این میان شخصیت های مقدس و مورد احترام علویان که در این مناطق دارای مزاراتی هستند، جعفر طیّار از تقدس و محبوبیت خاصی برخوردار است و این مسئله در وجود مزارات نمادین متعددی برای وی تجلی یافته است، در حالی که او در سال هفتم هـ در جنگ مؤته به شهادت رسیده و مزار وی در محل شهادتش در اردن واقع است.
اهل ساحل، غالباً برای جعفر طیّار تعبیر «الملک» (= فرشته) را به کار می برند و بنابراین، از وی با نام «الملک جعفر الطیار» یاد می کنند.
مشهورترین این گونه مزارات زیارتگاه معروف به «مقامات بنی هاشم» است که در رأس یکی از بلندترین کوه های سلسله جبال لاذقیه به نام کوه جعفر طیّار، در 20 کیلومتری شرق «قرداحه»(73) قرار دارد . این زیارتگاه ظاهراً در مرتفع ترین نقطه نسبت به سایر مزارات واقع در کوه های لاذقیه قرار دارد. بنای آن شامل چندین اتاق و گنبد در امتداد یکدیگر است که در داخل آن قبور نمادین چند تن از بنی هاشم از جمله حمزه عمومی پیامبر (ص) و جعفر و طالب و عقیل ـ فرزندان ابوطالب و برادران حضرت علی (ع) وجود دارد.
بانی زیارتگاه، شیخ خلیل بن معروف نمیله (م 1231 ق)، از مهمترترین مشایخ علویان در زمان خود است. او در خواب جعفر طیار را دید که به وی دستور ساخت این زیارتگاه را دارد.(74)
برای جعفر طیار مزارات متعدد دیگری از جمله در شهر صافیتا، در منطقه «خربة العمزه» (در جاده صافیتا ـ طرطوس)، در قله کوه جعفر طیار در منطقه «قسطل معاف» (در شمال لاذقیه)، و ... وجود دارد. همچنین بر قله کوه دیگری در نزدیکی مزار اخیر، مزاری منسوب به حضرت حمزه می باشد.
بنای بیشتر این مزارات جدید است و قدمت آن از پنجاه، صد و یا دویست سال فراتر نمی رود. ساختمان آنها عمدتاً از اتاقی ساده و گنبددار تشکیل شده است و قبور موجود در آنها معمولاً به ارتفاع یک متر یا بیشتر از کف مزار بالا آمده و با پارچه هایی به رنگ سبز یا دیگر رنگ ها پوشیده شده است.
از دیگر مزارات منسوب به شخصیت های صدر اسلام می توان به مزار غیداق بن عبدالمطلب ـ عموی پیامبر (ص) ـ در روستای «جوقة برغال» در شرق قرداحه (که در واقع یک درخت بلوط کهنسال و تنومند است)، مزار نمادین عبدالله بن رواحه ـ از صحابه پیامبر (ص) و شهدای غزوه مؤته ـ در روستای حواز (در منطقه جبلیه)، و چند مزار نمادین امام زین العابدین (ع) که غالباً در روستاهای منطقه بانیاس قرار دارند، اشاره کرد. ظاهراً مزارات نمادین آن حضرت (ع) در منطقه ساحل سوریه، با هدف زیارت از راه دور مزار منتسب به ایشان در کوه زین العابدین در شمال حماه به وجود آمده است.

استان های جنوبی سوریه

استان های جنوبی سوریه (به ترتیب از غرب به شرق) عبارت است از: قنیطره، درعا و سویدا. در این استان ها مزارات حائز اهمیتی وجود ندارد. تنها زیارتگاه مهم این منطقه، قبر محمد بن ابی حذیقة بن یمان ـ از اصحاب امیرالمؤمنین (ع) است که در روستای «عالقین» در حدود 40 کیلومتری جنوب دمشق قرار دارد. این روستا گرچه از دمشق فاصله فراوانی ندارد، اما از نظر اداری تابع استان درعا است. مزار محمد بن ابی حذیقه بیش از آنکه نزد شیعیان شهرت داشته باشد نزد علویان سوریه شناخته شده است و از مزارات مهم آنان به شمار می آید. زیارتگاه مورد نظر در دامنه کوهی کم ارتفاع در شمال روستا قرار دارد و بر روی آن اتاق و گنبد کوچکی ساخته شده است.
