ساختار تشکیلاتی حزب الله لبنان

بحث و بررسی درباره چارچوب عملی تحقق اهدافی که کمیته نُه نفره بنیانگذاران ارائه دادند و امام خمینی (قدس سره) آن را مورد تأیید قرار داده بود، آغاز شد. بحث های گسترده ای در حوزه های رهبری حزب، درباره ساختار تشکیلاتی و شکل سازمان دهی که می تواند اهداف را به گونه ای بهتر تحقق بخشد، صورت گرفت. این بحث ها در مورد شکلی که حزب باید داشته باشد و این که چگونه میان مزایای تحزب و فعالیت توده ای و مردمی تلفیقی می توان ایجاد کرد، متمرکز شد.
اصولاً یافتن یک نام که نشانگر رویکرد ما باشد، امری ضروری بود. پرسش این بود که «حزب الله» یا «امت حزب الله»، کدام مناسب تر است؟
معایب تحزب در انحصار افراد فعال به تعدادی که در یک حزب عضویت یافته اند و عدم پذیرش دیگران نهفته است. هر چند که ساختار تشکیلاتی گسترده تر شود، باز هم تنها جایگاه ها و وظایف مشخصی را دربر خواهد گرفت و این به معنای از دست دادن بعضی دیگر از نیروهاست. از سوی دیگر، انقیاد و وابستگی حزبی، تعصبی به بار می آورد که باعث می شود، یک حزب با افراد غیر عضو و حتی کسانی که به اهداف آن روی خوش نشان می دهند، در تعامل صحیح و اصولی نباشد.
در مقابل، اندیشه «امت» و پذیرش همگان با وجود تفاوت در گرایش های گروهی و پایبندی و آمادگی آنان برای فعالیت نیز خالی از اشکال در مقام اجرا نخواهد بود. این اندیشه بر پایه حضور و نقش رهبری استوار است که با صدور دستورات خود به علمای مساجد، محلات و کمیته های آنها، به راهنمایی مردم می پردازد و لذا ارشادات رهبری به صورت عام و در مقاطع حساس صورت می گیرد نیروهای امت و سازمان دهی کارکردها و توان های آن در مورد خاص جامعه لبنان با واقعیت متکثر آن نمی باشد. همچنین، درباره چگونگی برخورد با تفاوت دیدگاه ها و میزان پایبندی افراد و اختلاف سطوح فکری و عملی، سازوکار انتخاب و ارتباط میان گروه های مختلف نیز راه حلی ارائه نمی کند.
سرانجام، این گفتگوها با انتخاب یک گزینه به پایان خود رسید و تشکیلات هرمی شکل به عنوان الگوی حزب قرار گرفت و البته ضابطه ها و مقرراتی منظور شد که نکات منفی هر دو طرح را در برنداشته باشد و در نتیجه الگوی زیر حاصل شد:
1- هر کس به طور کامل موافق اهداف حزب باشد، پایبندی به تصمیمات تشکیلاتی آن را بپذیرد، زمان لازم را برای انجام وظایف خود در اختیار حزب بگذارد، دارای ویژگی های کلی و عمومی یک شخص مؤمن و مجاهد و نیز شیوه رفتاری شایسته ای باشد که به او اهلیت ورود به تشکیلات و رشد در داخل آن را بدهد و بالاخره از عهده انجام وظایف خود بر آید، می تواند عضویت حزب را در جایگاه های مختلف و در چارچوب تشکیلات مستقیم آن بپذیرد.
2- به اعضا کارت شناسایی حزبی داده نشود چرا که آنان تنها کسانی نیستند که در راه تحقق اهداف حزب می کوشند و نیز برای آن که شناسایی عضویت مرتبط به کارت حزبی نباشد.
3- مراعات وظایف حزبی مورد نظر و در رأس آنها فعالیت های مقاومت و ایجاد تشکیلات مناسب که شرح وظایف و حدود مسئوولیت ها و اختیارات را برای انجام فعالانه وظایف لحاظ و هماهنگی بین واحدهای حزب را تسهیل می کند.
