نقدی بر تعلیم و تربیت

اشاره:

سِر ویلیام پتی Sir William Petty ( 87- 1623)، فیزیکدان، استاد کالبدشناسی، نقشه بردار، مخترع، دانشمند علوم اجتماعی، یکی از اعضای اصلی رویال سوسایتی بود. او اصطلاح «محاسبه سیاسی» ابداع کرده و در نوشته های خود آمارهای مهمی را در مورد تعداد جمعیت و وضع تجارت در خلال دوره ی رستوراسیون Restorantion [ استقرار مجدد پادشاهی در بریتانیا، و یا سلطنت چارلز دوم بین 85- 1660] ارائه داده است. رساله و یا نقد او درباره ی تعلیم و تربیت، یا پیشنهاد دابلیو. پی به آقای ساموئل هارتلیب برای تکامل و پیشرفت برخی از بحث های ویژه ی تحصیلی The Advice of W. P to Mr. Samuel Hartlib for the Advancement of some particular parts of Learning به سال 1648 به چاپ رسیده که نمونه ی یکی از نوشته های رایج قرن هفدهم است که به آتلانتیس جدید اثر بیکن و شهر آفتاب اثر کامپانلا Campanella شباهت دارد.
***
و اینکه در اندیشه ی آنیم که حربه های خود را تیز کرده و آلات برنده ای برای این کار دشوار [تکامل و پیشرفت علم] مهیّا کنیم، که عبارت است از ارائه نظریاتمان در خصوص تعلیم و تربیت:
1. این که کارگاه های ادبی برای کودکان تأسیس شود تا، علاوه بر خواندن، نوشتن، آموزشی هم برای تعیین خط مشی زندگی خویش ببینند.
این که همه ی کودکان از هفت سال به بالا از چنین آموزشی بهره مند گردند...
این که کودکان معدودی احتیاج به خواندن دارند قبل این که شناختی حاصل کنند، یا با چیزهایی آشنا شوند که لازم باشد درباره شان مطلب بنویسند آن هم وقتی که آمادگی پیدا نکرده اند که افکار با ارزشی را ثبت کنند، یا به آموختن زبان های بیگانه بپردازند وقتی کتاب به زبان مادریشان به قدر کافی هست که رفع نیاز کند؛ نظر ما این است که این نوع چیزها را برای مدتی به عقب انداخت تا تعالیمی که ضروری تر هستند به آنها داده شود. به همین جهت مایلیم که به محصلان آموخته شود که موضوعات ملموس و اعمال معقول بررسی شده و به خاطر سپرده شوند؛ هر چند اینها موضوعات طبیعی و یا مصنوعی باشند، که معلمین وظیفه دارند در هر فرصتی آنها را شرح داده و برای شاگردان توجیه کنند....
[ این که خواندن، نوشتن، نقاشی، زبان های خارجی با روش های پیشرفته تدریس شود].
این که اصول هندسه و حساب توسط همه یاد گرفته شود، زیرا اینها نه تنها در تمامی اموری که به انسان مربوط می شود نقش مهمی داشته و بسیار مورد استفاده قرار می گیرند، بلکه به عقل و منطق هم کمک مطمئن و مؤثر فراوانی می کنند....
اینکه تمامی کودکان، حتی اگر از طبقات بسیار بالا هم که باشند، در کارهای دستی و صنعتی نسبتاً ساده و آموزش ببینند، مثل:
ساختن ساعتهای جیبی و دیگر ادوات چرخ و فنردار.
رسم و نقاشی، بر شیشه یا با رنگ های روغنی بر پرده و بوم.
کنده کاری، قلم زنی، حکاکی، برجسته تراشی و ریخته گری بر چیزهای متفرّقه ی دم دستی.
تراش سنگ های نیمه قیمتی و نشاندن نگین.
تراش شیشه های نورسنج و آینه های بازتابی.
گیاه شناسی و باغبانی.
ساختن آلات موسیقی.
دریانوردی و ساختن ماکت هایی که نشان دهند خانه ها را چگونه می توان ساخت.
شیمی، تصفیه ی فلزّات و تشخیص جواهرات تقلّبی.
کالبدشناسی، اسکلت سازی و شناختن اعضا و جوارح درونی.
ساختن قطب نما و آلات مغناطیسی دیگر.
همه ی اینها به دلایل زیر:
1- این که کمتر فریب افراد تردست و حقّه باز را بخورند.
2- این که خود افرادی ساعی و کوشا بشوند.
3- این که کارهای عالی ارائه داده، به عنوان افراد شریف برافزارمندان عادی پیشی گرفته و مقام والاتری احراز کنند.
4- این که ارزش هنر بالاتر رفته، وقتی می بینیم چنین اشخاصِ شایسته و ورزیده ای رغبت نشان داده و حاضراند به آزمایش های علنی و روشن دست بزنند.
5- این که آنها را بر آن دارد جزو حامیان علم و هنر گردند.
6- این که مانع آن شود که موقعیت و وقت خود را صرف کارهای بیهوده کنند.
***
در مرحله ی بعدی برای توسعه تمامی صنایع و فرآورده های ماشینی، ما امیدواریم که یک آموزشگاه فنّی Gymnasium Mechanicum یا یک دانشسرای کسب و تجارت College of Tradesmen تأسیس شود که در آن از هر پیشه ای لااقل یک کارگر بسیار ورزیده و علاقمند به بهتر کردن هنرش، با در اختیار داشتن خانه ی رایگان و حتی عضویت در انجمن و امکان فروش سریع کالاهای خود، شرکت جسته و تمایل داشته باشد که روزی به مقام استادی دانشسرا نایل آید؛ جایی که استادکارانِ دیگر بتوانند پیشرفته ترین و نادرترین کارهای خود را ارائه داده، با صنعتکاران عضو دانشسرا که شرحش رفت برای رفع نواقص و یا بهبود کار تبادل نظر کنند.
از تأسیس چنین آموزشگاهی می شود امیدوار بود... که تمامی فنون و حرفه ها به طور معجزه آسایی رونق یافته، و تعداد اختراعات جدید بیشتر از تغییر مد لباس و عوض کردن شکل اثاث خانه شود. امکانات و فرصت های خوب و مؤثری پیش خواهد آمد که تاریخی دقیق و کامل در خصوص فنون و حرفه ها نوشته شود؛ و چه بسا تجارب و کارهای مهمی صورت خواهد گرفت که به درد کله های فعال و فلسفی بخورد، چیزی که اگر وجود داشته باشد شناخت و تعبیر طبیعت چندان میسّر نمی شود، واقعیتی که در حال حاضر با آن مواجه ایم.
در داخله ی حوزه ی این آموزشگاه یا دانشسرا یک کلینیک کاملاً مجهز و پیشرفته Noscocomium Academicum دایر خواهد شد، و یک گیاه و درختزار Theatrum Botanicum کامل با غرفه ها و قفس هایی برای جانوران و پرندگان مختلف و عجیب....؛ جای دیگری خواهیم داشت که در آن نمونه های بسیار ارزنده و مهم از ماشین آلات را نگه خواهیم داشت با طرح ها و ماکت ها و سکوهایی از گلزارها و ساختمان ها،... چشمه های بسیار خوش ترکیب مصنوعی و فوّاره های آب، کتابخانه ای با کتاب های ارزنده، رصدخانه ای برای مشاهده اجرام آسمانی و شهاب ها، قطعه زمین های بزرگی برای آزمایش های متعدد کشاورزی، گالری هایی برای به نمایش گذاردن نادرترین آثار نقاشی و مجسمه سازی، با بهترین کره ها و نقشه های جغرافی و توضیحات کافی، و ما می خواهیم این محل، تا جایی که امکان دارد، چکیده بارز و نمونه آرمانی تمامی جهان باشد... ما آرزومندیم انجمنی از افرادِ ذیصلاح جهت ترقی و تعمیم فنون تشکیل شود، و در راه این هدف، مثل یسوعیان که به اشاعه ی دین خود مشغول اند و اداره و هدایت آن را به عهده دارند، از هیچ کوششی دریغ نورزند.
ولی فایده این کار چیست اگر ذائقه آن را نداشته باشیم که چنین خوراک های خوشگواری را بچشیم، یعنی آن سلامتی را که از همه ی مواهب روی زمین بالاتر است؟ و چطور می توان انتظار سلامت را داشت وقتی این همه مشکلات برای شفای امراض وجود دارد و اقدام مؤثری هم برای چاره ی درد نشده است؟ از همین رو برآنیم که برای رفاه عمومی و آسایش بشر گامی فراتر نهیم و در فکر آن باشیم کلینیک یا بیمارستانی که بدان اشاره نمودیم واقعاً به شفای حال مریضان و بهبود وضع پزشکان توجه کامل نماید.