همچنین در مناطق مجاور جبل العرب، که از مراکز عمده فرقه دُروز به شمار می آید، مزاراتی برای هر یک از ارکان اربعه، یعنی سلمان، ابوذر، مقداد و عمار و یاسر وجود دارد. از نظر تاریخی هیچ یک از آنان در این منطقه مدفون نیستند؛ و علت پیدایش این مزارات تقدس بالای آنان نزد دُروز است؛ بنابراین باید این مزارات را نمادین دانست.
مزار سلمان فارسی در روستای سهوه، (75) مزار ابوذر در روستای «جدیه»، مزار مقداد در «تل مقداد»(76) نزدیک شهر «محجّه» و مزار عمار یاسر در روستای «عریقه» قرار دارد.

پی نوشت ها :

1.کشور سوریه از نظر اداری به چهارده استان تقسیم شده است که هر یک، به نام شهر مرکز آن استان شناخته می شود. از این میان استان دمشق که تنها شامل این شهر، و استان «ریف دمشق» که شامل شهرها و روستاهای اطراف این شهر است، از این قاعده مستثناست. بنابراین استان های سوریه عبارت اند از: دمشق، ریف دمشق، حمص، حماه، ادلب، حلب، رقّه، دیر الزّور، حسکه، لاذقیه، طرطوس، سویدا، درعا و قنیطره.
2.الحموی، یاقوت، معجم البلدان، 20/3.
3.ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 309/2؛ الهروی، علی بن ابی بکر، الإشارات إلی معرفة الزیارات، ص 12؛ الحموی، یاقوت، همان، 20/3؛ ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ص 218.
4.متن کامل کتیبه، براساس تصویر منتشر شده از آن، عیناً بدین شرح است: «هذا قبر زینب الصغری المکناه بأم کلثوم ابنة علی بن أبی طالب أمها فاطمة البتول سیدة نساء العالمین ابنة سید المرسلین محمد خاتم النبیین صلی الله علیه و سلم». میرزا علی خان امین الدوله، تصویر سنگ قبر را در سفرنامه خود منتشر کرده است. بنگرید: سفرنامه امین الدوله، ص 341.
5.برای آگاهی از متن کامل وقف نامه بنگرید: السابقی، محمد حسنین، مرقد العقیلة زینب (س)، ص 145 ـ 150.
6.فهرستی از علمای شیعه که آستانه زینبیه دمشق را به عنوان مدفن حضرت زینب کبری (س) پذیرفته اند، در منبع ذیل گردآوری شده است: مرقد العقیلة زینب (س)، ص 183 ـ 215.
7.الأمین العاملی، السید محسن، أعیان الشیعه، 136/7 ـ 137.
8.محمد حسنین سابقی، در کتاب خود مرقد العقیلة زینب (س) ـ که گسترده ترین تحقق درباره مدفن حضرت زینب (س) است ـ دلایل و شواهد متعددی در رد انتساب زیارتگاه قاهره به حضرت زینب (س) ارائه کرده است. این اثر توسط عیسی سلیم پور اهری با عنوان «پژوهشی پیرامون بارگاه حضرت زینب» به فارسی ترجمه و توسط دفتر نشر نوید اسلام چاپ شده است. همچنین در این رابطه بنگرید: فاطمی، سید حسن، «مرقد حضرت زینب (س) کنکاشی دوباره»، ص 64 ـ 73.
9.ر. ک: ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 309/2.
10.برای آگاهی از تاریخچه بنا و روند بازسازی و توسعه آن بنگرید: مرتضی، محمدرضا. «تاریخ البناء فی مقام السیدة زینب (س)» صص 137 ـ 148.