4- ایجاد بسیج عمومی که علاقه مندان به پیوستن به حزب را در محلات و روستاهای مختلف در بر می گیرد و توزیع هرمی مدیریت امور آنان، بستگی به توزیع جمعیتی و جغرافیایی محلات و روستاها داشته باشد و مشارکت آنان در حد شرایط و دقت آنان باشد و در دوره های نظامی و فرهنگی، نبرد و رزم و سایر فعالیت های عمومی مورد نظر حزب شرکت جویند.
5- ایجاد جمعیت های زنان که به بخش زنان و فعالیت های متنوع آنان بپردازد و در سطح مساجد و محلات گسترده باشد و به فعالیت های فرهنگی، اجتماعی و بسیج اهتمام ورزیده، در فعالیت های عمومی مورد نظر حزب نیز شرکت جویند.
6- ایجاد جمعیت پیشاهنگان امام مهدی (عج) که به نوجوانان توجه کرده، در راه تربیت و ارشاد آنان بکوشد و فعالیت هایی که انجام دهد که با سن و مقتضیات آنان علاوه بر مشارکت در فعالیت های عمومی حزب - سازگار باشد.
7- ایجاد مؤسساتی در زمینه های تربیتی، فرهنگی، بهداشتی، تبلیغاتی، کشاورزی، عمرانی و مانند آن، هر یک با هیأت مدیره مستقل که ضمن پایبندی به اهداف عمومی، با حاشیه خاصی از اختیار و حق انتخاب افراد و به شرط مراعات حداقل رویکرد فرهنگی و سیاسی حزب و نیز لحاظ جهات امنیتی، فعالیت کنند.
8- توجه به بسیج تربیتی که حدود فعالیت آن، دانشجویان، آموزگاران و استادان را در مدارس راهنمایی، دبیرستان ها و دانشگاه ها در بر می گیرد و دارای فعالیت هایی در ارتباط با بخش تربیتی بوده، همه علاقه مندان به همکاری را بر اساس سیاست های ترسیم شده و اهداف اعلام شده در صفوف خود جای دهد.
9- مشارکت در برپایی تجمع ها و هیأت های مختلف در امور سندیکایی، صنفی و تخصصی، با ایجاد حاشیه ای وسیع تر برای ویژگی های افراد عضو در آنها، به گونه ای که اگر چه شرایط عضویت مستقیم در ساختار تشکیلاتی حزب بر او منطبق نباشد، اما شرط مراعات حداقل پایبندی به سیاست های عمومی و اهداف اجمالی حزب را رعایت کند. فعالیت های این تجمع ها و برنامه عمل آنها، صرفاً در حوزه گرایش صنفی یا تخصصی آنها خواهد بود.
10- همکاری با عالمان، جمعیت ها و مؤسساتی که از لحاظ تأسیس و آیین نامه های داخلی، اگر چه دارای استقلال خاص خود هستند، اما در چارچوب های کلی، با اهداف حزب الله هماهنگی دارند.
11- تلقی همه ی شرکت کنندگان و حاضران در جشن ها و فعالیت ها و مسائل مورد توجه حزب الله و نیز تأیید کنندگان اندیشه های آن، به عنوان هواداران حزب الله.
این شیوه تشکیلاتی باعث جذب اقشار مختلف معتقدان به اهداف حزب شد و با لحاظ تفاوت های غیر مضر در ویژگی های خاص هر قشر، از در غلتیدن در آفت ایجاد تشکیلات بسته و منع دیگران از تعامل با حزب جلوگیری شد. با این همه، حزب الله همچنان نیازمند ادامه جست وجو و بررسی هر روشی است که دایره استفاده از دوستداران و تأیید کنندگان حزب و نیز حوزه جذب و فراگیری مردمی و استفاده از همه نیروها را گسترش دهد. از سوی دیگر، همواره تلاش می شود تا تعصبات حزبی که نتیجه طبیعی یک تشکل است، از بین برود، چرا که افزایش یا کاهش تعصب، در گرو روش هدایت کلی حزب و پیگیری مسئولان است و می توان آن را به پایین ترین حد مقبول که هماهنگ با تشکیلات حزب باشد، رسانید.