[در اینجا توضیحات کافی داده شده و جزییات زیادی مطرح گردیده که چطور می توان به تحقیقات پزشکی در دانشسرا ادامه داد. سپس پتی به شرح کتاب هایی که باید نوشته شده و تدریس شوند می پردازد].
بنابراین در مرحله نخست پیشنهاد می کنم.... مجموعه ای تدوین گردد تحت عنوان Vellus Aureum sive Facultatum Luciferarum discriptio Magna که در آن همه ی طرق رایج جهت امرار معاش و افزایش ثروت کُلّاً بیان شود. ما آرزومندیم در میان موضوعات این مجموعه، تاریخ فنون یا تولیدات با شیرینی و دلپذیری کامل مورد بررسی قرار گیرد؛ در آن تمامی جریان طرز کار دستی و موارد کاربرد یک چیز طبیعی و چیز دیگر، با کمک از وسایل و دستگاه های لازم، توضیح داده شود، به طوری که هر قطعه ای که در ساختنش دست هنرمندی دخالت داشته خوب و روشن شود که چگونه به وجود آمده است، چیزی که فقط حرف زدنِ صرف برایش کافی نیست؛ از تمامی آلات و ادوات باید تصویری ارائه داد، و وقتی شرح ها مفهوم نیستند با رسم و افزودن رنگ چیزی را فهماند...
[برخی از مزایای تدوین چنین تاریخی عبارتند از: ]
3- پژوهندگان و کسانی که به قیاس و استدلال علاقه دارند موارد بیشتر و بهتری خواهند یافت که هوش خود را بیازمایند، در حالی که اکنون با کلمات صرف و افکار مالیخولیایی، خود را گیج و خسته می سازند.
7- به طور کلّی همه ی مردانی که درآمدی کافی داشته باشند به تدوین این مجموعه، یا تقبل انجام آزمایش هایی کمک خواهند کرد: در این آزمایش ها چه موفق باشند و چه ناموفق... در هر حال طبیعت را بهتر کشف خواهند نمود.
11- ما می بینیم تمامی کشورهایی که در آنها صنعت و تجربیات رونق دارد، مثل هلند و غیره ثروتمند و با قدرت می شوند. و گرنه چگونه ممکن است غیر از این باشد؟ وقتی درآمدهای کشور از طریق ازدیاد شغل های جدید بالا رفت و تمامی گدایان... و حتی دزدان و راهزنان (که به علّت نداشتن شغل بهتر به این کارها دست می زنند) پیشه ی آبرومندانه ای یافته و تلاش خواهند کرد؛ سرزمین هایِ بایر، حاصلخیز شده، تر، خشک گشته و خشک، تر، وقتی که حتی خوکان و حیوانات سرکش تربیت می شوند که کار کنند، وقتی که تمامی فضولات را هم می توان تبدیل به کودِ مفید ساخت، وقتی که یک انسان یا یک اسب بازدهیِ کارش سه برابر شده و همه چیز تکامل بیشتر یافته و استفاده های شگرفی به بار خواهند آورد.
12- دیگر این همه واعظِ گزافه گویِ مذهبی نخواهیم داشت، این همه مغلطه گر در حقوق، این همه حقه باز در طبابت، این همه کلاس در مدارس روستایی، و این همه چاکر و مستخدم در خانه های اشراف و دولتمندان نخواهیم داشت، بلکه وضعی خواهیم داشت که هر انسانی چه بسا یاد بگیرد در وفور و شرافت بیشتری زیست کند. زیرا همه ی انسان هایی که حاضراند زحمت بکشند چه بسا از طریق این کتاب تمامی راه های امرار معاش را بررسی کرده و از میان همه آنها آن شغلی را برگزینند از عهده اش خوب برآیند.

پی نوشت ها :

* - William Petty: The Advice of W. P to Mr. Samuel Hartlib (London; 1648) , PP.3-9, 17-18, 22-3.

منبع: لوفان باومر، فرانکلین؛ (1913)، جریان های اصلی اندیشه غربی، کامبیز گوتن، تهران: حکمت، چاپ سوم.