11.ر.ک: محمدی اشتهاردی، محمد، سکینه (س) دختر امام علی (ع) و مرقد او در شام، ص 6.
12.مهدی پور، علی اکبر، از تبار محدّثان: سکینه دختر امیر مؤمنان (ع)، ص 66 ـ 67.
13.یکی از دو روایت حاوی نام سکینه دختر امام علی (ع). در امالی شیخ طوسی (ص 366 ـ 367) و به نقل از همین منبع در بحارالأنور علامه مجلسی (45/101)، و روایت دوم تنها در بحارالأنوار (179/43) نقل شده است. حدیثی که نام این بانو در سلسله سند آن ذکر شده، در دلائل الإمامه طبری (ص 52) روایت شده است.
14.بنگرید: الحسینی، السید احمد، السیدة سکینة بنت علی علیه السلام، المهاجر، جعفر، السیدة سکینة بنت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علهما السلام و مقامها فی داریا؛ محمدی اشتهاردی، محمد، همان: مهدی پور، علی اکبر، همان.
15.الهروی، علی بن ابی بکر، همان، ص 14 ـ 15؛ ابن فضل الله العمری، مسالک الأبصار فی ممالک الأمصار، 281/1؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، 222/8؛ ابن طولون الصالحی، ص 85.
16.ابن نما الحلی، مثیر الأحزان، ص 107؛ ابن فضل الله العمری، همانجا؛ ابن کثیر، همانجا.
17.الفرضی، یاسین، نبذة لطیفة فی المزارات الشریفة، برگ «23 پ» و «24 ر»؛ حسام السلطنه، سفرنامه مکه، ص 197.
18.برای آگاهی از متن کتیبه ها، بنگرید: طلس، محمد اسعد، ذیل ثمار المقاصد، ص 229.
19. به نقل از: قمی، عباس، نفس المهموم، ص 456.
20.خراسانی، میرزا محمد هاشم، منتخب التواریخ، ص 340 ـ 341. جالب است مؤمن شبلنجی (م بعد از 1308 ق) که در حدود نیم قرن پیش از خراسانی می زیسته، به اختصار به این حادثه اشاره کرده است. بنگرید: نور الأبصار فی مناقب آل بیت النبی المختار، ص 271.
21.تاریخ مدینة دمشق، 304/2.
22.مسالک الأبصار فی ممالک الأمصار، 254/1.
23.از جمله قبوری که مورخان به وجود آن در باب الصغیر اشاره کرده اند اما در حال حاضر اثری از آن به چشم نمی خورد، می توان به قبور محمد بن عمربن امام علی (ع)، همسر وی خدیجه دختر امام زین العابدین (ع) و ام الحسن دختر جعفر بن حسن بن امام حسن مجتبی (ع) اشاره کرد. بنگرید: الهروی، علی بن ابی بکر، همان، ص 13؛ الحموی، یاقوت، همان 468/2.
24.از جمله زیارتگاه هایی که در منابع تاریخی موجود نامی از آن برده نشده است، می تون به مزارات عبدالله بن امام زین العابدین (ع)، عبدالله بن امام جعفر صادق (ع) و زیارتگاه سرهای شهدای کربلا اشاره کرد.
25.به عنوان مثال، شمس الدین ذهبی، قبر منسوب به ام سلمه همسر پیامبر (ص) را قبر ام سلمه اسماء بنت یزید بن سکن انصاری، از صحابه زن رسول خدا (ص) می داند که در شام می زیسته است (بنگرید: الذهبی، سیر أعلام النبلاء، 297/2). همچنین بر روی قبر منسوب به فاطمه دختر امام حسین (ع) سنگ نوشته ای از قرن پنجم هجری وجود دارد که با استناد به آن، این قبر مدفن زنی به نام «فاطمه بنت احمد بن حسین بن سبطی» (م 439 هـ) است که ارتباطی با اهل بیت ندارد. نام مدفون در قبر منسوب به عبدالله بن جعفر طیّار نیز براساس سنگ قبر آن. «علی بن عقیل بن علی شافعی» (م 601 هـ) از علمای دمشق ذکر شده است.