بر این اساس، دیگر مشکلی در زمینه نام گذاری باقی نماند، چرا که نام تشکل تغییری در واقعیت عملی آن ایجاد نمی کرد. لذا تصمیم به انتخاب نام «حزب الله» گرفته شد، حزبی که می کوشد، همه اقشار امت را بر اساس جزییات فوق الذکر به سوی خود جذب کند و همواره این آمادگی را برای انجام اصلاحات و تعدیل تشکیلاتی درون سازمانی، همگام با مسائل نوین و نیازهای حزب در توسعه جایگاه و ظایف خود، داشته باشد.

شورا و ساختار تشکیلاتی

الگوی رهبری جمعی به جای رهبری فردی برای حزب انتخاب شد. کادر رهبری شورا نام گرفت و تعداد اعضای آن که انتخاب آنها پس از مشورت با فعالان اصلی حزب صورت می گیرد، در دوره های مختلف، متفاوت بود. شورا در آغاز رئیس یا دبیر کل نداشت و این شکل تشکیلاتی هفت سال طول کشید، اما با اعلام نامه سرگشاده در سال 1985، سمت سخنگوی رسمی ایجاد شد تا نیاز به مراودات سیاسی رسمی و اعلام مواضع حزب برآورده شود.
با پیشرفت فعالیت ها، نیاز به اصلاح ساختار تشکیلاتی شورا و روش انتخاب اعضای آن احساس شد و لذا در آیین نامه داخلی که بعداً تصویب شد، تعداد اعضای شورا نه نفر تعیین شد که برای یک سال، از سوی کادرهای اصلی که در جایگاه مسئول بخش یا بالاتر از آن هستند، انتخاب می شوند. شورا نیز دبیر کل را از میان اعضای خود انتخاب می کند و سایر وظایف به بقیه اعضا، بر اساس اختیارات ذکر شده در آیین نامه داخلی تقسیم می شود. نخستین شورای منتخب که از لحاظ ترتیب زمانی چهارمین شورای حزب بود، شیخ «صبحی طفیلی» را در پنجم نوامیر 1989 به عنوان دبیر کل برگزید و در پایان دوره، به دلیل عدم امکان تشکیل کنگره انتخاباتی که ناشی از محاصره اقلیم التفاح (1)، در جریان حوادث درگیری های امل و حزب الله بود، به مدت شش ماه دیگر تمدید شد.
پس از آن، اجرای پاره ای اصلاحات تشکیلاتی تصویب شد. تعداد اعضای شورا به هفت نفر تقلیل یافت تا با توزیع وظایف مشخص شده هماهنگ باشد و مدت مأموریت شورا نیز به دو سال افزایش یافت و سمت جانشین دبیر کل نیز ایجاد شد. در مه 1991، شورا شهید سید عباس موسوی (قدس سره) را به عنوان دبیر کل برگزید که او در 16 فوریه 1992 به فیض شهادت نایل آمد و پس از آن سیدحسن نصرالله به جانشینی او، به عنوان دبیر کل انتخاب شد تا در مدت باقی مانده آن دوره، فعالیت های جاری شورا را پیگیری کند.