26.زیارتگاه هایی که دارای زیرزمین است و قبور اصلی در آن قرار دارد عبارت است از: مزار زینب یا ام کلثوم دختر امام علی (ع) و سکینه دختر امام حسین (ع)، مزار فاطمه دختر امام حسین (ع)، مزار ام الحسن دختر امام حسن (ع) وحمیده بنت مسلم بن عقیل و اسماء بنت عمیس.
27.أعیان الشیعه، 627/1.
28.این دو مزار در بخش شمالی قبرستان قرار دارد که با خیابان کوچکی از بخش اصلی (جنوبی) قبرستان جدا شده است.
29.قثم بن عباس در زمان خلافت معاویه در سمرقند به شهادت رسید (ابن عبدالبر، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، ص 623)؛ و قبر وی هنوز در این شهر (امروزه واقع در جمهوری ازبکستان) زیارتگاه است. ابوذر در دوره خلافت عثمان در ربذه ـ از توابع مدینه ـ از دنیا رفت (ابن عبدالبر، همان، ص 802). مقداد در سال 33 هـ.ق در «جرف» ـ نزدیک مدینه ـ از دنیا رفت و در مدینه به خاک سپرده شد (ابن عبدالبر، همان، ص 700). اویس قرنی در سال 37 هـ.ق در رکاب امام علی (ع) در جنگ صفّین به شهادت رسید و مزار وی امروزه در شهر رقّه سوریه قرار دارد (ر. ک: ادامه مقاله). درباره محل وفات و دفن محمد حنفیه نیز اختلاف نظر وجود دارد، اما بنا بر قول مشهور، در مدینه وفات یافته است.
30.عبدالغنی نابلسی (م 1143 هـ) ـ از علمای دمشق ـ نام آنها را عبدالله و عبدالرحمان ذکر کرده است. بنگرید: الحقیقة و المجاز فی رحلة بلاد الشام و مصر و الحجاز، ص 117.
31.بنگرید: الزهراوی، نعیم سلیم، حمص: دراسه وثائقیه، 69/5 ـ 70.
32.کامل، شحادة، «الترب و مقامات الزیارة فی حماة»، ص 1176.
33.مرکز استان ادلب، واقع در 55 کیلومتری جنوب غربی حلب و 330 کیلومتری شمال دمشق.
34.برای آگاهی بیشتر، بنگرید: خامه یار، احمد، «کتیبه های شیعی از قرن پنجم هجری در شمال سوریه»، ص 782 ـ 783.
35.محمد ولی میرزا قاجار، سفرنامه حج»، به سوی ام القری، ص 265، اعتماد السلطنه، میرزا علی خان مقدم مراغه ای، سفرنامه حاج علیخان اعتماد السلطنه، ص 82.
36.برای آگاهی تفصیلی درباره تاریخ تشیع در حلب بنگرید: نصرالله، ابراهیم، حلب و التشیع.
37.این مزار در واقع روایت دیگری از مدفن سر حضرت یحیی (ع) است (بنگرید: ابن شداد، الأعلاق الخطیرة فی ذکر أمراء الشام و الجزیرة، 40/1/1)، اما در دوره های اخیر، نزد اهالی حلب به مزار حضرت زکریا (ع) شهرت یافته است.
38.برای آگاهی بیشتر درباره این کتیبه بنگرید: خامه یار، احمد، همان، ص 784 ـ 786.
39.الغزی، کامل، نهر الذهب فی تاریخ حلب، 210/2.
40.پیشین، 211/2 ـ 212.
41. بنگرید: نصرالله، ابراهیم، آثار آل محمد (ص) فی حلب، ص 40 ـ 50.
42.ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی طالب، 67/4.