سید حسن نصرالله در نیمه مه 1993 انتخاب شد و در دوره های پیاپی پس از آن تا دوره انتخابی ششم (دوره جاری)، دبیر کلی او تجدید شد. در این مدت، دو اصلاح در نظام شورا صورت گرفت. مأموریت شورا به سه سال افزایش یافت و انحصار انتخاب دبیرکل به دو دوره متوالی بر داشته شد و به دبیر کل حق نامزدی و انتخاب شدن برای دوره های متوالی متعدد داده شد. (2)
از نظر ساختار تشکیلاتی عمومی حزب نیز، اصلاحات متعددی صورت گرفت تا هماهنگ با نیازهای حزب الله باشد. در نتیجه این تعدیل ها، پنج شورای جهادی، سیاسی، اجرایی، فعالیت های پارلمانی و قضایی به وجود آمد که ریاست هر یک را یکی از اعضای شورا به عهده دارد.
شورای سیاسی متشکل از مسئولان بخش های مربوط به جریانات و مسائل سیاسی گوناگون و اعضای کمیته تحلیل است و وظیفه ارائه تحلیل های سیاسی را به شورا دارد و نیز برقراری تماس و ارتباط با نیروهای سیاسی و حزبی مختلف را پیگیری می کند.
شورای جهادی در برگیرنده مسئولان پیگیری عملیات مقاومت علیه اشغال و همه امور مرتبط به آن، از آماده سازی، آموزش نظامی، تجهیز و پشتیبانی و مانند آن است.
شورای فعالیت های پارلمانی شامل نمایندگان حزب در مجلس است و امور «فراکسیون وفاداری به مقاومت» (3) را پیگیری می کند و به بررسی پیش نویس و پیشنهادهای مربوط به لوایح و طرح های قانونی ارائه شده به مجلس نمایندگان می پردازد. همچنین پیگیری امور مناطق، شهروندان و ارتباط با مسئولان دولتی و دستگاه های مختلف اداری برعهده این شوراست، علاوه بر آن که هماهنگی نمایندگان با مواضع سیاسی حزب را به گونه ای که موظف به اعلام آن در مجلس نمایندگان و ملاقات ها و اظهار نظرهای خود باشند، در دستور کار خود دارد.
شورای اجرایی از مسئولان واحدهای فرهنگی، اجتماعی، تربیتی و سندیکایی و بخش مشاغل آزاد و مانند آن و نیز مسئولان مناطق تشکیل شده است. این شورا مسئول فعالیت ها و اقدامات ها و اظهار نظرهای خود باشند، در دستور کار خود دارد.
شورای اجرایی از مسئولان واحدهای فرهنگی، اجتماعی، تربیتی و سندیکایی و بخش مشاغل آزاد و مانند آن و نیز مسئولان مناطق تشکیل شده است. این شورا مسئول فعالیت ها و اقدامات اجرایی مرتبط با سازمان حزب و مؤسسات و نهادهای مختلفی است که دارای شورای اداری است.
در شورای قضایی نیز مسئولان قضایی مناطق که همراه با افراد حزب الله عهده دار پیگیری فصل خصومت، اظهار نظر در تجاوز از حدود شرعی و اعاده حقوق به صاحبان آنها هستند، عضویت دارند.
هر یک از اعضای شوراها در رده مسئول واحد است و بر کمیته ای از متصدیان قسمت ها برای پیگیری مأموریت های محول شده نظارت دارد. ساختار تشکیلاتی نیز از طریق بخش ها و دایره های مختلف تا ارتباط با عناصر مجاهد تشکیلاتی یا عناصر بسیج و هواداران گسترش می یابد.
شورا نیز در رأس هرم است و اهداف، سیاست ها و پیگیری برنامه های عمومی فعالیت حزب و اتخاذ تصمیم های سیاسی را بر عهده دارد. دبیر کل مسئولیت مدیریت، نظارت، هدایت و هماهنگی میان رؤسای شوراها و اعضا و بالاخره اعلام مواضع حزب و رهبری آن را به دوش می کشد.

چگونگی جذب نیرو

به دنبال دستاوردهای درخشان در عرصه مقاومت بر ضد اشغالگری، تمایل بسیاری از افراد برای عضویت در حزب افزایش یافت. تلقی برخی چنین بود که شرایط عضویت در ساختارهای مستقیم و اصلی حزب و تشکیلات جانبی آن، یک مانع اساسی به شمار می آید. برخی افراد به فعالیت مقاومت آمیز حزب ایمان داشتند، ولی پایبند اندیشه اسلامی آن نبودند. برخی دیگر حرکت سیاسی آن را باور داشتند، اما خود را پایبند عبادات و اصول رفتاری اسلامی نمی دانستند یا به رغم علاقه مندی به ارتباط با حزب، خواهان حفظ حاشیه خاصی برای خود بودند و چنین رویکردی با بعضی از اهداف حزب یا شرایط عضویت در آن متعارض بود یا آن که توانایی و امکانات حزب در پذیرش آنان در جایگاه ها و فعالیت های خاص، با ارزیابی آنان نسبت به خود و آنچه برای خویش مناسب تشخیص می دادند، هماهنگ نبود.
رهبری حزب، بررسی ایده جذب این اقشار خاص را از بعضی از شوراهای حزبی درخواست کرد که در نتیجه پیشنهادهای زیر ارائه شد:
1- ایجاد یک چارچوب حزبی جدید که از ویژگی ها و اهداف مورد عمل حزب الله بکاهد، به شرط آن که مقاومت به عنوان یک اولویت مورد تأکید قرارگیرد و سپس همایش ها و گردهمایی هایی برای بررسی ساختار تشکیلاتی، اهداف مانند آن، با هدف رسیدن به الگوی بهتر در جذب نیروها برگزار شود.
در اینجا سؤال های بسیاری مطرح شد که مهم ترین آنها چنین بود: آیا حزب جدید، جایگزین حزب الله خواهد بود و همه عناصر حزب بدان خواهند پیوست؟
یا این که در ردیف آن خواهد بود و بعضی به آن پیوسته، برخی دیگر در صفوف حزب باقی خواهند ماند؟
با این همه، ایجاد حزبی جدید با ویژگی ها و اهدافی نازل تر از اهداف حزب الله، به مفهوم عقب نشینی و دست برداشتن از اهدافی بود که حزب به آنها ایمان داشت و در نتیجه نمی توانست با باورها و اصول حزب سازگار باشد. علاوه بر این چنین حزبی در اسارت قواعد و الزاماتی خواهد بود که به دوگانگی آشکار در روند اجرایی منجر می شود و در نتیجه، تمایل به استفاده از همه نیروها، حزب را به ورطه تجزیه و تفرقه آنها در خواهد انداخت.
وانگهی آیا حزب الله، سیاست های کلی حزب جدید را تعیین و بر جزییات فعالیت آن اشراف و نظارت خواهد داشت و دارای ماهیت نظارت و بازرسی خواهد بود؟ اگر چنین است، چه سودی از موجودیت مستقل و هدر دادن نیروها در چارچوب های تشکیلاتی متعدد حاصل می آید؟ یا این که حزب جدید، به طور مستقل تصمیم گیری خواهد کرد و در نتیجه، چه رابطه ای با حزب الله خواهد داشت؟ و آیا تضمینی در کنترل روند آن در طول مسیر فعالیتش وجود خواهد داشت؟ آیا این تشکل یک حزب خواهد بود یا یک تجمع؟ از مجموعه ی این ملاحظات کنار گذاردن این طرح حاصل آمد.
2- ایجاد هیأت ها و جمعیت ها یا مشارکت در تأسیس آنها، به شرط پایبندی آنها به بعضی از اهداف و مراعات برخی از شرایط و ویژگی ها.