43.بنگرید: سماقیة، محمد علی، «مشهد الإمام الحسین بحلب»، ص 176.
44.الغزی، کامل، همان، 213/2.
45.نصرالله ابراهیم، آثار آل محمد (ص) فی حلب، ص 93 ـ 94.
46.ابن شداد، الأعلاق الخطیرة فی ذکر أمراء الشام و الجزیرة، 147/1 ـ 152.
47.ابن العدیم، بقیة الطلب فی تارخ حلب، 465/1؛ الهروی، همان، ص 4.
48.ابن العدیم، همانجا.
49.بنگرید: الطباخ الحلبی، محمد راغب، إعلام النبلاء بتاریخ حلب الشهباء، 205/2.
50.شایان ذکر است که نگارنده در زمان بازدید خود از این مکان، با تابلوهایی با محتوای شیعی مواجه شد که بر دیوار مقبره نصب شده بود.
51.دریاچه اسد، دریاچه مصنوعی وسیعی است که در سال 1975 م با تأسیس سد عظیم فرات بر رود فرات در مجاورت شهر «الثوره» در حدود 40 کیلومتری غرب شهر رقّه به وجود آمد. با تأسیس این سد و ایجاد دریاچه اسد، مساحت وسیعی از اراضی مجاور رود فرات، به زیر آب دریاچه فرو رفت.
52.شهر بالس از مهم ترین شهرهای شمال سوریه در دوره بیزانسی و قرون اولیه اسلامی به شمار می آمد که پس از حمله مغولان، به تدریج متروک و به شهری ویرانه تبدیل شد. با تأسیس سد فرات نیز بیشتر بخش های آن به زیر آب دریاچه فرو رفت.
53.الهروی، علی بن ابی بکر، همان، ص 61.
54.المنقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ص 151 ـ 152.
55.شایان ذکر است که مزارات دیگری نیز در سوریه و سایر کشورهای اسلامی (از جمله ایران) به اویس نسبت داده می شود، اما تقریباً مسلم است که اویس در رکاب امیرالمؤمنین (ع) در جنگ صفّین، به شهادت رسیده است.
56.تصویری از بنای قدیمی این دو مزار در منبع ذیل منتشر شده است: حرزالدین، محمد، مراقد المعارف، 164/1 و 100/2.
57.الهروی، علی بن ابی بکر، همان، ص 63. الحموی، یاقوت، همان، 216/2؛ ابن شدّاد، همان، 72/1/3.
58.بنگرید: ابن شهر آشوب. مناقب آل أبی طلاب، 334/2؛ و نیز؛ الهروی، همان جا.
59.بنگرید: موسل، الوا، الفرات الأوسط: رحلة وصفیة و دراسات تاریخیة، ص 513؛ الریحاوی، عبدالقادر، «لمحة عن حضارة الجزیرة و الفرات فی العهد العربی الإسلامی» صص 66 ـ 67.
60. در حال حاضر این جزیره به نام جزیرة الثور نامیده شده و به یک منطقه حفاظت شده طبیعی تبدیل شده است.
61.بنگرید: ابن حوقل، صورة الأرض، ص 203؛ ابن العدیم، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، 280/1؛ مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، ص 158.
62.ابن شهر آشوب، همان، 227/2؛ الهروی، همان جا، ابن شداد، همان جا.
63.در این نوشتار فرصت بررسی تفصیلی این مسئله وجود ندارد، اما به اختصار شدید، برخی از مهم ترین دلایل ارائه شده آن است که بنای مورد نظر، متصل به دیوار شهر رافقه نیست و اندکی از آن فاصله دارد. معماری و تزئینات بنا نشان می دهد که نمی تواند دروازه شهر ـ به عنوان بنایی با معماری نظامی ـ باشد. نامگذاری بنا به «دروازه بغداد» نیز مربوط به دو قرن گذشته و ناشی از جهل ساکنان رقّه در دوره های اخیر نسبت به ماهیت اصلی آن است. ضمناً، تاریخ بنای زیارتگاه از دوره سعدالدوله حمدای (333 ـ 356 هـ)، از امرای شیعه سلسله بنی حمدان، دانسته شده است. بنگرید: الحمد، محمد عبدالحمید، عشائر الرقة و الجزیرة: التاریخ و الموروث، ص 20.