چنین برنامه ای مانعی نداشت، چرا که صرفاً نیازمند توافقی میان حزب و طرف ها یا افراد علاقه مند به تشکیل یک چارچوب بود. اگر این چارچوب ها با ضوابط حداقلی در پیوستن و عضویت در حزب الله سازگاری داشته باشد، در آن صورت، این تشکل با ساختار تشکیلاتی عمومی حزب ارتباط می یابد. در این زمینه، از الگوی تجمع ها و چارچوب های صنفی که دارای ارتباط تشکیلاتی با حزب الله بوده است، استفاده می شود و هر یک دارای حقوق و تکالیف و آیین نامه های معینی است که رابطه آنها را با حزب، بر اساس مأموریت ها، اختیارات، اهداف و سیاست های مشخص و تعیین شده، نظم می بخشد.
3- چنانچه یک تشکل با ضوابط حداقلی عضویت در حزب سازگار نباشد، می تواند ویژگی اختصاصی خود را یافته و اهداف و مأموریت های مورد نظر را مستقلاً یا با همکاری دیگران انتخاب کند. در این صورت، چنین تشکلی صرفاً تأیید کننده حزب خواهد بود و نه بخشی از ساختار تشکیلاتی آن.
باید افزود که اختلاف میان افراد بشر، امری طبیعی است و به فرهنگ، تربیت، علایق و منافع افراد بستگی دارد و نمی توان آن را در چارچوب واحد و وحدت آفرین، از میان برد. از این رو، مسئولیت انتخاب بر اساس باورها، بر عهده افراد خواهد بود. حزب الله نیز با اهدافی معین و سازکارهای تشکیلاتی خاصی که در فعالیت خود به آنها تکیه می کند، ایجاد شده است و هر کس با آنها هماهنگ و موافق باشد، به سمت عضویت یا انتساب به حزب حرکت می کند و هر که با آنها موافق نباشد، فاصله ای میان خود و حزب حفظ می کند، همان گونه که حزب نیز هر شخص متقاضی را بر اساس مقررات خاص و عام خود می پذیرد یا رد می کند.
این سنت زندگی است و نیازی بدان نیست که حزب در صورت لزوم انتخاب میان اهداف و جذب نیرو، در فشار تقاضاها و درخواست ها قرار گیرد. اهداف در جایگاه نخست قرار دارد و جذب نیرو بر اساس آنها صورت می پذیرد و چنانچه جذب نیرو منجر به فراموشی تدریجی اهداف شود، به زودی رشته تشکیلاتی حزب، در گذر از هر نقطه عطفی از هم گسیخته می شود.

پی نوشت ها :

1- قرار بود که کنگره انتخاباتی در 15/ 11/ 1990 برگزار شود، اما به دلیل حوادث خونین میان جنبش امل و حزب الله که عمدتاً در جنوب لبنان جریان داشت، این امر ممکن نشد. رزمندگان حزب الله در بخش کوچکی از منطقه اقلیم التفاح حضور داشتند و نیروهای امل آنها را از همه سو، جز قسمتی که در تصرف اسرائیل بود، محاصره کرده بودند. از آنجا که گروهی از رهبران حزب الله و انتخاب کنندگان در محاصره بودند و امکان انتقال آنان به حومه جنوبی بیروت وجود نداشت، تصمیم به تعویض انتخابات به مدت شش ماه اتخاذ شد. در این باره ر. ک. به: همین کتاب، ص 143 به بعد.
2- سید حسن نصرالله تا کنون (دوره هفتم که در آگوست 2004 آغاز شد) دبیر کلی حزب الله را بر عهده دارد.(م)
3- فراکسیون وفاداری به مقاومت شامل آن گروه از نمایندگان شیعه در مجلس است که عضو حزب الله هستند و نیز نمایندگان سایر فرق اسلامی و مسیحی که وابستگی تشکیلاتی به حزب ندارند، اما مدافع مواضع آنند.

منبع: قاسم، نعیم؛ (1383)، حزب الله لبنان: خط مشی، گذشته و آینده آن؛ ترجمه محمد مهدی شریعتمدار؛ تهران: اطلاعات، چاپ سوم