64.به عنوان مثال، بنگرید:
Creswell, K. A, C., A short account of Early Muslim Architecture, pp 244 ـ247.
65.یحیی بن عبدالله بن حسن بن امام حسن مجتبی (ع)، از ساداتی است که در واقعه فخ حضور داشت و پس از آن به دیلم (گیلان امروزی فرار کرد. هارون الرشید لشکری را به فرماندهی فضل بن یحیی برمکی به سوی او فرستاد و یحیی ناچار به تسلیم شد. او سرانجام در زندان هارون به شهادت رسید. بنگرید: ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، صص 388 ـ 403.
66.الحوت، کمال، جامع الدرر البهیة لأنساب القرشیین فی البلاد الشامیة، ص 243؛ الکلیدار آل طعمة، عبدالجواد، معالم أنساب الطالبیین فی شرح کتاب سر الأنساب العلویة لأبی نصر البخاری، ص 159 (به نقل از: صحاح الأخبار فی نسب السادة الفاطمة الأخیار، تألیف محمد سراج الدین رفاعی).
67.الحوت، کمال، همان، صص 144 ـ 145.
68.بررسی دقیق منابع تاریخی نشان می دهد که مسیر رفت امام علی (ع) به صفّین، پس از عبور از شهرهای بابل، مدائن و انبار در خاک عراق، در سرزمین جزیره و به موازات ساحل سمت چپ (شرقی) رود فرات تا شهر رقّه بوده است. مسیر بازگشت آن حضرت نیز (ع) از طریق شهرها و مناطق واقع در ساحل سمت راست (غربی) رود فرات (از جمله هیت و کربلا) بوده است.
69.«میادین» شهر جدیدی است که در نزدیکی ویرانه های شهر رحبه، از شهرهای اسلامی مهم در حوزه رود فرات، شکل گرفته است. بنگرید: المعجم الجغرافی للقطرالعربی السوری، 376/5.
70.علی بن ابی بکر هروی از زیارتگاهی به نام «مشهد البوق» در نزدیکی رحبه (میادین کنونی) سخن گفته است که منزلگاه امام علی (ع) در مسیر ایشان به صفین بوده است. بنگرید: الهروی، همان، ص 67.
71.بنگرید: ابن شهر آشوب، همان، 334/2؛ قطب الدین راوندی، الخرائج و الجرائح. 916/2.
72.بوکمال شهر نسبتاً جدیدی است که در 130 کیلومتری دیرالزور و در هفت کیلومتری مرز سوریه و عراق قرار دارد.
73.قرداحه شهر کوچکی است واقع در 35 کیلومتری جنوب شرقی لاذقیه. این شهر زادگاه حافظ اسد، رئیس جمهور پیشین سوریه است و مقبره وی نیز در همین شهر قرار دارد.
74.خونده، محمد، تاریخ العلویین و أنسابهم، ص 148.
75.محمد کردعلی به وجود مزار سلمان فارسی در روستای سهوه اشاره کرده است. بنگرید: خطط الشام. 154/6. امروزه در جنوب سوریه سه روستا به نام های سهوة بلاطه، سهوه اخضر و سهوه القمح وجود دارد، اما نگارنده از اینکه مزار سلمان در کدام یک از این روستاها قرار دارد و آیا تاکنون باقی است یا نه، اطلاعی نیافته است.
76.این مزار بر روی تپه ای قرار دارد که در حال حاضر به منطقه نظامی تبدیل شده است.

منبع:سجادی، سید احمد؛(زمستان 1390)، وقف میراث جاویدان شماره 76،تهران،موسسه فرهنگی هنری نور راسخون،